1, 2. (a) Ebẹbẹ vẹ inievo mai jọ a be rẹriẹ ovao dhe? (b) Kọ enọ vẹ onana o wha ze?

ONIỌVO-ỌMỌZAE jọ nọ a re se Lije ọ ta nọ: “Okenọ ẹmo omoma o dulawhe evaọ Burundi, yọ ma jọ okokohọ. Ma jẹ ruẹ ahwo nọ a be dhẹ, gbe enọ e be sa igbeke. Mai emọ ikpegbọvo kugbe ọsẹgboni mẹ ma tẹ dhẹ, avọ iwu nọ e jọ omai oma gbe umutho eware jọ ọvo. Ahwo uviuwou mẹ jọ a tẹ dhẹ kpohọ evuẹ ahwo nọ ẹmo o le no ẹwho rai nọ o jọ obọ Malawi, ugbo nọ o rehọ emaele odu ọvo (1,000) thabọ no obonọ ma jọ. Mai ahwo nọ a kiọkọ ma tẹ vahabọ.”

² Evaọ akpọ na soso, ahwo nọ a bu te ima udhosa gbe isoi (65,000,000) a dhẹ no iwou rai no fiki ẹmo hayo ukpokpoma, yọ onana họ unu nọ o mai bu nọ a niyẹrẹ riẹ no. * Isẹri Jihova buobu e rrọ usu ahwo nana. Ahwo a whu ku ejọ no, yọ enwenọ eyero rai kpobi o vru mi ai no. Ebẹbẹ efa vẹ ejọ rai a rẹriẹ ovao dhe no? Ẹvẹ ma sai ro fiobọhọ kẹ inievo nana gọ Jihova avọ “evawere” ghelọ ebẹbẹ nọ a rẹriẹ ovao dhe? (Ol. 100:2) Kọ ẹvẹ ma sae rọ ta usiuwoma na  kẹ erara nọ ẹmo hayo oware ofa jọ u le no iwou rai, enọ e re te riẹ Jihova ha?

3. Ẹvẹ Jesu gbe ilele riẹ buobu a ro zihe ruọ erara?

³ Nọ ukọ-odhiwu ọ vuẹ Josẹf nọ Herọd ovie na ọ gwọlọ kpe Jesu no, Jesu avọ ọsẹgboni riẹ a tẹ dhẹ kpobọ Ijipti. Obei a rria bẹsenọ Herọd o ro whu. (Mat. 2:​13, 14, 19-21) Ikpe buobu nọ i lele i rie, ukpokpoma u ru nọ ilele ọsosuọ Jesu a rọ “vahabọ ruọ ubrotọ Judia gbe Sameria soso.” (Iruẹru 8:1) Jesu ọ riẹ nọ ilele riẹ buobu a te dhẹ no iwou rai fiki ukpokpoma. Ọ ta nọ: “A te kpokpo owhai evaọ ẹwho jọ, wha dhẹ kpohọ ọfa.” (Mat. 10:23) O rrọ bẹbẹ gaga re ohwo ọ dhẹ no uwou riẹ fiki ẹjiroro jọ.

4, 5. Ebẹbẹ vẹ ahwo nọ okpẹtu o le no ẹwho rai a rẹ rẹriẹ ovao dhe (a) nọ a tẹ be dhẹ? (b) nọ a tẹ rrọ evuẹ ahwo nọ okpẹtu o le no ẹwho rai?

⁴ Ahwo nọ a dhẹ no iwou rai fiki ẹmo hayo okpẹtu jọ a rẹ sae rẹriẹ ovao dhe ebẹbẹ nọ a be dhẹ na, hayo nọ a tẹ rrọ evuẹ otu nọ ẹbẹbẹ o le no ẹwho rai. Gad nọ ọ rrọ oniọvo ọmaha Lije ọ ta nọ: “Ma nya owotọ eka buobu, yọ ma jẹ nya vrẹ iri ahwo buobu. Ikpe ikpegbivẹ mẹ jọ oke yena. Awọ mẹ o fu gaga, te epanọ mẹ rọ ta kẹ amọ ọsẹ mẹ nọ a tubẹ nyasiọ omẹ ba dede. Rekọ ọsẹ mẹ ọ gwọlọ nyasiọ omẹ ba kẹ otu ugbarugba na ha, fikiere ọ tẹ wọ omẹ. Oke o tẹ sae ke omai jẹ wariẹ kpo, kiyọ ẹdẹ ọyena o no rie no. Ma jẹ hae lẹ se Jihova ẹsikpobi jẹ rẹroso iẹe, yọ ẹsejọ emagoro nọ ma ruẹ evaọ edhere ma jẹ hae kọrọ re.”​—Fil. 4:​12, 13.

⁵ Ikpe buobu ahwo uviuwou Lije a rria evuẹ nọ United Nations ọ ruẹrẹhọ kẹ ahwo nọ okpẹtu o le no ẹwho rai. Ghele na, oma o fọ rai evaọ etẹe he. Lije nọ ọ rrọ ọsẹro okogho enẹna, ọ ta nọ: “Evaọ evuẹ na, ahwo buobu a wo iruo ho. A je gu iguẹgu, da idi vrẹta, fi edhọ, tho uji, je gbe-ọfariẹ.” Re Isẹri Jihova nọ e jọ evuẹ na a ruẹse whaha ekpehre iruemu yena, o gwọlọ nọ a re wobọ ziezi evaọ iruẹru ukoko na sa-sa. (Hib. 6:​11, 12; 10:​24, 25) Re a sai kruga evaọ egagọ Ọghẹnẹ, a jẹ hae rehọ oke rai ruiruo ziezi, ibuobu i tube mu iruo ọkobaro họ. A wo eriwo owoma keme a jẹ hae kareghẹhọ nọ wọhọ onya ahwo Izrẹl evaọ obọ udhude na, ae omarai a te rria evuẹ na bẹdẹ bẹdẹ hẹ.​—2 Kọr. 4:18.

6, 7. (a) Ma te “you Ọghẹnẹ,” ẹvẹ onana o rẹ wọ omai yerikugbe inievo mai nọ i wo ẹbẹbẹ? (b) Kẹ oriruo.

⁶ Ma te “you Ọghẹnẹ,” o rẹ wọ omai dhesẹ uyoyou kẹ ohwohwo, maero kọ evaọ uyero obẹbẹ. (Se 1 Jọn 3:​17, 18.) Evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ nọ ohọo ogaga u je ti gboja kẹ Ileleikristi nọ e jọ Judia, ukoko na u ru ọruẹrẹfihotọ nọ a rọ zọhọ eware sa-sa ro fiobọhọ kẹ ae. (Iruẹru 11:​28, 29) Ofariẹ, Pọl ukọ na gbe Pita ukọ na a tuduhọ Ileleikristi awọ re inọ a hai dede ohwohwo rehọ. (Rom 12:13; 1 Pita 4:9) Otẹrọnọ o gwọlọ nọ mai Ileleikristi ma re dede inievo nọ i weze bru omai ze rehọ, kiyọ inievo mai nọ okpẹtu o te oma, hayo nọ a bi kpokpo fiki ẹrọwọ rai o mae tubẹ gwọlọ nọ ma re dede rehọ je ru ewoma kẹ.​—Se Itẹ 3:27. *

⁷ Kẹle na, Isẹri Jihova buobu, te ezae, te eyae, gbe emaha a dhẹ no iwou rai evaọ ofẹ jọ orẹwho Ukraine fiki ozighi gbe ukpokpoma. O da omai gaga nọ ejọ rai i whu. Rekọ inievo nọ e rrọ ofẹ ofa Ukraine gbe orẹwho Russia a rehọ ibuobu rai fihọ iwou. Evaọ erẹwho ivẹ nana, inievo na a rọwo dhomahọ ozighi na ha, keme a “wo obọ kugbe akpọ na” ha, ukpoye, a jẹ rọ ajọwha “whowho usi uwoma ẹme Ọghẹnẹ.”​—Jọn 15:19; Iruẹru 8:4.

8, 9. (a) Use-abọ vẹ ahwo nọ okpẹtu o le no ẹkwotọ rai a rẹ sae rẹriẹ ovao dhe evaọ obonọ a dhẹ kpohọ? (b) Fikieme o rọ gwọlọ nọ ma rọ odiri fiobọhọ kẹ ae?

⁸ Dede nọ ahwo jọ a rẹ dhẹ no iwou rai kpohọ oria ofa evaọ orẹwho ovona, u wo ahwo buobu nọ okpẹtu o re le no orẹwho rai kpohọ orẹwho ofa, nọ a riẹ oware ovuovo kpahe he. Evaọ ekwotọ itieye na, egọmeti ọ rẹ sae kẹ ae emu, iwu, gbe iwou, rekọ o sae jọnọ emu na yọ oghẹrẹ ọnọ a re te re ẹdẹvo ho. Ahwo nọ a dhẹ no ẹkwotọ nọ ọ rẹ rroro ze a rẹ sae rẹriẹ ovao ku oghẹrẹ edhedhẹ nọ a re te ruẹ ẹdẹvo ho, yọ ẹsejọhọ a riẹ oghẹrẹ iwu nọ a rẹ wha evaọ oria utioye he. Otẹrọnọ iwhre a dhẹ no ze, o sae jọnọ a riẹ oghẹrẹ nọ a rẹ rehọ eyero uwou obọ etashipi ru iruo ho.

⁹ Egọmeti erẹwho jọ a wo ọruẹrẹfihotọ nọ a re ro fiobọhọ kẹ erara nọ okpẹtu o le ziọ ẹkwotọ rai re okegbe ọkpokpọ na ọ reria ae oma. Rekọ ẹsibuobu, a re rẹro nọ emerae jọ e tẹ vrẹ no, erara na ọvo a te rẹrote omarai. Enwene nana ọ rẹ bẹ gaga. Dai roro epanọ o rẹ jọ re ohwo o wuhrẹ ẹvẹrẹ ọkpokpọ je koko izi ekpokpọ! Re ọ jẹ nyate utee nọ a rẹro mi ei evaọ uruemu, oke-ukoko, osa-uzou ohwa, isukulu enya, gbe ọwhọkuo emọ, enana kpobi evaọ oke ovona! Kọ whọ sae rọ odiri gbe adhẹẹ fiobọhọ kẹ inievo nọ e rrọ uyero utioye?​—Fil. 2:​3, 4.

10. Ẹvẹ ma sae rọ bọ ẹrọwọ inievo nọ e ziọ evuẹ nọ ọ rrọ ẹkwotọ mai ga? (Rri uwoho nọ o rrọ emuhọ uzoẹme na.)

¹⁰ Ofariẹ, ahwo egọmeti a rẹ sai ru ei bẹbẹ kẹ inievo mai nọ okpẹtu o le re a sai kuomagbe ibe Ileleikristi rai evaọ iwuhrẹ. Otu egọmeti jọ a ru ozọ mu inievo mai no inọ a tẹ siọ iruo nọ e rẹ rehọ oke ewuhrẹ rai, a ti gbe fiobọhọ kẹ ae he hayo tube le ai no evuẹ nọ a dhẹ kpohọ na dede. Ozọ gbe fikinọ a wo ohwo nọ o bi fiobọhọ kẹ ai hi u ru nọ inievo jọ a rọ rehọ iruo itieye no. Fikiere, u wuzou gaga re ma nyabru inievo mai nọ okpẹtu o le nọ a tẹ nwani te evuẹ nọ ọ rrọ ẹkwotọ mai. O gwọlọ nọ a rẹ riẹ nọ ma be daezọ rai. Ọdawẹ gbe obufihọ mai o rẹ sae bọ ẹrọwọ rai ga.​—Itẹ 12:25; 17:17.

11. (a) Eme họ eware ọsosuọ nọ ahwo nọ okpẹtu o le a rẹ gwọlọ? (b) Ẹvẹ ahwo nọ okpẹtu o le a re ro dhesẹ nọ a wo edẹro?

¹¹ Evaọ oke ọsosuọ, o sae gwọlọ nọ ma kẹ inievo mai nọ okpẹtu o le na emu, iwu, hayo eware efa nọ e roja kẹ ae. * Makọ eware esese dede wọhọ ota nọ ma rẹ kẹ oniọvo-ọmọzae, o rẹ sae jọ okpoware kẹe. Yọ inievo nọ okpẹtu o le a te bi dhesẹ edẹro, nọ a gbẹ be yare inievo nọ e rehọ e rai fihọ uwou eware he, u re ru eva were inievo nana. Uzẹme na họ, u re si ọghọ no oma nọ ohwo ọ tẹ rẹroso obufihọ omọfa ribri, yọ o rẹ sae jẹ raha emamọ usu nọ ohwo o wo kugbe ibe Ileleikristi riẹ. (2 Tẹs. 3:​7-10) O make rrọ ere na, o gwọlọ nọ a ru eware jọ dẹẹ ro fiobọhọ kẹ inievo nọ okpẹtu o le na.

12, 13. (a) Eme ma rẹ sai ru dẹẹ ro fiobọhọ kẹ inievo nọ okpẹtu o le? (b) Kẹ oriruo.

¹² Oware nọ inievo nọ okpẹtu o le a mae gwọlọ họ, oke nọ a rẹ raha kugbe ai gbe ọdawẹ nọ a re dhesẹ kẹ ae, orọnikọ igho buobu hu. O rẹ sae jọ emeware jọ nọ a re dhesẹ kẹ ae, wọhọ oghẹrẹ nọ a rẹ rọ ro emashini hayo imoto, dẹ emamọ emu avọ umutho ugho, wo ekwakwa nọ a re ro ru iruo wọhọ emashini nọ a re ro ko iwu, epia gbe eware itieye na efa re a sai wo umugho. Mai  wuzou na, whọ rẹ sai fiobọhọ kẹ ai wobọ ziezi evaọ iruẹru ukoko okpokpọ rai. Whọ rẹ sae wọ ae kpohọ ewuhrẹ nọ o tẹ lọhọ. Whọ sai je dhesẹ epanọ a rẹ rọ ta usiuwoma kẹ ahwo ẹkwotọ na kẹ ae. Hae wha inievo nọ okpẹtu o le ze kpohọ usiuwoma ota.

¹³ Okenọ izoge emezae ene jọ nọ okpẹtu o le a te ukoko jọ, ekpako ukoko na sa-sa a wuhrẹ i rai epanọ a rẹ dhẹ omoto, rọ etapraeta kere eware, kere evuẹ kpahe omarai nọ a rẹ rọ gwọlọ iruo, gbe epanọ a rẹ rọ ma omaa re a sai wobọ ziezi evaọ egagọ Jihova. (Gal. 6:10) U kri hi, izoge ene nana a te mu iruo ọkobaro oke-kpobi họ. Obufihọ nọ inievo na e kẹ rai gbe omodawọ nọ a ro fi itee họ evaọ ukoko na u fiobọhọ kẹ ai kruga ziezi je ru nọ a gbe ro kielele akpọ Setan he.

14. (a) Odawọ vẹ o gwọlọ nọ inievo nọ okpẹtu o le a rẹ whaha? (b) Kẹ oriruo.

¹⁴ Wọhọ ibe Ileleikristi rai nọ i kiọkọ, o gwọlọ nọ inievo nọ okpẹtu o le no ẹkwotọ rai a rẹ daoma whaha odawọ isiuru kẹ ekwakwa eyero akpọ nọ o rẹ sae raha usu rai kugbe Jihova. * Lije nọ ma fodẹ evaọ obọ emuhọ na avọ inievo riẹ a kareghẹhọ oware nọ ọsẹ rai o wuhrẹ i rai kpahe ẹrọwọ makọ evaọ okenọ a jẹ rọ dhẹ na. Lije ọ ta nọ: “Ọsẹ mẹ o je gbolo eware nọ i wuzou tere he nọ ma wha lele oma kufiẹ unọjọ utọjọ. Ukuhọ riẹ, ọ tẹ kpare ẹkpa ofofe na kpehru jẹ ta ohwohwẹ nọ: ‘Wha ruẹ? Oware nọ wha gwọlọ kpobi ona!’”​—Se 1 Timoti 6:8.

15, 16. Ẹvẹ ma sai ro fiobọhọ kẹ inievo nọ okpẹtu o le (a) kruga evaọ egagọ Ọghẹnẹ? (b) wo uduotahawọ?

¹⁵ Oware nọ o mai wuzou kẹ inievo nọ okpẹtu o le họ, uketha gbe uduotahawọ nọ u re fiobọhọ kẹ ai kruga ziezi evaọ egagọ Jihova. (Mat. 4:4) Ekpako ukoko a rẹ sai fiobọhọ ru re inievo nọ okpẹtu o le na a wo ebe ẹvẹrẹ rai, je fiobọhọ kẹ ae ruẹ inievo nọ e rẹ jẹ ẹvẹrẹ rai. Okpẹtu nọ o le inievo na ọ hẹriẹ e rai no ahwo uviuwou rai nọ a you gaga, ẹwho, gbe ikoko rai. O gwọlọ nọ a rẹ riẹ nọ Jihova o you rai, gbe inọ ibe Ileleikristi rai a wo ọdawẹ kẹ ae. O gbẹ rrọ ere he, a rẹ sai mu usu kugbe imoni gbe ahwo ẹwho rai nọ e rrọ ukoko ho, enọ e riẹ kpahe uruemu gbe iruẹru oborai. (1 Kọr. 15:33) Ma tẹ be hae whẹtiẹ ae họ oma ziezi evaọ ukoko na, kiyọ ma be rọ aro kele Jihova, Ọnọ “o bi ri erara.”​—Ol. 146:9.

¹⁶ Wọhọ epanọ o jọ kẹ Jesu avọ ọsẹgboni riẹ, o sae gwọlọ nọ inievo nọ okpẹtu o le a  daji obonọ a dhẹ kpohọ, nọ ahwo nọ a bi kpokpo ae a tẹ gbẹ rrọ esuo. Ofariẹ, wọhọ epanọ Lije ọ ta, “esẹgbini buobu nọ e ruẹ ahwo uviuwou rai nọ a gbadu je kpe, a gwọlọ rehọ emọ rai zihe kpohọ oria nọ a jọ rehọ ẹro ruẹ eware yena ha.” Re a sai fiobọhọ kẹ inievo nọ e rọ ẹro ruẹ eware edada itiena, o gwọlọ nọ inievo nọ e rrọ ẹkwotọ nọ a dhẹ ze na a re “wo ororokẹ kẹ ohwohwo, wo uyoyou-inievo, uvi ohrọ-oriọ, gbe omaurokpotọ.” (1 Pita 3:8) Ukpokpoma u ru nọ inievo jọ nọ okpẹtu o le a rẹ rọ gwọlọ jọ orọ obọrai, yọ oma o rẹ sae vuọ ae re a ta kpahe ebẹbẹ rai, maero evaọ iraro emọ rai. Nọ omara nọ, ‘O hae jọnọ mẹ rrọ uyero nọ inievo yena a rrọ na, ẹvẹ mẹ hae te gwọlọ nọ amọfa a ru omẹ?’​—Mat. 7:12.

17. Ẹvẹ usiuwoma nọ a rẹ ta kẹ ahwo nọ okpẹtu o le o rẹ rọ kẹ ae omosasọ?

¹⁷ Ahwo buobu nọ okpẹtu o le a dhẹ no erẹwho nọ a jọ fi awhaha họ iruo usiuwoma ota mai ze. Ma yere Jihova gaga inọ inievo nọ i wo ajọwha ziezi evaọ ekwotọ nọ okpẹtu o le ahwo kpohọ, a ru nọ ahwo nana buobu a bi ro yo “ovuẹ Uvie na” evaọ orọ ọsosuọ. (Mat. 13:​19, 23) Ahwo buobu nọ o wọhọ nọ “ewha egbẹgbẹdẹ e rrọ uzou” a bi wo omosasọ evaọ iwuhrẹ mai jẹ be ta nọ: “Ọghẹnẹ ọ ginẹ rrọ udevie rai.”​—Mat. 11:​28-30; 1 Kọr. 14:25.

18, 19. Ẹvẹ ma sai ro dhesẹ orimuo nọ ma tẹ be ta usiuwoma kẹ ahwo nọ okpẹtu o le?

¹⁸ O gwọlọ nọ inievo nọ e be ta usiuwoma kẹ ahwo nọ okpẹtu o le a re dhesẹ orimuo. (Mat. 10:16; Itẹ 22:3) Rọ odiri gaviezọ nọ a tẹ be ta ebẹbẹ rai kẹ owhẹ, rekọ who du lele ae ta ẹme kpahe isuẹsu egọmeti hi. Ru lele ithubro nọ i no obọ uwou ogha gbe ahwo egọmeti ẹkwotọ na ze; who ru oware nọ u re fi uzuazọ ra gbe orọ amọfa họ ọza ha. Daoma riẹ oware nọ u re tu ae oma evaọ egagọ rai gbe uruemu ẹwho rai, re whọ jẹ yọroma kẹ onana. Wọhọ oriruo, u wo oghẹrẹ osẹ nọ ahwo ewho jọ a rri nọ aye ọ rẹ wha hayo nọ ọ rẹ wha vievie he. Fikiere, nọ whọ tẹ be ta usiuwoma kẹ ahwo nọ okpẹtu o le ze, sẹ oghẹrẹ osẹ nọ o rẹ wha ẹbẹbẹ ze he.

¹⁹ Wọhọ ohwo Sameria nọ Jesu o ro dhesẹ emamọ ọrivẹ evaọ ọtadhesẹ na, ma gwọlọ fiobọhọ kẹ ahwo nọ uye o be bẹ, makọ enọ e rrọ Isẹri Jihova ha. (Luk 10:​33-37) Edhere nọ ọ mai woma nọ ma re ro ru onana họ, usiuwoma na nọ ma rẹ ta kẹ ae. Ọkpako ukoko jọ nọ o fiobọhọ kẹ ahwo buobu nọ okpẹtu o le no ọ ta nọ: “U wuzou gaga re ma kake vuẹ ae vevẹ nọ mai yọ Isẹri Jihova, gbe inọ ugogo ẹjiroro nọ ma rọ nyaze họ re ma fiobọhọ kẹ ae riẹ jẹ gọ Ọghẹnẹ, orọnikọ re ma kẹ ae eware he. O gbẹ rrọ ere he, ejọ i ti mu usu kugbe omai fiki eware nọ a gwọlọ wo mi omai.”

20, 21. (a) Ewoma vẹ o re noi ze nọ ma te dhesẹ uyoyou kẹ ahwo nọ okpẹtu o le? (b) Eme ma te ta kpahe evaọ uzoẹme nọ o rrọ aro na?

²⁰ Uyoyou Oleleikristi nọ ma re dhesẹ kẹ “erara” o rẹ wha emamọ iyẹrẹ ze. Okenọ ọzae oniọvo-ọmọtẹ jọ nọ a re se Alganesh o whu no, oniọvo na avọ emọ ezeza riẹ a dhẹ no Eritrea fiki ukpokpoma. A nya owotọ edẹ eree evaọ udhude, kẹsena a te ti te Sudan. Alganesh ọ ta nọ: “Inievo nọ e jọ obei a ru omai wọhọ ahwo uviuwou rai. A kẹ omai emu gbe iwu, a te je fi omai họ uwou jẹ wọ omai kpohọ oria kpobi nọ ma gwọlọ nya. Amono ọfa a rẹ sai dede ohwo nọ a gbẹ rrọ egagọ evona fihọ uwou oghẹrẹ utiona? Isẹri Jihova ọvo e rẹ sai ru oware utiona!”​—Se Jọn 13:35.

²¹ Kọ ẹvẹ kpahe emọ buobu nọ e dhẹ lele esẹgbini rai fiki okpẹtu gbe enọ oware ofa jọ o wọ no orẹwho rai? Evaọ uzoẹme nọ o rrọ aro na, ma te ta kpahe oghẹrẹ nọ mai kpobi ma sai ro fiobọhọ kẹ ae gọ Jihova avọ evawere.