1. Oghẹrẹ vẹ inievo-emezae nọ e gbẹ maha a rrọ evaọ ukoko na?

WHAI izoge, iruo buobu e vọ ukoko na nọ wha rẹ sai ru. Wha rrọ gragragra, wha te je wo ẹgba. (Itẹ 20:29) Wha be hai ru eware buobu ro fiobọhọ kẹ inievo nọ e rrọ ukoko na. Ẹsejọhọ wha bi rẹro oke nọ a te rọ rehọ owhai mu idibo iruiruo. Rekọ ẹsejọ wha sai roro nọ inievo na a bi rri owhai fihọ emaha, inọ wha ri wo eriariẹ te ahwo nọ a rẹ kẹ iruo nọ i wuzou evaọ ukoko na ha. Dede nọ wha re make kpako tere he, eware buobu e riẹ nọ wha rẹ sai ru enẹna nọ inievo ukoko na a re ro fievahọ owhai jẹ kẹ owhai adhẹẹ.

2. Eme ma te jọ uzoẹme nana ta kpahe?

² Ma te jọ uzoẹme nana ta kpahe eware nọ e via kẹ Devidi ovie na. Ma te jẹ ta omojọ kpahe eware nọ e via kẹ Asa avọ Jehoshafat nọ a jọ ivie evaọ Juda. Ma te ta kpahe ebẹbẹ jọ nọ i te aimasa na, oware nọ a ru gbe oware nọ izoge emezae a rẹ sai wuhrẹ noi ze.

3. Ẹvẹ izoge a sai ro fiobọhọ kẹ inievo nọ e kpako no evaọ ukoko na?

³ Oke nọ Devidi ọ gbẹ jọ ọmaha, o wuhrẹ epanọ a re ru eware jọ, wọhọ oriruo ọ riẹ epanọ a re kporo ile ziezi yọ amọfa a ruẹ nọ eware nana nọ o wuhrẹ na i woma gaga. Devidi o te je wo emamọ usu kugbe Ọghẹnẹ. Eware nọ Devidi ọ riẹ gbe usu okpekpe nọ o wo kugbe Jihova i fiobọhọ kẹ Sọl  gaga, ovie nọ Ọghẹnẹ o ro mu. (1 Sam. 16:16, 23) Whai izoge, u wo eware jọ nọ wha riẹ eru nọ e rẹ sai fiobọhọ kẹ inievo ukoko na. Wọhọ oriruo, wha sae ruẹ nọ inievo jọ nọ e kpako no a rrọ ukoko rai. Inievo itienana a sai wo ifonu hayo etablẹte nọ a sae rọ ruẹrẹ oma kpahe kẹ ewuhrẹ je ro ru uwuhrẹ omobọ ohwo, rekọ a riẹ kpahe eware nana tere he. Whai nọ wha riẹ kpahe eware nana wha te dhesẹ oghẹrẹ nọ a re ru ai kẹ inievo itiena nọ e kpako no na, eva e rẹ were ai wo umuo ho.

4. Uruemu vẹ Devidi o wo nọ inievo-emezae nọ e gbẹ maha a rẹ sae rọ aro kele? (Rri uwoho nọ o rrọ uke emagazini na.)

⁴ Eware nọ Devidi ọ jẹ hai ru kẹdẹ kẹdẹ i dhesẹ nọ ọ jọ ohwo nọ a rẹ sai fievahọ, yọ ọ rẹ dhẹ siọ iruo nọ a kẹ riẹ ba ha. Wọhọ oriruo, ọ jẹ rẹrote igodẹ ọsẹ riẹ dede nọ ọmaha gheghe ọ jọ. U wo oke jọ nọ iruo yena i je ti tube si uwhu kpei dede. Devidi ọ ta kẹ Sọl uwhremu na nọ: “Oke jọ nọ odibo ra ọ jẹ rẹrote igodẹ ọsẹ riẹ, okpohrokpo ọ tẹ nyaze, ọ tẹ jọ udevie uthuru na wọ ogodẹ jọ, ere adaka o ru ẹdẹ jọ re. Me te lei mu jẹ fae fihọ otọ, me te si ogodẹ na no unu riẹ.” (1 Sam. 17:34, 35) Devidi ọ dhẹ siọ igodẹ na ba ha, evaọ oke nọ erao jọ e jẹ te re ai no. Ukpoye, ọ họre erao na ọ tẹ rọ ere thọ igodẹ na no obọ rai. Whai inievo-emezae nọ e gbẹ maha, wha te bi kru obọ ga evaọ iruo kpobi nọ a kẹ owhai evaọ ukoko na yọ wha be rọ aro kele Devidi.

5. Wọhọ epanọ o rrọ Olezi 25:14, eme ọ mai wuzou nọ izoge a re ru?

⁵ Devidi o wo usu okpekpe kugbe Jihova dede nọ ọ jọ ọmaha. Jihova ọ jọ Ọghẹnẹ riẹ gbe Ogbẹnyusu riẹ. (Se Olezi 25:14.) Devidi ọ gudu, ọ tẹ jẹ riẹ epanọ a re kporo akpata-ifi ziezi. Rekọ usu nọ o wo kugbe Jihova na u wuzou vi eware nana kpobi. Whai izoge emezae, wha daoma ru epanọ usu rai kugbe Jihova o rẹ rọ kpekpe ziezi, keme oware nọ o mai wuzou oye. Yọ u ti ru nọ a te rọ kẹ owhai iruo efa evaọ ukoko na.

6. Ẹvẹ ahwo a je rri Devidi?

⁶ Ahwo a je rri Devidi nọ ọmaha gheghe ọ rrọ, gbe inọ ọ sai ru eware nọ a rẹ rọ rẹroso ẹe he. Wọhọ oriruo, evaọ okenọ Devidi ọ ta nọ ọ rẹ nyae họre Goliat, Sọl ovie na ọ jẹ daoma whaha iẹe. Ọ ta kẹ Devidi nọ: “Ọmaha gheghe whọ rrọ.” (1 Sam. 17:31-33) Taure Sọl ọ tẹ te ta ẹme nana, oniọvo Devidi omariẹ ọ ta kẹe no vẹre inọ ọ be dhẹ siọ iruo nọ a kẹ riẹ ba.  (1 Sam. 17:26-30) Rekọ Jihova o rri rie nọ ọmaha ha gbe inọ ọ rẹ dhẹ siọ iruo nọ a kẹ riẹ ba. Yọ fikinọ Devidi ọ rẹroso Jihova, Ogbẹnyusu oyoyou riẹ na inọ ọ te kẹe ẹgba u ru nọ ọ sai ro kpe Goliat.​—1 Sam. 17:45, 48-51.

7. Eme whọ rẹ sai wuhrẹ no iku Devidi na ze?

⁷ Eme uzoge ọ rẹ sai wuhrẹ no iku Devidi na ze? Iku na e rẹ sai wuhrẹ iẹe nọ u fo re o wo odiri, keme o rrọ oware asohẹrioke he re ahwo nọ wha gbẹ rrọ ukoko nọ a riẹ owhẹ no ọmaha ze na a rri nọ who bi te ohwo no. Rekọ kareghẹhọ nọ orọnọ unuikpe nọ whọ rrọ oye Jihova o bi rri hi, ọ riẹ owhẹ ziezi ọ tẹ jẹ riẹ oware nọ whọ rẹ sai ru. (1 Sam. 16:7) Ru epanọ usu ra kugbe Jihova o rẹ rọ kpekpe. Devidi ọ jẹ hai rri eware nọ Jihova ọ ma, yọ ọ jẹ hae romatotọ roro kpahe oware nọ emama nana i wuhrẹ i rie kpahe Jihova. Enẹ nọ ọ jẹ hai ru na u fiobọhọ nọ usu riẹ avọ Jihova o rọ kpekpe ziezi. (Ol. 8:3, 4; 139:14; Rom 1:20) Oware ofa jọ họ, hae lẹ se Jihova re ọ kẹ owhẹ ẹgba. Kọ o sae jọnọ ibe emọ-isukulu ra a be hai se owhẹ ẹkoko fikinọ whẹ yọ Osẹri Jihova? O tẹ rrọ ere, lẹ se Jihova re ọ kẹ owhẹ ẹgba nọ whọ sai ro thihakọ ẹbẹbẹ nana. Oware ofa jọ nọ u ti fiobọhọ kẹ owhẹ họ, whọ tẹ be hai lele ehrẹ nọ e rrọ Ebaibol na, te ebe gbe ividio ukoko na nọ a jọ ta kpahe oghẹrẹ ẹbẹbẹ nọ o bi te owhẹ na. Oke kpobi nọ whọ ruẹ nọ Jihova o fiobọhọ kẹ owhẹ fi ẹbẹbẹ jọ kparobọ, u ti ru nọ who ti ro fievahọ iẹe vi epaọ anwẹdẹ kpobi. Inievo ukoko na a ti fievahọ owhẹ re nọ a tẹ ruẹ nọ who bi fievahọ Jihova.

8-9. Eme o fiobọhọ kẹ Devidi hẹrẹ bẹsenọ a rọ rehọ iẹe mu ovie, kọ eme izoge a rẹ sai wuhrẹ noi ze?

⁸ Roro kpahe oware ofa nọ o hae te lẹliẹ udu whrehe Devidi. Orọnikọ okioke nọ Jihova ọ rọ salọ Devidi nọ ọ te jọ ovie o ro muhọ esuo ho, ikpe buobu e vrẹ taure o te muhọ esu evaọ Juda. (1 Sam. 16:13; 2 Sam. 2:3, 4) Kọ eme o fiobọhọ kẹ Devidi nọ ọ sai ro thihakọ jẹ hẹrẹ evaọ etoke yena kpobi? Ọ jẹ rọ oke yena ru iruo efa nọ ọ rẹ sai ru viukpenọ ọ rẹ rọ abọ muoma hẹrẹ, keme oyena o hai ru udu whrehe iei. Wọhọ oriruo, evaọ oke nọ ọ dhẹ kpohọ ẹkwotọ ahwo Filistia nyae rria re a siọ iẹe ba ekpe, ọ rọ uvẹ yena lele ewegrẹ Izrẹl fiẹmo jẹ rọ ere sẹro iwhru ẹkwotọ Juda.​—1 Sam. 27:1-12.

⁹ Eme whai izoge emezae wha rẹ sai wuhrẹ mi Devidi? Wha rọ uvẹ kpobi nọ wha wo enẹna ru eware kẹ inievo ukoko na. U wo oniọvo-ọmọzae jọ nọ a re se Ricardo. * Ọ jẹ gwọlọ nọ ọ rẹ jọ ọkobaro oke-kpobi nọ ọ nwane vrẹ ikpe ikpe no obọ, rekọ ekpako ukoko a tẹ vuẹe nọ o ri te he. Eva e dha Ricardo ho, ukpoye ọ tẹ jẹ hai kpohọ usi uwoma vi epaọ anwẹdẹ. Ọ ta nọ: “Mẹ ruẹ nọ eria jọ e ginẹ jariẹ nọ u fo nọ mẹ rẹ gbẹ jọ daoma oke yena. Mẹ tẹ jẹ hai zihe bru ohwo kpobi nọ mẹ ta usi uwoma kẹ nọ ọ rọwo nọ me zihe bru ei, yọ mẹ jẹ hae ruẹrẹ oma kpahe re mẹ tẹ nya. Me te ti wo ohwo nọ me re wuhrẹ Ebaibol, yọ ọnana ọ jọ ohwo ọsosuọ. Usi uwoma nọ mẹ jẹ hae nya ẹsikpobi na u te ru nọ ozọ u gbe je ro mu omẹ hẹ nọ mẹ tẹ be ta usi uwoma kẹ ahwo.” Whaọ ma be ta ẹme na, Ricardo yọ ọkobaro oke-kpobi ọ tẹ jẹ rrọ odibo oruiruo.

10. Eme Devidi o ru taure ọ tẹ te dhogbo ahwo riẹ nọ a mu?

¹⁰ Joma ta kpahe oware ofa jọ nọ o via kẹ Devidi. Evaọ oke nọ ọ jẹ rọ dhẹ kẹ uzuazọ riẹ na, tei te ogbaẹmo riẹ a tẹ wọ ẹmo kpohọ ẹwho jọ. Rekọ nọ a zihe ze, a tẹ ruẹ nọ ewegrẹ jọ e wọ ẹmo ze. Kẹsena a tẹ kwa  eware rai, je mu eyae gbe emọ rai vrẹ. Nọ orọnọ Devidi ọ riẹ ẹmo efi ziezi na, ọye ọvo ọ hae sae ma omaa epanọ a rẹ rọ nyae rehọ ahwo nọ a mu na ze. Rekọ o ru ere he, ukpoye ọ nọ Jihova re ọ vuẹe oware nọ o re ru. Ọ ta kẹ ozerẹ Jihova nọ a re se Abayata re ọ kẹe oware nọ ọ sae rọ nekpẹ mi Jihova. Ọ tẹ nọ Jihova nọ: “Kọ me le egbaẹmo nana nọ e wọ ze te kwa eware mai na?” Jihova o te yo kẹe nọ jọ ọ nya, inọ ọ te rehọ ahwo nọ a mu na zihe ze gbẹsinẹdẹ. (1 Sam. 30:7-10) Eme whọ rẹ sai wuhrẹ no iku nana ze?

11. Eme u fo nọ whọ rẹ kaki ru taure who te ru oware nọ u wuzou?

¹¹ Hae nọ mi amọfa taure who te ti ru oware. Ọsẹgboni ra a sae kẹ owhẹ emamọ ohrẹ nọ whọ tẹ nọ ae. Ekpako ukoko nọ i wo orimuo ziezi a sae kẹ owhẹ emamọ ohrẹ re nọ who te rovie eva kẹ ae. Jihova o fievahọ ekpako ukoko na, o rri rai wọhọ “ekẹ” nọ a rọ ghale ukoko na. (Ẹf. 4:8) Whọ sai fievahọ ekpako ukoko na re. Whọ tẹ be hai lele ehrẹ nọ a kẹ owhẹ jẹ rọ aro kele ẹrọwọ rai, u ti fiobọhọ kẹ owhẹ gaga. Obọnana, joma ta kpahe Asa ovie na, re ma ruẹ oware nọ ma rẹ sai wuhrẹ no iku riẹ ze.

12. Emamọ uruemu vẹ Asa o wo evaọ oke nọ o muhọ esu obọ?

¹² Oke nọ Asa ọ gbẹ jọ uzoge, o wo omaurokpotọ yọ ọ gudu. Wọhọ oriruo, oke nọ Abaija ọsẹ riẹ o whu nọ a jẹ rọ ọyomariẹ mu ovie no, o te je si emedhọ no ẹkwotọ na no. U te no ere no, “ọ vuẹ ahwo Juda inọ a gwọlọ Jihova Ọghẹnẹ esẹ-esẹ rai, re a je koko Uzi na gbe ujaje na.” (2 Irv. 14:1-7) Evaọ oke nọ ohwo Ẹtiopia nọ a re se Zira avọ egbaẹmo ima ọvo (1,000,000) a wọ ẹmo ze, Asa o ru oware areghẹ. O bo se Jihova re o fiobọhọ kẹe. Ọ ta nọ: “O Jihova, o rrọ ẹbẹbẹ kẹ owhẹ hẹ sọ ahwo nọ who bi fiobọhọ kẹ a rrọ buobu hayo a wo ogaga ha. Fiobọhọ kẹ omai, O Jihova Ọghẹnẹ mai, keme whẹ ma be rẹroso.” Emamọ ẹme nana nọ Asa ọ ta na u dhesẹ nọ o fi eva riẹ kpobi họ Jihova inọ ọ te siọ iẹe ba esiwi hi, tei te ahwo riẹ. O fievahọ Ọsẹ obọ odhiwu riẹ, yọ “Jihova o . . . fi ahwo Ẹtiopia na kparobọ.”​—2 Irv. 14:8-12.

13. Eme ọ via kẹ Asa uwhremu na, kọ fikieme?

¹³ Mai kpobi ma riẹ nọ re ohwo ọ rọ ovao dhe egbaẹmo nọ i bu te ima ọvo (1,000,000) soso yọ oware imuozọ. O  make jọ ere na, Asa o fi rai kparobọ fikinọ ọ rẹroso Jihova. Rekọ Asa ọ nọ mi Jihova ha evaọ oke nọ ọ rẹriẹ ovao dhe ẹbẹbẹ nọ o te ọnana ha. Nọ o yo nọ ovie ọgeva Izrẹl jọ nọ a re se Basha ọ be te wọ ohọre ze, ovie Siria kọ ọye o bo bru re o fiobọhọ kẹe. Oware yena nọ o ru na o wha uye ze. Jihova o vi ọruẹaro nọ a re se Hanani bru Asa. Ọ tẹ ta kẹe nọ: “Fikinọ ovie Siria whọ rẹroso, whọ gbẹ rẹroso Jihova Ọghẹnẹ ra ha na, ogbaẹmo ovie Siria o va owhẹ abọ no.” No umuo oke yena vrẹ, ahwo a tẹ jẹ hae wọ ẹmo bru ei ze ẹsikpobi. (2 Irv. 16:7, 9; 1 Iv. 15:32) Eme ma wuhrẹ no iku nana ze?

14. Ẹvẹ whọ sai ro dhesẹ nọ whọ rẹroso Jihova, kọ wọhọ epanọ o rrọ 1 Timoti 4:12, eme o ti noi ze nọ who te bi ru ere?

¹⁴ Romakpotọ ẹsikpobi re whọ hae jẹ rẹroso Jihova. Ame nọ whọ họ no na u dhesẹ nọ who wo ẹrọwọ gaga, who te je fievahọ Jihova. Jihova ọ rọ evawere dede owhẹ rehọ ziọ uviuwou riẹ, onọ u dhesẹ nọ whọ rrọ ghaghae kẹe. Enẹna nọ whọ họ-ame no na, hae rẹroso Jihova ẹsikpobi, keme onana u wuzou gaga. Uzẹme riẹ họ, whọ tẹ gwọlọ ru oware jọ nọ u wuzou gaga, whọ rẹ nwane riẹ nọ u fo re whọ rẹroso Jihova. Rekọ o tẹ rrọ oware nọ o nwani wuzou tere he, kọ whọ te rẹroso Jihova re? U wuzou gaga re whọ hae rẹroso Jihova evaọ oware kpobi, whọ tẹ be maki roro kpahe oghẹrẹ igemu hayo ifimu nọ whọ gwọlọ rri, iruo nọ whọ gwọlọ ru gbe eware ilogbo efa nọ whọ gwọlọ ru evaọ uzuazọ. Who du rẹroso omobọ ra ha inọ who wo areghẹ gaga. Ukpoye, gwọlọ ehrẹ Ebaibol nọ i kiekpahe oware nọ whọ gwọlọ ru na, re who je lele ai. (Itẹ 3:5, 6) Who te bi ru ere, eva ra e te were Jihova, inievo ukoko na a vẹ te jẹ kẹ owhẹ adhẹẹ re.​—Se 1 Timoti 4:12.

15. Eme Jehoshafat o ru thọ nọ a gbiku riẹ fihọ 2 Iruẹru-Ivie 18:1-3; 19:2?

¹⁵ Hae kareghẹhọ nọ mai kpobi na ma gba ha, fikiere oware o sae thọ owhẹ obọ ẹsejọ. Rekọ whọ jọ onana o wha ozọ fihọ owhẹ ẹro ho, hae dao utho ẹgba ra kpobi evaọ egagọ Jihova. Roro kpahe Jehoshafat ovie na, o wo emamọ iruemu buobu. Oke nọ ọ jọ uzoge, “ọ kiẹ gwọlọ Ọghẹnẹ ọsẹ riẹ, o te lele ujaje riẹ.” Ere ọvo ho, o vi ikpahwo esuo riẹ re a nyai wuhrẹ ahwo kpahe Jihova evaọ ekwotọ Juda  soso. (2 Irv. 17:4, 7) Ghelọ epanọ Jehoshafat o ru eware iwoma te na, u wo oke jọ nọ ọ jiroro thọ. O wha riẹ ze nọ odibo Jihova jọ ọ rọ kẹe ohrẹ. (Se 2 Iruẹru-Ivie 18:1-3; 19:2.) Eme ma rẹ sai wuhrẹ no iku Jehoshafat na ze?

16. Eme whọ rẹ sai wuhrẹ no iku Rajeev na ze?

¹⁶ A tẹ kẹ owhẹ ohrẹ, hae jẹe rehọ re who je ru epanọ a ta kẹ owhẹ. O sae jọnọ o be jọ bẹbẹ kẹ owhẹ re whọ rọ iruo Uvie na karo, wọhọ epanọ o be hae jọ kẹ izoge buobu na. Rekọ whọ jọ udu u whrehe owhẹ hẹ. Oware utiona o via kẹ oniọvo-ọmọzae nọ a re se Rajeev oke jọ. Ọ ta epanọ eware e jọ kẹe evaọ oke nọ ọ jọ uzoge inọ: “Evaọ oke yena, mẹ jẹ hae tubẹ riẹ oware nọ mẹ te rọ uzuazọ mẹ ru hu evaọ ẹsejọ. Oware nọ o jẹ hae jọ omẹ oja họ, arozaha nọ a rẹ jọ jaja oma gbe eware omawere viukpenọ me re kpohọ ewuhrẹ gbe usi uwoma.” Eme o fiobọhọ kẹ Rajeev? Ọkpako ukoko rai jọ nọ ọ rrọ yoyou gaga ọ kẹ riẹ ohrẹ. Rajeev ọ ta nọ: “Ọkpako ukoko na o fiobọhọ kẹ omẹ roro didi kpahe ẹme nọ ọ rrọ 1 Timoti 4:8.” Rajeev o lele ohrẹ na keme o wo omaurokpotọ, kẹsena o te roro kpahe oware nọ u fo nọ ọ rẹ rọ karo evaọ uzuazọ riẹ. Ọ ta nọ: “Mẹ tẹ te rọ egagọ Jihova karo.” Kọ eme o no rie ze? Rajeev ọ ta nọ: “Nọ me lele ohrẹ nọ a kẹ omẹ na nọ imikpe jọ e jẹ ruemu no, a tẹ rọ omẹ mu odibo oruiruo.”

17. Ẹvẹ inievo nọ e kpako no a bi rri izoge nọ e rrọ ukoko na?

¹⁷ Whai izoge na, eva rai e be were inievo nọ e kpako no na gaga, keme wha bi lele ae gọ Jihova “no ẹkoko te ẹkoko.” (Zẹf. 3:9) Ẹgba gbe ọwhọ nọ wha bi ro ru iruo nọ a kẹ owhai evaọ ukoko na o be were ae oma. A bi si eya lọ evaọ oke kpobi nọ a ruẹ owhai.​—1 Jọn 2:14.

18. Eme Itẹ 27:11 o ta nọ Jihova o re ru fiki izoge nọ e be rọ udu rai kpobi gọe?

¹⁸ Whai izoge, jọ wha riẹ nọ Jihova o you owhai, yọ o fievahọ owhai. Ọ jọ Ebaibol na ta nọ evaọ edẹ urere na, izoge na a te rọ unevaze fialoma via wọhọ ogbaẹmo ti ru iruo riẹ. (Ol. 110:1-3) Jihova ọ riẹ nọ wha you rie, ọ tẹ jẹ riẹ nọ wha gwọlọ rọ ẹgba rai kpobi gọe. Dede na, who du nwani roro nọ asohẹrioke inievo ukoko na a ti ro rri nọ who te ohwo nọ a re fievahọ no ho. Yọ who du roro nọ u re kẹ owhẹ no ho nọ eware e gbẹ be nwane riẹ nya kẹ owhẹ evaọ ukoko na wọhọ epanọ who rẹro riẹ hẹ. Who te ru oware jọ thọ nọ a jẹ kpọ owhẹ họ, rri nọ obọ Jihova ohrẹ yena u no ze. (Hib. 12:6) Hai ru iruo kpobi nọ a kẹ owhẹ dẹdẹ. Ru oware kpobi evaọ oghẹrẹ nọ Ọsẹ obọ odhiwu ra ọ rẹ rọ rehọ owhẹ seha, keme oye họ oware nọ o mai wuzou.​—Se Itẹ 27:11.