1. Uzi vẹ a woro kẹ ahwo Ju nọ e jọ igbo, nọ o were rai gaga?

 DAE rehọ iẹe nọ whọ be ruẹ ahwo Ju nọ eva e be were. Jihova Ọghẹnẹ o “duobọte udu Sairọs ovie Pasia,” o te siobọno ahwo Izrẹl nọ a rrọ igbo Babilọn anwọ ikpe buobu. Ovie na o woro uzi inọ ahwo Ju kpobi a zihe kpohọ orẹwho rai re a “nyae wariẹ bọ uwou Jihova Ọghẹnẹ Izrẹl.” (Ẹzra 1:1, 3) Eva nọ e were ahwo Izrẹl, a rẹ ruẹ unu gbiku riẹ hẹ. Koyehọ a ti zihe kpohọ ẹkwotọ nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ rai na, a vẹ wariẹ mu Jihova họ ẹgọ.

2. Nọ ahwo Ju a nwani te Jerusalẹm, eme a ru?

² Ukpe 537 B.C.E. oye ahwo Ju nọ a kaki no igbo ze a ro te Jerusalẹm. Jerusalẹm ọ jọ okpẹwho-esuo uvie Juda. Ahwo Ju nọ i no igbo ze na a tẹ nwani mu iruo ebabọ etẹmpol na họ ababọ oke oraha. Yọ o vrẹ ẹgbukpe he re a tẹ te rọ otọhotọ riẹ vi.

3. Amono a jẹ wọso ahwo Izrẹl, kọ eme ewegrẹ rai na a ru rai?

³ Nọ ahwo Izrẹl a nwani mu etẹmpol na họ ẹwariẹ bọ no, ahwo buobu a te mu ai họ ekpokpo. Erẹwho nọ e wariẹ e rai họ “a tẹ ruabọhọ be ta ahwo Juda oma lọhọ je ru udu lọhọ ae re a siọ ebabọ na ba.” (Ẹzra 4:4) Ọmọziọ ekpokpo a kpokpo i rai hi. Rekọ o jọ etẹe kuhọ họ. Eware e wariẹ yoma evaọ ukpe 522 B.C.E. nọ a rọ ovie ọkpokpọ nọ a re se Atazazis * mu evaọ Pasia. Ahwo nọ a jẹ wọso ahwo Izrẹl na a tẹ ruẹ nọ uvẹ u rovie no nọ a rẹ rọ whaha iruo ebabọ na riẹriẹriẹ. A jẹ gwọlọ epanọ a rẹ rọ “rehọ uzi si uye se ahwo [Izrẹl].” (Ol. 94:20) A kere ileta se Atazazis ovie na nọ a jọ gu erue buobu fihọ ahwo Izrẹl uzou. A tubẹ ta nọ ahwo Izrẹl a be gwọlọ epanọ a rẹ rọ wọso ovie na. (Ẹzra 4:11-16)  Ovie na ọ rọwo ẹme kpobi nọ a ta, fikiere ọ tẹ ta nọ jọ a siọ etẹmpol na ba ẹbọ. (Ẹzra 4:17-23) Enẹ ahwo Izrẹl a rọ siọ etẹmpol nọ a jẹ rọ evawere bọ na ba.—Ẹzra 4:24.

4. Nọ ewegrẹ e jẹ gwọlọ whaha ahwo Izrẹl ebabọ etẹmpol na, eme Jihova o ru? (Aizaya 55:11)

⁴ Ahwo erẹwho nọ e wariẹ ahwo Izrẹl họ nọ e jẹ gọ edhọ, gbe ahwo ologbo jọ evaọ egọmeti Pasia a gba riẹ mu nọ a rẹ whaha ahwo Izrẹl ebabọ etẹmpol na. Rekọ Jihova ọ gwọlọ nọ ahwo Izrẹl a rẹ bọ etẹmpol na bẹsenọ a rẹ bọe re. Yọ oware kpobi nọ ọ gwọlọ ru, ohwo ọvo ọ sae whaha iẹe he. (Se Aizaya 55:11.) Jihova ọ rehọ ọruẹaro nọ ọ gudu ziezi nọ a re se Zẹkaraya mu. O te dhesẹ eruẹaruẹ eree jọ nọ i gbunu gaga kẹe nọ ọ rọ tuduhọ ahwo Izrẹl awọ. Eruẹaruẹ yena i fiobọhọ kẹ ae ruẹ nọ u fo re a dhozọ ewegrẹ rai vievie he. I te je fiobọhọ kẹ ai wo udu nọ a rẹ rọ ruabọhọ iruo Jihova. Evaọ usu eruẹaruẹ yena, Zẹkaraya ọ jọ eruẹaruẹ avọ isoi ruẹ ọkpọ-edada ukpẹ gbe ire olivi ivẹ.

5. Eme ma ti wuhrẹ evaọ uzoẹme nana?

⁵ Mai ọvuọvo nọ oware o rẹ kẹ uye ẹsejọ họ ọ rrọ họ. Fikiere, joma wuhrẹ kpahe eruẹaruẹ avọ isoi nọ Jihova o dhesẹ kẹ Zẹkaraya re ọ rọ tuduhọ ahwo Izrẹl awọ na. E sai fiobọhọ kẹ omai wo evawere re. Nọ ma tẹ riẹ otọ eruẹaruẹ nana, o sai fiobọhọ kẹ omai gọ Jihova avọ evawere nọ ahwo a tẹ be wọso omai, nọ oware jọ u te nwene evaọ uzuazọ mai, gbe oke nọ ukoko Ọghẹnẹ o tẹ vuẹ omai nọ ma ru oware jọ nọ u kiehọ omai oma tere he.

6. Ẹvẹ ma sae rọ ta nọ eruẹaruẹ ọkpọ-edada ukpẹ avọ ire olivi ivẹ nọ e rrọ Zẹkaraya 4:1-3 na e lẹliẹ udu jọ ahwo Ju awọ? (Rri uwoho nọ o rrọ uke emagazini na.)

⁶ Se Zẹkaraya 4:1-3. Eruẹaruẹ ọkpọ-edada ukpẹ avọ ire olivi ivẹ na i fiobọhọ kẹ ahwo Izrẹl wo udu nọ a rọ ruabọhọ iruo na dede nọ ahwo a je kpokpo ai. Evaọ oghẹrẹ vẹ? Kọ who muẹrohọ nọ ewhri ọ rrọ etẹe kẹse kẹse nọ ọ be lẹliẹ ikpẹ na lo? Ire olivi ivẹ e rrọ etẹe nọ ewhri o bi hwẹ no ze fihọ omodhe okokodo. Yọ ewhri nọ ọ rrọ omodhe okokodo na ọye o bi ru nọ ikpẹ ihrẹ na i bi ro lo. Ikpẹ na i re fu hu fiki ewhri nọ o bi hwẹ ze ẹsikpobi. Zẹkaraya ọ tẹ nọ ukọ-odhiwu na nọ: “Eme họ otọ eware nana?” Ukọ-odhiwu na ọ tẹ vuẹe ẹme nọ Jihova ọ ta inọ: “‘Orọnọ ẹkwoma egbaẹmo, hayo ogaga ha, rekọ ẹkwoma ẹzi mẹ eware nana kpobi e te rọ via,’ ere Jihova olori egbaẹmo ọ ta.” (Zẹk. 4:4, 6) Ewhri nọ o bi hwẹ no ire na ze na o dikihẹ kẹ ẹzi Jihova. Ẹzi Jihova o wo ẹgba wo umuo ho, yọ o re re he. Ẹzi ọfuafo na o wo ẹgba vi egbaẹmo nọ e rrọ esuo Pasia kpobi thethabọ. Jihova o ti fiobọhọ kẹ ahwo Izrẹl bọ etẹmpol na bọwo oke nọ a rẹ bọe re. Ewegrẹ e sae whaha ae vievie he. Eruẹaruẹ nana e te ginẹ lẹliẹ ọwhọ jọ ahwo Izrẹl oma. Oware nọ a re ru kpobi họ, eva nọ a re fihọ Jihova, a vẹ wariẹ mu iruo na họ. Yọ ere a gine ru dede nọ ovie Pasia ọ ta nọ a siọ ebabọ na ba.

7. Eme ọ via nọ o lẹliẹ eva were ahwo Izrẹl nọ a jẹ bọ etẹmpol na?

⁷ Nọ oke jọ o vrẹ no, oware jọ o via nọ o lẹliẹ eva were ahwo Ju nọ a jẹ bọ etẹmpol na gaga. Eme ọ via? Evaọ ukpe 520 B.C.E., a rọ ovie ọkpokpọ mu evaọ Pasia nọ a re se Dariọs I. Evaọ ukpe avọ ivẹ esuo riẹ, ọ tẹ ruẹ izi jọ nọ a fihọ evaọ oke nọ u kpemu nọ i dhesẹ nọ ahwo Izrẹl a wo udu nọ a rẹ rọ bọ etẹmpol na. Dariọs ọ tẹ ta nọ jọ a ru iruo etẹmpol na re. (Ẹzra 6:1-3) Ẹme nọ ọ ta na o gbe ahwo kpobi unu. Rekọ ovie na o ru oware ofa nọ o tubẹ mai gbe ahwo unu. Ọ ta nọ jọ ahwo erẹwho nọ e wariẹ ahwo Izrẹl họ na a gbẹ whaha iruo  ebabọ na vievie he. Ukpọ ere, jọ a kẹ ae igho gbe eware nọ a re ro ru iruo na. (Ẹzra 6:7-12) Onana u ru nọ ahwo Izrẹl a rọ bọ etẹmpol na re evaọ 515 B.C.E., koyehọ ikpe ene gbọ ọvo nọ i lele i rie.—Ẹzra 6:15.

8. Nọ a te bi kpokpo owhẹ, eme ọ rẹ lẹliẹ owhẹ wo udu?

⁸ Epọvo na eware e rrọ nẹnẹ re. A bi kpokpo idibo Jihova buobu. Wọhọ oriruo, u wo erẹwho jọ nọ egọmeti a be jọ kẹ Isẹri Jihova uvẹ re a gọ Jihova ha. A rẹ jọ erẹwho yena mu inievo na, a vẹ rehọ ae ziọ “aro eba gbe ivie,” yọ inievo na a be rọ uvẹ yena ta usi uwoma kẹ ae. (Mat. 10:17, 18) Ẹsejọ nọ ohwo ọkpokpọ ọ tẹ ruọ esuo, a rẹ dina wo ufuoma. Yọ ẹsejọ obruoziẹ nọ o wo emamọ eva ọ sai bruoziẹ nọ o rẹ kẹ ae uvẹ ruabọhọ egagọ rai. U wo Isẹri Jihova efa nọ e be rria orẹwho nọ egọmeti ọ be jọ kpokpo ai hi. Rekọ ahwo uviuwou rai a gwọlọ nọ a siọ Ọghẹnẹ ba ẹgo. (Mat. 10:32-36) Ẹsibuobu nọ imoni rai na a tẹ ruẹ nọ epa kpobi nọ a daoma te kẹhẹ a be sae whaha ae egagọ Jihova ha, a vẹ kẹ ae uvẹ. U tube wo ejọ nọ i je kpokpo ahwo uviuwou rai nọ e rrọ Isẹri Jihova, uwhremu na a te kurẹriẹ ze te gọ Jihova. Nọ ahwo a te bi kpokpo owhẹ, whọ siọ Jihova ba ẹgọ vievie he. Wo udu! Jihova ọ te rọ ẹzi ọfuafo riẹ nọ o wo ẹgba gaga na fiobọhọ kẹ owhẹ. Jọ ozọ u mu owhẹ hẹ.

9. Nọ a wọ otọhotọ etẹmpol ọkpokpọ na họ, eme ọ lẹliẹ ahwo Ju jọ kuenu oviẹ?

⁹ Nọ ahwo Izrẹl jọ nọ a kpako no a ruẹ otọhotọ etẹmpol ọkpokpọ na, a kuenu oviẹ. (Ẹzra 3:12) A kareghẹhọ oghẹrẹ nọ etẹmpol nọ Solomọn ọ bọ o woma te. A ruẹ nọ etẹmpol ọkpokpọ nọ a be bọ na ọ “wọhọ oware nọ u fioka ha nọ a tẹ rehọ iẹe wawo” onọ Solomọn ọ bọ na. (Hag. 2:2, 3) Nọ a ruẹ ohẹriẹ nọ o rrọ ọrọ anwae na avọ ọkpokpọ na, oware na o kẹ rai uye gaga. Rekọ eruẹaruẹ Zẹkaraya i fiobọhọ kẹ ae kru udu ga. Evaọ oghẹrẹ vẹ?

10. Ẹvẹ ma sae rọ ta nọ ẹme nọ ukọ-odhiwu na ọ ta evaọ Zẹkaraya 4:8-10, o ti fiobọhọ kẹ ahwo Ju na wariẹ wo evawere?

¹⁰ Se Zẹkaraya 4:8-10. Eme họ otọ ẹme ukọ-odhiwu na inọ ahwo Ju “a te ghọghọ jẹ jọ obọ Zerubabẹl [ọba rai] ruẹ ufi nọ a rẹ rọ ma oware sọ o kpọvi”? Nọ ahwo a tẹ be bọ uwou, u wo oghẹrẹ ufi jọ nọ a rẹ rọ ma igbẹhẹ na sọ e liọ. Fikiere oware nọ  ukọ-odhiwu na ọ be vuẹ ahwo Ọghẹnẹ na họ, dede nọ etẹmpol ọkpokpọ na o te ọrọ ọsosuọ họ, a te bọe re, yọ a te bọe epanọ Jihova ọ gwọlọ. Kọ otẹrọnọ etẹmpol ọkpokpọ na ọ te were Jihova, kọ u gbe fo re ọ were ahwo Ju re? Oware nọ o mae rrọ Jihova oja họ re idibo riẹ a gọe uvi ẹgọ evaọ etẹmpol ọkpokpọ na. Otẹrọnọ epanọ a rẹ rọ gọ Jihova ziezi evaọ etẹmpol na je ru oware nọ o rẹ were iẹe o mae rrọ ahwo Izrẹl oja, a te wariẹ wo evawere.

11. Eme ọ rẹ sae via evaọ ukoko Jihova nọ o rẹ sae kẹ ahwo jọ uye?

¹¹ Nọ oware jọ u te nwene evaọ uzuazọ ahwo buobu, o rẹ kẹ ae uye gaga. Inievo mai jọ nọ e rrọ iruo odibọgba oke-kpobi ọrọ obọdẹ na ikpe buobu no, ukoko o ta kẹ ae nọ a nyasiọ iruo yena ba re a kpohọ efa. U te je wo inievo mai jọ nọ e siọ iruo nọ e were rai gaga nọ a je ru evaọ ukoko na ba fikinọ a kpako no. O rẹ ginẹ kẹ ohwo uye nọ oware utioye na o tẹ via. Ẹsejọhọ evaọ oke ọsosuọ, ma nwane riẹ oware nọ ukoko na u ro ru oware utioye he, hayo enwene na ọ were omai hi. Ẹsejọhọ ma be ta nọ, ‘Dodokọ eware e gbẹ rrọ epanọ e jọ vẹre.’ O sae kẹ omai uye fikinọ ma bi roro nọ ma gbe bi ru iruo kẹ Jihova te epanọ ma je ru vẹre he. (Itẹ 24:10) Ẹvẹ eruẹaruẹ Zẹkaraya e sai ro fiobọhọ kẹ omai gbẹ rọ ẹgba mai kpobi gọ Ọghẹnẹ?

12. Otẹrọnọ eware i nwene evaọ uzuazọ mai, ẹvẹ eruẹaruẹ Zẹkaraya e sai ro fiobọhọ kẹ omai gbe wo evawere?

¹² Ma te rri eware epanọ Jihova o bi rri rai, o rẹ gbẹ kẹ omai uye tere he nọ oware jọ o tẹ maki nwene evaọ uzuazọ mai. Jihova o bi ru ikpeware buobu nẹnẹ, yọ eva e be were omai inọ mai yọ ibe iruiruo riẹ. (1 Kọr. 3:9) Nọ iruo nọ ma bi ru kẹ Jihova e tẹ maki nwene, ma riẹ nọ Jihova o gbe you omai wọhọ epaọ anwẹdẹ. Fikiere nọ a tẹ vuẹ owhẹ nọ whọ siọ oware jọ nọ who je ru evaọ ukoko na ba, whọ nọ enọ bu hrọ họ. Ukpenọ whọ rẹ hai roro kpahe “edẹ nọ e vrẹ no,” lẹ se Jihova, re who je roro kpahe irere nọ enwene na ọ te wha ze. (Ọtausi. 7:10) Ukpenọ who roro kpahe eware nọ who je ru vẹre nọ who gbe bi ru hu, roro kpahe enọ whọ rẹ sai ru obọnana. Eruẹaruẹ Zẹkaraya na i wuhrẹ omai nọ o roja gaga re ma riẹ nọ eware i ti woma. Onana u ti fiobọhọ kẹ omai wo evawere, jẹ gọ Jihova ziezi o tẹ make rọnọ eware jọ i nwene evaọ uzuazọ mai.

13. Fikieme ahwo Izrẹl jọ a sai ro roro nọ u fo ho re a wariẹ mu etẹmpol na họ ẹbọ?

¹³ Kareghẹhọ nọ ovie na ọ ta nọ jọ ahwo Izrẹl a gbẹ bọ etẹmpol na ha. Ghele na, ezae nọ a ro mu koyehọ Jeshua (hayo Joshua) nọ ọ jọ Ozerẹ Okpehru gbe Ọba nọ a re se Zerubabẹl a “wariẹ mu uwou Ọghẹnẹ” họ ẹbọ. (Ẹzra 5:1, 2) Ẹsejọhọ ahwo Izrẹl jọ a je roro nọ oware nọ a bi ru na u woma ha. A riẹ nọ ewegrẹ rai a be ruẹ e rai nọ a be bọ etẹmpol na, yọ a sae nyaze te họre ae. U fo re ezae ivẹ nana, Joshua avọ Zerubabẹl a riẹ sọ Jihova ọ rrọ kugbe ai. Yọ Jihova o gine dhesẹ kẹ ae nọ ọ rrọ kugbe ai. Ẹvẹ o ro ru ei?

14. Eme ọ rrọ Zẹkaraya 4:12, 14, nọ u dhesẹ nọ Jihova ọ jọ kugbe Joshua Ozerẹ Okpehru na avọ Zerubabẹl Ọba na?

¹⁴ Se Zẹkaraya 4:12, 14. Evaọ abọ nana eruẹaruẹ Zẹkaraya na, ukọ-odhiwu na ọ ta kẹ ọruẹaro Ọghẹnẹ na inọ ire olivi ivẹ na i dikihẹ kẹ “imava nọ a wholo na,” koyehọ Joshua avọ Zerubabẹl. Ọ ta nọ o wọhọ ẹsenọ ezae ivẹ nana a “dikihẹ abotọ Olori otọakpọ na soso.” Ọye họ Jihova. Ọghọ riẹ ọ rro kẹhẹ! Oyena u dhesẹ nọ Jihova o fievahọ aimava na, yọ u fo nọ ahwo Izrẹl a re fievahọ ae re inọ oware kpobi nọ a ru u kiehọ keme Ọghẹnẹ họ ọnọ ọ be rehọ ai ru iruo na.

15. Ẹvẹ ma sai ro dhesẹ nọ Ebaibol na nọ Jihova ọ kẹ omai na ọ were omai?

¹⁵ Jihova ọ gbẹ be vuẹ idibo riẹ oware nọ a re ru nẹnẹ re. Ebaibol na nọ ọ kẹ omai na yọ edhere jọ nọ o bi ro ru ere. Ọ jọ Ebaibol na vuẹ omai epanọ ọ gwọlọ nọ ma rẹ rọ gọe. Ẹvẹ ma sai ro dhesẹ nọ Ebaibol na nọ ọ kẹ omai na ọ were omai? Ma re sei kẹse kẹse je roro didi kpahe eware nọ ma se re ma sai wo otoriẹ rai. Nọ omara nọ: ‘Me te se oria jọ evaọ Ebaibol na hayo obe ukoko na jọ, kọ me re dhizu je roro didi kpahe iẹe? Otẹrọnọ me se eware jọ nọ “e rrọ bẹbẹ re a wo otoriẹ rai,” kọ mẹ rẹ kiẹ kodo re mẹ riẹ otọ rai ziezi? Manikọ thakpinọ me se ọvo?’ (2 Pita 3:16) Ma tẹ be hae romatotọ roro kpahe eware nọ Jihova o bi wuhrẹ omai, ma ti ru oware kpobi nọ ọ vuẹ omai nọ ma ru, ma vẹ jẹ ta usi uwoma na ziezi.—1 Tim. 4:15, 16.

16. Ma gbẹ riẹ oware nọ “ọrigbo nọ a re fievahọ” na ọ rọ vuẹ omai nọ ma ru oware jọ họ, iku vẹ i re fiobọhọ kẹ omai yoẹme?

¹⁶ Edhere ọfa nọ Jihova ọ be rọ vuẹ omai oware nọ ma re ru họ, eme nọ “ọrigbo nọ a re fievahọ nọ o wo areghẹ na” ọ  be ta kẹ omai. (Mat. 24:45) Orọnikọ ẹsikpobi ma rẹ riẹ oware nọ ọrigbo nọ a re fievahọ na ọ rọ vuẹ omai nọ ma ru oware jọ họ. Wọhọ oriruo, a sae vuẹ omai nọ ma ru oware jọ nọ o rẹ sai siwi uzuazọ mai nọ oware okpẹtu o tẹ via evaọ oria nọ ma be rria, yọ ma bi roro nọ oware utioye na o sae via evaọ oria mai hi. Hayo ma sai roro nọ ọrigbo na ọ be dhozọ hrọ nọ a tẹ vuẹ omai oware nọ ma re ru re eyao nọ i bi vo e siọ omai ba ete. Kọ eme ma re ru nọ ma te roro nọ eware nọ a be vuẹ omai na e nwani wuzou tere he? Joma kareghẹhọ irere nọ ahwo Izrẹl a wo nọ a lele ohrẹ nọ Ọghẹnẹ ọ rehọ Joshua avọ Zerubabẹl kẹ ae. Ma ve je roro kpahe iku efa nọ ma se evaọ Ebaibol na. Eware jọ nọ Ọghẹnẹ ọ vuẹ ahwo riẹ inọ a ru evaọ oke nọ u kpemu i siwi uzuazọ rai dede nọ who te rri rai e rẹ wọhọ eware nọ i wo erere he.—Ibr. 7:7; 8:10.

17. Irere vẹ ahwo Izrẹl a wo nọ a ru lele eruẹaruẹ ọkpọ-edada ukpẹ avọ ire olivi ivẹ na?

¹⁷ Eruẹaruẹ avọ isoi Zẹkaraya na e jọ kpẹkpẹe, rekọ i fiobọhọ kẹ ahwo Izrẹl ruabọhọ ebabọ etẹmpol na jẹ gọ Jihova avọ evawere. Jihova o fiobọhọ kẹ ae nọ a ru lele oware nọ a wuhrẹ no eruẹaruẹ na ze. Jihova ọ rọ ẹzi ọfuafo riẹ nọ o wo ẹgba gaga na fiobọhọ kẹ ae ru iruo na te urere jẹ wariẹ wo evawere.—Ẹzra 6:16.

18. Erere vẹ who ti wo no eruẹaruẹ Zẹkaraya na ze?

¹⁸ Eruẹaruẹ nọ Zẹkaraya ọ jọ ruẹ ọkpọ-edada ukpẹ avọ ire olivi ivẹ na i ti fiobọhọ kẹ owhẹ gaga nẹnẹ re. Wọhọ epanọ ma ta ẹsiẹ na, e sai fiobọhọ kẹ owhẹ wo ẹgba nọ whọ rẹ rọ gọ Ọghẹnẹ dede nọ a bi kpokpo owhẹ. I ti fiobọhọ kẹ owhẹ wereva nọ eware e tẹ maki nwene evaọ uzuazọ ra. Eruẹaruẹ na i ve ti je fiobọhọ kẹ owhẹ rẹroso Jihova je ru oware nọ ukoko riẹ o ta dede nọ whọ riẹ oware nọ o soriẹ nọ a rọ ta ẹme na ha. Kọ eme who ti ru nọ oware jọ o tẹ be kẹ owhẹ uye? Orọ ọsosuọ, daoma ruẹ oware nọ Zẹkaraya ọ ruẹ. Who te muẹrohọ, whọ rẹ ruẹ nọ Jihova ọ be rẹrote ahwo riẹ. Orọ avọ ivẹ, jọ oware nọ whọ ruẹ na o lẹliẹ owhẹ rọ udu ra kpobi gọe. (Mat. 22:37) Who te ru ere, Jihova o ti fiobọhọ kẹ owhẹ gọe avọ evawere bẹdẹ bẹdẹ.—Kọl. 1:10, 11.