Ẹvẹ isinagọgo i ro muhọ?

A FA ẹme na “isinagọgo” no ẹme Griki ze, onọ otofa riẹ o rrọ “okokohọ” hayo “re a kuomagbe.” Odẹ nọ a se rie na u fo keme isinagọgo ọ jọ oria nọ ahwo Ju a jẹ hai kokohọ kẹ iwuhrẹ gbe egagọ no oke anwae ze. A jọ Ikereakere Hibru na fodẹ hayo ta kpahe isinagọgo ho, rekọ Ikereakere Griki Ileleikristi i dhesẹ vevẹ nọ eria itieye na e jariẹ evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ.

Ahwo buobu nọ a rẹ kiotọ eme Ebaibol kokodo a rọwo nọ isinagọgo i muhọ evaọ okenọ ahwo Ju a jọ igbo Babilọn. Obe na Encyclopaedia Judaica o ta nọ: “Etẹmpol e jọ orẹwho ofa nọ a jẹ jọ igbo na ha, yọ fikinọ a gwọlọ omosasọ evaọ etoke obẹbẹ yena, a jẹ hai kuomagbe noke toke, ẹsejọhọ evaọ Edijala re a se Ikereakere na.” Nọ a siobọno ahwo Ju no igbo no, u muẹro nọ ahwo Ju a gbẹ jẹ hai kuomagbe re a lẹ je se Ikereakere na, kẹsena a tẹ jẹ hae bọ isinagọgo fihọ eria kpobi nọ a jẹ rria.

Evaọ etoke ikpe-udhusoi ọsosuọ na, isinagọgo i te zihe ruọ oria nọ ahwo Ju a jẹ hae jọ kuomagbe kẹ egagọ, gbe iruẹru efa evaọ ewho ahwo Ju sa-sa nọ e jọ ẹkwotọ Mediterenia, te ẹkwotọ Izrẹl gbe ekwotọ efa nọ e wariẹ oyena họ. Profẹsọ jọ nọ a re se Lee Levine nọ o wuzou evaọ Yunivasiti nọ a re se The Hebrew University of Jerusalem ọ ta nọ: “[Isinagọgo] ọ jọ oria nọ a jẹ hae jọ wuhrẹ eware, re emu egagọ kugbe, gu edhọ, fi igho ẹwho họ, jẹ gba ẹgwae, te egwae ẹwho gbe erọ isuẹsu.” Profẹsọ na ọ ta re nọ: “Rekọ eware nọ i wobọ kugbe egagọ a jẹ hae mae jarai ru.” Agbẹta nọ Jesu ọ jẹ hai ro kpohọ isinagọgo kẹse kẹse na. (Mak 1:21; 6:2; Luk 4:16) Ọ jẹ hae jọ etẹe wuhrẹ ahwo jẹ tuduhọ ahwo nọ a nyaze kpobi awọ. Pọl ukọ na o wuhrẹ ahwo gaga evaọ isinagọgo re nọ ukoko Ileleikristi na u muhọ no. Ahwo nọ a wo isiuru kpahe ẹme Ọghẹnẹ a jẹ hai kpohọ isinagọgo gaga. Onana u ru nọ Pọl ọ jẹ hae kaki ro kpohọ isinagọgo nyae ta usi uwoma evaọ ẹwho kpobi nọ o te.​—Iruẹru 17:1, 2; 18:4.