1. Eme eruẹaruẹ Ebaibol i fiobọhọ kẹ omai riẹ?

EME ọ te via kẹ idibo Jihova kẹle na? Ma rrọ igbori onana ha. Eruẹaruẹ Ebaibol i fiobọhọ kẹ omai riẹ ikpeware sa-sa nọ e te jọ akpọ na via nọ i ti kpomahọ omai kpobi. U wo eruẹaruẹ jọ nọ u fiobọhọ kẹ omai riẹ oware nọ egọmeti jọ nọ e mai wo ẹgba evaọ akpọ na a ti ru. Eruẹaruẹ yena e rrọ obe Daniẹl uzou avọ 11, onọ o ta kpahe ivie ivẹ nọ e te wọso ohwohwo, eyehọ ovie ẹkpẹlobọ ovatha-ọre gbe ovie obọze ovatha-ọre. Abọ buobu eruẹaruẹ yena i rugba no, fikiere ma wo imuẹro nọ umutho abọ nọ o kiọkọ na ọ te seba erugba ha.

2. Wọhọ epanọ o rrọ Emuhọ 3:15; Eviavia 11:7 gbe 12:17, eme u fo nọ ma rẹ kareghẹhọ nọ ma te bi se eruẹaruẹ Daniẹl?

² Re ma sai wo otoriẹ eruẹaruẹ nọ e rrọ obe Daniẹl uzou avọ 11 na, ma rẹ kareghẹhọ nọ isu gbe egọmeti nọ isuẹsu rai i kpomahọ idibo Ọghẹnẹ gaga ọvo a jọ etẹe fodẹ. Ofariẹ, idibo Ọghẹnẹ nọ e rrọ akpọ na i bu tere he nọ a tẹ rehọ ae wawo unu ahwo nọ a rrọ akpọ na soso, ghele na, ẹsibuobu ae egọmeti ọ rẹ mae wọso. Fikieme? Fikinọ Setan avọ akpọ omuomu riẹ a gwọlọ raha idibo Jihova nọ i bi se isẹri kpahe Jesu muotọ. (Se Emuhọ 3:15 gbe Eviavia 11:7; 12:17.) U te no ere no, u fo nọ eruẹaruẹ Daniẹl na e rẹ rọwokugbe eruẹaruẹ efa nọ e rrọ Ebaibol na. Uzẹme riẹ họ, nọ ma tẹ rọ eruẹaruẹ Daniẹl na wawo eria efa Ebaibol na, ẹsiẹe ọvo ma sai ro wo otoriẹ eruẹaruẹ na gbagba.

3. Eme ma te ta kpahe evaọ uzoẹme nana gbe onọ u lele i rie?

³ Fikiere, ma te jọ uzoẹme nana ta kpahe obe Daniẹl 11: 25-39. Ma te ruẹ egọmeti nọ i dikihẹ kẹ ovie ẹkpẹlobọ ovatha-ọre gbe ovie obọze ovatha-ọre na no ukpe 1870 rite 1991. Ma te jẹ ruẹ oware nọ u ro fo nọ ma re nwene oghẹrẹ nọ ma wo otoriẹ abọ jọ eruẹaruẹ nana. Evaọ uzoẹme nọ u lele i rie, ma vẹ te ta kpahe obe Daniẹl 11:40–12:1, gbe otoriẹ nọ ma wo enẹna kpahe oware nọ eruẹaruẹ na i dhesẹ nọ o te via no ukpe 1991 rite ẹmo Amagidọn. Nọ who bi wuhrẹ izoẹme ivẹ nana, u ti woma re whọ hai rri echate na, “Ivie Ivẹ nọ E Rọsuọ Ohwohwo Evaọ Oke Urere Na.” Joma kake ta kpahe egọmeti nọ i dikihẹ kẹ ivie ivẹ nọ a fodẹ evaọ eruẹaruẹ na.

4. Eware esa vẹ i re fiobọhọ kẹ omai riẹ ivie nọ i dikihẹ kẹ ovie ẹkpẹlobọ ovatha-ọre gbe ovie obọze ovatha-ọre na?

⁴ Evaọ oke ọsosuọ, “ovie ẹkpẹlobọ ovatha-ọre” yọ ovie nọ o je su ekwotọ nọ e jọ ofẹ ẹkpẹlobọ ovatha-ọre Izrẹl, “ovie obọze ovatha-ọre” kọ ọnọ o je su erọ ofẹ obọze ovatha-ọre Izrẹl. Fikieme ma rọ ta ere? Keme ukọ-odhiwu nọ ọ wha ovuẹ na se Daniẹl ọ ta kẹe nọ: “Mẹ nyaze ti ru owhẹ wo otoriẹ oware nọ o te via kẹ ahwo ra evaọ abọ urere edẹ na.” (Dan. 10:14) Ahwo Izrẹl oke anwae họ ahwo nọ Ọghẹnẹ ọ jẹrehọ rite oke Pẹntikọst 33 C.E. Rekọ no umuo oke yena vrẹ, Jihova o ru rie vẹ nọ ilele Jesu họ idibo riẹ. Fikiere, abọ buobu eruẹaruẹ nọ e rrọ obe Daniẹl uzou avọ 11 na i kiekpahe Ileleikristi, orọnikọ orẹwho Izrẹl he. (Iruẹru 2:1-4; Rom 9:6-8; Gal. 6:15, 16) Yọ isu nọ i dikihẹ kẹ ovie ẹkpẹlobọ ovatha-ọre gbe ovie obọze ovatha-ọre na i bi dhe enwenwene. O make rrọ ere na, u wo eware sa-sa kpahe eruẹaruẹ na nọ i bi nwene he. Orọ ọsosuọ, esuo ivie nana u kpomahọ idibo Ọghẹnẹ gaga. Orọ avọ ivẹ, oghẹrẹ nọ a ro gboja kẹ idibo Ọghẹnẹ u dhesẹ nọ a wọso Jihova, Ọghẹnẹ uzẹme na. Orọ avọ esa, ivie ivẹ nana a re lele ohwohwo si ogaga.

5. Kọ ivie jọ i dikihẹ kẹ ovie ẹkpẹlobọ ovatha-ọre gbe ovie obọze ovatha-ọre no umuo ukpe 100 rite 1870? Ru ei vẹ.

⁵ Nọ ikpe-udhusoi ọsosuọ e vrẹ no, Ileleikristi erue e romavia evaọ ukoko Ileleikristi na, a te je wuhrẹ iwuhrẹ erue jẹ ko uzẹme Ikereakere na dhere. No umuo oke yena rite ukpe 1870, Ọghẹnẹ ọ jọ otọakpọ na wo utu ahwo jọ dẹẹ nọ a jọ uvi idibo riẹ hẹ. Etoke yena Ileleikristi erue e rọ gbọ ruru Ileleikristi uzẹme wọhọ ikpoko nọ e gbọ ruru emamọ ekakọ. (Mat. 13:36-43) Fikieme u ro fo re ma riẹ onana? Keme onana u dhesẹ nọ oware nọ eruẹaruẹ Daniẹl e ta kpahe ovie ẹkpẹlobọ ovatha-ọre gbe ovie obọze ovatha-ọre na i kiekpahe ivie nọ i su no umuo ukpe 100 rite 1870 hi. Evaọ etoke nana, utu ahwo ọvuọvo a jọ uvi idibo Ọghẹnẹ evaọ otọakpọ na ha nọ ivie nana e rẹ wọso. * Rekọ, eruẹaruẹ Ebaibol i dhesẹ nọ ovie ẹkpẹlobọ ovatha-ọre gbe ovie obọze ovatha-ọre na a wariẹ romavia nọ ukpe 1870 o vrẹ no. Ẹvẹ ma rọ ta ere?

6. Oke vẹ idibo Ọghẹnẹ a rọ wariẹ romavia? Ru ei vẹ.

 ⁶ No ukpe 1870 ze, idibo Ọghẹnẹ a te mu oma họ ekokohọ. Ukpe yena Charles T. Russell avọ egbẹnyusu riẹ a ro kuomagbe mu Ebaibol họ ewuhrẹ. Brọda Russell avọ egbẹnyusu ekpekpe riẹ nana ae a jọ ọnyukọ nọ a ruẹaro riẹ inọ ọ te “ruẹrẹ edhere kpahe” taure Uvie Mesaya na u te ti muhọ. (Mal. 3:1) Enẹ idibo Ọghẹnẹ a rọ wariẹ romavia! Kọ egọmeti akpọ na jọ ọ jariẹ evaọ etoke nana, nọ esuo riẹ o kpomahọ idibo Ọghẹnẹ gaga? Joma ruẹ.

7. Ono ọ jọ ovie obọze ovatha-ọre no 1870 rite etoke Ẹmo Akpọ Ọsosuọ?

⁷ Evaọ ukpe 1870, egọmeti Britain ọye ọ jọ esuo nọ ọ mae rro evaọ akpọ-soso, o te je wo egbaẹmo nọ e mae ga. Egọmeti yena o dikihẹ kẹ uzei osese nọ a jọ eruẹaruẹ na ta nọ o te kpare izei esa efa no na, koyehọ France, Spain, gbe Netherlands. (Dan. 7:7, 8) Egọmeti nana ọ gbẹ jọ ovie obọze ovatha-ọre makọ okenọ Ẹmo Akpọ Ọsosuọ o muhọ no. Evaọ etoke ovona, America ọ jọ orẹwho nọ o mai fe evaọ akpọ-soso, kẹsena usu America avọ Britain u te muhọ ẹkpekpe gaga.

8. Ono họ ovie obọze ovatha-ọre evaọ edẹ urere na kpobi?

⁸ Evaọ etoke Ẹmo Akpọ Ọsosuọ, America avọ Britain a jọ abọ, u te ru nọ a rọ jọ ogbaẹmo ulogbo. Oke yena a ro zihe ruọ Ogaga-Esuo Akpọ Britain avọ America. Wọhọ epanọ Daniẹl ọ ruẹaro riẹ na, egọmeti nana o koko “ogbaẹmo nọ o rrọ buobu gaga jẹ goma thesiwa” họ. (Dan. 11:25) Evaọ etoke edẹ urere na kpobi, ogaga-esuo Britain avọ America họ  ovie obọze ovatha-ọre na. * Rekọ ono họ ovie ẹkpẹlobọ ovatha-ọre?

9. Oke vẹ ovie ẹkpẹlobọ ovatha-ọre ọ rọ wariẹ romavia, kọ ẹvẹ ẹme nọ ọ rrọ Daniẹl 11:25 o ro rugba?

⁹ Nọ Brọda Russell avọ egbẹnyusu riẹ a mu Ebaibol họ ewuhrẹ kugbe no, ukpe nọ u lele i rie, koyehọ 1871 ovie ẹkpẹlobọ ovatha-ọre ọ tẹ wariẹ romavia. Ukpe yena ọzae nọ a re se Otto von Bismarck o ro ku ekwotọ buobu gbe, enọ i zihe ruọ uvie ulogbo orọ Germany. Ovie Prussia nọ a re se Wilhelm ọrọ ọsosuọ ọye ọ jọ ọba ọsosuọ uvie na, kẹsena ọ tẹ rọ Bismarck mu re ọ rẹrote iruẹru ẹkwotọ na soso. * Nọ oke o be nyaharo na, erẹwho efa buobu e tẹ jọ otọ esuo Germany, erẹwho Africa gbe erọ Pacific Ocean sa-sa e jọ usu rai. Kẹsena ogaga-esuo Germany avọ orọ Britain i te je si oma. (Se Daniẹl 11:25.) Ẹkwotọ Esuo Germany o te ti wo ogbaẹmo ulogbo nọ o joma te orọ Britain. Evaọ etoke ẹmo akpọ ọsosuọ, ogbaẹmo nana Germany ọ rọ họre ewegrẹ riẹ.

10. Ẹvẹ ẹme nọ ọ rrọ Daniẹl 11:25b, 26 o ro rugba?

¹⁰ Kẹsena Daniẹl ọ tẹ ta kpahe oware nọ o te via kẹ Ẹkwotọ Esuo Germany gbe ogbaẹmo ulogbo nọ o kokohọ na. A jọ eruẹaruẹ na ta nọ ovie ẹkpẹlobọ ovatha-ọre na “ọ te sai dikihẹ hẹ.” Fikieme? “Keme a te lẹlẹ gba ẹgwae omuomu kpahe iẹe. Ahwo nọ a be re obọdẹ emu riẹ a ti ru ei kie.” (Dan. 11:25b, 26a) Evaọ oke Daniẹl, ahwo jọ nọ a jẹ re “obọdẹ emu ovie na” họ ikpahwo esuo nọ i je ru ‘iruo kẹ ovie na.’ (Dan. 1:5) Kọ amono eruẹaruẹ na e be ta kpahe na? E be ta kpahe ikpahwo esuo Germany, wọhọ iletu ogbaẹmo gbe ekohrẹ ogbaẹmo ọba Germany. Ahwo nana a ru nọ uvie riẹ u ro kie uwhremu na. * Orọnikọ ekie uvie nana ọvo eruẹaruẹ na e ta kpahe he, e ta kpahe oghẹrẹ nọ ẹmo nọ o ti lele ovie obọze ovatha-ọre fi o ti ro kuhọ re. Eruẹaruẹ na e ta kpahe ovie ẹkpẹlobọ ovatha-ọre inọ: “Rọ kpahe ogbaẹmo riẹ, a ti hwere iei kufiẹ, yọ a ti kpe ibuobu fihọ otọ.” (Dan. 11:26b) Onana u rugba evaọ etoke ẹmo akpọ ọsosuọ nọ a “hwere [ogbaẹmo Germany] kufiẹ,” yọ ahwo buobu a gine whu “fihọ otọ.” No oke nọ akpọ ọ rọ fa rite oke yena, ẹmo yena a jọ mai kpe ahwo bu.

11. Eme ovie ẹkpẹlobọ ovatha-ọre avọ ovie obọze ovatha-ọre a ru?

¹¹ Nọ Daniẹl ọ jẹ ta kpahe oware nọ o te via taure Ẹmo Akpọ Ọsosuọ o te ti muhọ, ọ ta evaọ Daniẹl 11:27, 28 inọ ovie ẹkpẹlobọ ovatha-ọre avọ ovie obọze ovatha-ọre “a te keria emẹjẹ ọvo ta erue.” Ọ tẹ jẹ ta nọ ovie ẹkpẹlobọ ovatha-ọre o ti koko “eware buobu” họ kẹ omariẹ. Ere o ginẹ via re. Germany avọ Britain a ta kẹ ohwohwo nọ a gwọlọ udhedhẹ, rekọ o jọ vevẹ nọ ọrue a ta na nọ ẹmo na o du lahwe evaọ 1914. Yọ imikpe jọ rite 1914, Germany ọ jọ ẹkwotọ esuo avọ ivẹ nọ ọ mai fe evaọ akpọ-soso. Kẹsena Germany o te lele ovie obọze ovatha-ọre họre, a te fi Germany  kparobọ wọhọ epanọ Daniẹl 11:29 gbe abọ ọsosuọ owọ avọ 30 o ta.

12. Evaọ etoke ẹmo akpọ ọsosuọ, eme ovie ẹkpẹlobọ ovatha-ọre avọ ovie obọze ovatha-ọre a ru?

¹² Anwọ ukpe 1914 ze, ohọre nọ o rrọ udevie ivie ivẹ nana gbe onọ a be họre idibo Ọghẹnẹ o ga vi epaọ anwẹdẹ kpobi. Wọhọ oriruo, evaọ etoke ẹmo akpọ ọsosuọ, egọmeti Germany avọ ọrọ Britain a je kpokpo idibo Ọghẹnẹ fikinọ a rọwo nọ a re fi ẹmo ho. Yọ egọmeti America o fi enọ e jẹ kobaro evaọ iruo usi uwoma ota na họ uwou-odi. Ukpokpoma nana họ orugba eruẹaruẹ nọ e rrọ Eviavia 11:7-10 na.

13. Nọ ukpe 1930 o vrẹ no gbe etoke ẹmo akpọ avivẹ, eme ovie ẹkpẹlobọ ovatha-ọre o ru?

¹³ Ovie ẹkpẹlobọ ovatha-ọre na o gboja kẹ idibo Ọghẹnẹ gaga nọ ukpe 1930 o vrẹ no, maero kọ okenọ a je fi ẹmo akpọ avivẹ. Nọ isuẹsu Nazi i muhọ evaọ Germany, Hitler avọ ahwo nọ a jọ otọ riẹ a te fi awhaha họ iruo idibo Ọghẹnẹ. Otu ọwọsuọ nana a kpe idibo Jihova nọ i bu te enwenọ odu ọvo gbe egba isoi (1,500) je fi idu buobu họ ega uye. Daniẹl ọ ruẹaro onana. Ovie ẹkpẹlobọ ovatha-ọre na o “zue aruẹri na” je “si iruẹru ikẹse kẹse na no,” okenọ ọ whaha idibo Ọghẹnẹ inọ a re gbe jiri odẹ Jihova evaọ ẹgbede he. (Dan. 11:30b, 31a) Osu Germany nọ a re se Hitler ọ tubẹ ta nọ o ti kpe idibo Ọghẹnẹ kpobi nọ e rrọ Germany muotọ.

14. Nọ ẹmo akpọ avivẹ ọ vrẹ no, ono o zihe ruọ ovie ẹkpẹlobọ ovatha-ọre? Ru ei vẹ.

¹⁴ Nọ ẹmo akpọ avivẹ ọ vrẹ no, ekwotọ sa-sa nọ Germany o je su vẹre e tẹ te ziọ otọ esuo Soviet Union nọ o fi ai kparobọ no, kẹsena Soviet Union o te zihe ruọ ovie ẹkpẹlobọ ovatha-ọre. Wọhọ esuo ọgbahọ Nazi, Soviet Union o gboja kẹ ohwo kpobi nọ ọ rọ egagọ Ọghẹnẹ uzẹme na karo, nọ ọ rọwo ru oware kpobi nọ egọmeti na ọ ta ha.

15. Eme ovie ẹkpẹlobọ ovatha-ọre na o ru nọ Ẹmo Akpọ Avivẹ o kuhọ no?

¹⁵ Nọ Ẹmo Akpọ Avivẹ ọ nwani kuhọ no, ovie ẹkpẹlobọ ovatha-ọre nana, koyehọ Soviet Union avọ enọ e be thae uke, a te je mu idibo Ọghẹnẹ họ ekpokpo. Wọhọ epanọ a ruẹaro riẹ evaọ Eviavia 12:15-17, ovie nana o fi awhaha họ iruo usi uwoma ota na je mu idibo Jihova buobu kpohọ ẹkwotọ jọ thethabọ nyai fihọ. Uzẹme riẹ họ, anwẹnọ edẹ urere na i ro muhọ na, ovie ẹkpẹlobọ ovatha-ọre na o bi kpokpo idibo Ọghẹnẹ gaga re a siọ iruo Uvie na ba. Ukpokpoma nana u bi hwẹ ze wọhọ ame “ethẹ” nọ a jọ eruẹaruẹ na fodẹ na. *

16. Ẹvẹ egọmeti Soviet Union o ro ru ẹme nọ ọ rrọ Daniẹl 11:37-39 gba?

¹⁶ Se Daniẹl 11:37-39. Wọhọ epanọ eruẹaruẹ nana e ta, ovie ẹkpẹlobọ ovatha-ọre na o “wo adhẹẹ kẹ Ọghẹnẹ esẹ riẹ hẹ.” Evaọ oghẹrẹ vẹ? Egọmeti Soviet Union ọ jẹ gwọlọ si egagọ kpobi nọ e rrọ otọ riẹ no, fikiere ọ jẹ daoma mi ai udu kpobi nọ a wo. Re ọ sai ru onana, o juzi jọ anwọ 1918 nọ o wha riẹ ze nọ a jẹ rọ jọ isukulu wuhrẹ ahwo inọ Ọghẹnẹ ọ rrọ họ. Oghẹrẹ vẹ ovie ẹkpẹlobọ ovatha-ọre nana ọ rọ kẹ “ọghẹnẹ eria adhẹzọ . . . oruaro”? Egọmeti Soviet  Union ọ raha igho buobu ro koko ogbaẹmo ulogbo họ je ku ekwakwa ẹmo buobu nọ e rẹ raha eware muotọ re ọ rọ enana kpobi thọ omariẹ. U te ti te epanọ ovie ẹkpẹlobọ ovatha-ọre gbe ovie obọze ovatha-ọre a ro wo ekwakwa ẹmo nọ e rẹ sai kpe ima ahwo buobu.

17. Eme họ “oware otọtọ nọ o rẹ wha ọraha ze na”?

¹⁷ U wo oware jọ nọ ovie ẹkpẹlobọ ovatha-ọre avọ ovie obọze ovatha-ọre a kuomagbe ru; a “rehọ oware otọtọ nọ o rẹ wha ọraha ze na vi.” (Dan. 11:31) “Oware otọtọ” yena họ United Nations (Ukoko Okugbe Erẹwho).

18. Fikieme a ro se ukoko Okugbe Erẹwho na “oware otọtọ”?

¹⁸ A se ukoko Okugbe Erẹwho na “oware otọtọ” keme o ta nọ o rẹ sae wha udhedhẹ ziọ akpọ na soso, oware nọ Uvie Ọghẹnẹ ọvo o rẹ sai ru. Eruẹaruẹ na e ta re inọ oware otọtọ na o rẹ “wha ọraha ze” keme ukoko Okugbe Erẹwho na o te họre egagọ erue kpobi jẹ raha ae muotọ.​—Rri echate na, “Ivie Ivẹ nọ E Rọsuọ Ohwohwo Evaọ Oke Urere Na.”

19-20. (a) Fikieme u ro fo nọ ma rẹ riẹ eware nọ ma ta kpahe na? (b) Onọ vẹ ma te kuyo riẹ evaọ uzoẹme nọ o rrọ aro na?

¹⁹ U fo nọ ma rẹ riẹ iku nana keme i dhesẹ nọ, no ukpe 1870 rite 1991, eware buobu nọ Daniẹl ọ ruẹaro riẹ kpahe ovie ẹkpẹlobọ ovatha-ọre avọ ovie obọze ovatha-ọre na i rugba no. Fikiere, ma wo imuẹro inọ abọ eruẹaruẹ na nọ o kiọkọ ọ te seba erugba ha.

²⁰ Evaọ 1991, esuo Soviet Union o te kie. Kọ ono họ ovie ẹkpẹlobọ ovatha-ọre na enẹna? Ma te jọ uzoẹme nọ o rrọ aro na kuyo onọ yena.