Odẹ ọsẹ mẹ John Mills, yọ 1913 ọ họ-ame evaọ New York City nọ ọ jọ ikpe 25. Brọda Russell ọye ọ kẹ ovuẹ ame-ọhọ na. Nọ ọsẹ mẹ ọ nwane họ-ame no, ọ tẹ kwa kpobọ Trinidad, kẹsena ọ tẹ jọ obei rọo Constance Farmer, oniọvo-ọmọtẹ nọ o wo ajọwha ziezi. Ọsẹ mẹ ọ jẹ hai lele ogbẹnyusu riẹ William R. Brown dhesẹ ividio “Photo-Drama of Creation” na. Ere a je ru bẹsenọ a ro dhe Brọda Brown avọ aye riẹ kpobọ West Africa evaọ 1923. Ọsẹgboni mẹ nọ a rrọ ikpodhiwu a tẹ ruabọhọ iruo Uvie na evaọ Trinidad.

Ọsẹgboni mẹ a yẹ emọ izii, yọ a se ọmọ ọkpako rai Rutherford, onọ o jọ odẹ oniọvo nọ ọ jẹ kobaro evaọ iruẹru ukoko na. Nọ a yẹ omẹ evaọ Akpegbivẹ 30, 1922, a te se omẹ Woodworth, onọ o jọ odẹ oniọvo nọ ọ jẹ rẹrote ekere The Golden Age (nọ ma bi se Awake! enẹna). Odẹ oniọvo na Clayton J. Woodworth. Ọsẹgboni mai a ruẹ nọ mai emọ na kpobi ma kpohọ ekọleji nwrotọ, rekọ utee nọ ma re le evaọ ukoko na họ oware nọ o mae jarai oja. Oni mai ọ riẹ epanọ a rẹ rehọ Ikereakere na lele ohwo jiroro ziezi. O jẹ hae were ọsẹ mẹ gaga re o gbiku Ebaibol kẹ omai, yọ oma riẹ kpobi ọ jẹ hai ro gbiku na ruọ omai oma.

Omodawọ rai na o wha irere ze. Mai imasa evaọ usu emezae isoi nọ a yẹ na ma kpohọ Isukulu Giliad. Inievo-emetẹ esa mai a ru iruo ọkobaro ikpe buobu evaọ Trinidad and Tobago. Ọsẹgboni mai a rọ ewuhrẹ gbe emamọ oriruo fiobọhọ kẹ omai dowọ muotọ “eva uwou ỌNOWO na.” Uduotahawọ rai u fiobọhọ kẹ omai daji je vihọ “eva ọgua Ọghẹnẹ mai.”​—Ol. 92:13.

Uwou mai inievo ukoko na a jẹ hai kokohọ kẹ usi uwoma ota. Ekobaro na a jẹ hai kokohọ etẹe, yọ ẹsikpobi a re gbiku kpahe Brọda George Young nọ ọ rrọ imishọnare evaọ obọ Canada nọ o weze bru omai ze okejọ evaọ Trinidad. Ọsẹgboni mẹ a rẹ rọ evawere gbiku kpahe Brown avọ aye riẹ gaga nọ aikpobi a gbẹ jọ iruo  na, rekinọ a dhe kpohọ West Africa no evaọ oke yena. Enana kpobi i ru omẹ mu usi uwoma ota họ nọ mẹ jọ ikpe ikpe.

Ukoko na o jẹ hae jẹ ame họ agba ta ẹme he evaọ emagazini mai oke yena. Ma jẹ fere iwuhrẹ ethọthọ egagọ erue via gaga, te iwhayo nọ e rrọ ekiọthuọ akpọ na, gbe ogbekuo nọ ọ rrọ isuẹsu. Fiki onana, ilorida egagọ a tẹ bẹbẹ egọmeti Trinidad họ re a fi awhaha họ ebe ukoko na kpobi evaọ 1936. Ma si ebe nọ e jọ omai obọ no, rekọ ma gbẹ jẹ lẹlẹ rehọ ae kẹ ahwo bẹsenọ i ro re muotọ. Ma jẹ hai kere eme fihọ ewẹ-ekpala hayo ebe, ma ve kru rai nya ẹwho wariẹ. Ma jẹ hae dhẹ ebasikoro ẹsejọ avọ emebe evẹvẹ gbe ekade nọ a kere eme fihọ. Te omai te inievo efa nọ e jẹ hae wha omoto-ọgba no ẹwho nọ a re se Tunapuna ze ma re kpohọ usi uwoma ota evaọ ekwotọ Trinidad nọ e mai thabọ. O jẹ hae were omai gaga! Inievo nana nọ me je kuomagbe na u ru nọ mẹ rọ họ-ame nọ mẹ jọ ikpe ikpegbezeza.

Oghẹrẹ nọ ọsẹgboni mẹ a rọ yọrọ omẹ gbe abọ sa-sa usi uwoma ota na nọ mẹ jọ wobọ evaọ oke emaha u ru nọ mẹ rọ gwọlọ jọ imishọnare. Iroro nana e gbẹ jọ omẹ udu evaọ 1944 nọ me kpobọ Aruba nyai kuomagbe Brọda Edmund W. Cummings. Eva e were omai gaga nọ imakpe e ziọ Emu Owọwọ Olori na evaọ 1945. Ukpe nọ u lele i rie a to ukoko ọsosuọ họ evaọ ukoliko na.

Nọ oyena o vrẹ no, mẹ tẹ ta usi uwoma kẹ Oris Williams, ọmọtẹ jọ nọ ma gbẹ jọ iruo. Ọ jẹ hae vro avro gaga rọ gwọlọ dhesẹ nọ eware nọ o wuhrẹ notọ ze uzẹme. Rekọ nọ Isẹri Jihova a wuhrẹ Ebaibol kugbei no, ọ tẹ te riẹ oware nọ Ebaibol na o gine wuhrẹ, kẹsena ọ tẹ họ-ame evaọ Ọvo 5, 1947. Uwhremu na ma te wo isiuru kpahe ohwohwo, kẹsena ma tẹ ruọ orọo. Aye mẹ o mu iruo ọkobaro họ evaọ Akpegbọvo 1950. Nọ mẹ avọ Oris ma ruọ orọo no uzuazọ mẹ u te woma vi epaọ anwẹdẹ.

Evaọ 1955 a zizie omẹ avọ aye mẹ kpohọ Isukulu Giliad. Re ma sae ruẹrẹ oma kpahe, ma te no iruo nọ ma jọ, zẹ uwou gbe eyero mai, kẹsena ma te no Aruba. Evaọ Ahrẹ 29, 1956 ma te nwrotọ no eklase avọ 27 ọrọ Isukulu Giliad, kẹsena a te dhe omai kpohọ Nigeria.

Nọ aye mẹ Oris o roro kpemu, ọ ta nọ: “Ẹzi Jihova o re fiobọhọ kẹ ohwo fi ebẹbẹ sa-sa nọ e rẹ sae romavia evaọ iruo imishọnare kparobọ. Dede nọ iruo imishọnare e were ọzae mẹ, mẹ gwọlọ jọ imishọnare vievie vẹre he. Ukpoye, mẹ gwọlọ jọ aye uwou-orọo nọ o re yẹ emọ. Rekọ me nwene iroro nọ mẹ ruẹ nọ oke nọ u kiọkọ kẹ usi uwoma ota na u tulo ho. Nọ ma nwrotọ no Giliad no, me te wo ọwhọ iruo imishọnare. Nọ ma ruọ okọ Oyibo ologbo nọ a re se Queen Mary no, Brọda Worth Thornton nọ ọ jọ ọfisi Brọda Knorr o te veghe obọ kẹ omai jẹ ta nọ ‘Wha Nya Gbẹsinẹdẹ!’ Ọ vuẹ omai nọ Ebẹtẹle ma te jọ ru iruo. Me te dimẹ, jẹ ta nọ ‘O, whai na!’ Rekọ u kri hi, iruo Ebẹtẹle i te mu omẹ họ ẹwere. Mẹ jọ Ebẹtẹle ru iruo sa-sa. Iruo nọ e were omẹ gaga họ, enọ me ru evaọ oria nọ a rẹ jọ dede erara rehọ. O rẹ were omẹ gaga re mẹ ruẹ ahwo, yọ iruo nana i ru nọ mẹ jẹ hae rọ ruẹ inievo nọ e rrọ Nigeria nọ e jẹ hae nyaze uwou ogha na. Nọ ibuobu rai a tẹ nyaze, ovu ọ rẹ jarai oma, ohọo gbe uruame u re kpe ai avọ oma nọ o rrọ rai no. O jẹ hae were omẹ gaga re mẹ gwọlọ omoware jọ kẹ ae nọ a rẹ re jẹ sasa ae oma. Enana kpobi yọ abọjọ egagọ mai, yọ o jẹ hae kẹ omẹ evawere gaga.” Ẹhẹ, iruo kpobi nọ a kẹ omai, e jẹ hae kẹ omai erri.

Evaọ 1961 nọ ma kpo, nọ ahwo uviuwou mai kpobi a kokohọ evaọ obọ Trinidad rọkẹ ẹkeriotọ omawere, Brọda Brown o gbiku kẹ omai kpahe eware jọ nọ ọ reawere rai evaọ Africa. Mẹ tẹ ta kpahe ẹnyaharo nọ ọ rrọ obọ Nigeria. Kẹsena Brọda Brown o te fi obọ họ omẹ ẹkoko, ọ tẹ ta kẹ ọsẹ mẹ nọ: “Johnny, whọ re sai te Africa ha, rekọ Woodworth o te obei no!” Ọsẹ mẹ ọ tẹ ta nọ: “Ruabọhọ iruo ezi ra, Worth! Ruabọhọ iẹe!” Uduotahawọ utiona nọ u no obọ ekpako nana nọ e rrọ iruo Uvie na kri no ze na, u ru omẹ gbaemu nọ me re ru iruo odibọgba mẹ ziezi.

Evaọ 1962, eva e were omẹ gaga nọ a zizie omẹ kpohọ eklase avọ 37 ọrọ Isukulu Giliad emerae ikpe re a gbe wuhrẹ omẹ eware jọ. Brọda Wilfred Gooch nọ ọ jọ ọsẹro uwou ogha Nigeria oke yena, o kpohọ eklase avọ 38 kẹsena a  te dhei kpobọ England. Fikiere a tẹ kẹ omẹ iruo ohwo nọ ọ rẹ rẹrote iruẹru uwou ogha Nigeria. Mẹ jẹ hai kpohọ eria sa-sa evaọ Nigeria wọhọ epanọ Brọda Brown ọ jẹ hai ru, mẹ tẹ te riẹ inievo na je you rai ziezi. Dede nọ a wo eware buobu wọhọ ahwo erẹwho nọ i rovie aro ziezi hi, eware nọ a wo e da rai ẹro yọ eva e rẹ were ae, onọ u dhesẹ nọ orọnikọ ugho hayo ekwakwa eyero-akpọ eye e rẹ wha uvi evawere ze he. Who te rri epanọ a yogbe te, oma o rẹ were owhẹ nọ whọ tẹ ruẹ e rai evaọ obọ ewuhrẹ keme osẹ rai o rẹ jọ fuafo, kpatiẹ. Nọ ibuobu rai a te bi kpohọ ikokohọ, a rẹ ro imoto ilogbo nọ a rẹ rọ wọ ewha gbe bolekaja * (omoto ologbo nọ a jọ orẹwho na ku wọhọ ebọso nọ o wo ighẹgbe he evaọ tabọ tabọ). A re kere eme fihọ imoto itienana buobu. Ẹme nọ a kere fihọ ọjọ họ: “Amame nọ o bi su fihọ oria o re zihe ruọ abade.”

Ẹme yena uzẹme. Umutho nọ omomọvo o bi ru u wuzou kẹ ẹnyaharo iruo Uvie na, yọ ma zọhọ utho mai fihọ iẹe re. Evaọ 1974, Nigeria ọ jọ orẹwho ọsosuọ nọ iwhowho-uvie riẹ i bu te 100,000, nọ u te no America no. Ẹnyaharo ọ jọ iruo na ziezi!

Nọ ẹnyaharo yena ọ be romavia na yọ ẹmo ọ rrọ otọ evaọ Nigeria. A fi ẹmo na no 1967 rite 1970. Emerae buobu, inievo mai nọ e rrọ abọdekọ River Niger nọ a je se ahwo Biafra a jẹ sai wo oware ovo no uwou ogha ze he. O tẹ gba omai họ nọ ma rẹ wha ebe ukoko na te ai obọ. Wọhọ epanọ mẹ ta evaọ obọ emuhọ iku na, ma lẹ kpahe onana je fi eva mai kpobi họ Jihova, onọ o kẹ omai udu nọ ma rọ fa ethẹ na vrẹ unuẹse buobu.

Mẹ rẹ gbẹ kareghẹhọ epanọ o jọ oware imuozọ te nọ ma jẹ hae fa River Niger vrẹ, avọ isoja nọ aro ọ be ware nọ e rẹ sa ogbẹsa, eyao gbe eware efa nọ e rẹ sai si uwhu kpe ohwo. Ohwo ọ tẹ sae tubẹ rọ udugaga nya elakpa egọmeti vrẹ no dede, abọ Biafra nọ a jọ di oria kpobi o tubẹ mai yoma. Ẹdẹjọ mẹ ruọ okọ osese nọ o rẹ wọ ahwo fa River Niger vrẹ evaọ aso no Asaba kpohọ Onitsha, kẹsena me te kpobọ Enugu nyae tuduhọ ekpako ukoko awọ. Oke ofa me te kpobọ Aba nyai ru epọvo na. A jọ oria nana kuvẹ re ohwo ọvo ọ rọ ukpẹ tu hu evaọ aso. Nọ mẹ jọ ẹgwae kugbe inievo na jọ evaọ Port Harcourt, ma rọ ọwhọwhọ lẹ olẹ ekuhọ nọ isoja egọmeti a vẹruọ eria nọ ogba Biafra o jọ evaọ ughe okpẹwho na.

Egwae yena e kẹ inievo na uduotahawọ inọ Jihova ọ be daezọ rai, ma tẹ jẹ rọ uvẹ yena kẹ ae uthubro re a jọ okugbe ọvo, nọ a gbẹ jẹ rọ whomahọ abọ ọvo ho evaọ ẹmo na. Inievo Nigeria a kru ẹrọwọ rai evaọ etoke obẹbẹ yena. A wo uyoyou kẹ ohwohwo ghelọ omukpahe nọ o jọ udevie uyẹ sa-sa oke yena, yọ okugbe ọ jọ udevie rai. O jọ uvẹ-ọghọ gaga kẹ omẹ nọ mẹ rọ jọ kugbe inievo na evaọ etoke odawọ yena.

Evaọ 1969, Brọda Milton G. Henschel ọ jọ ohwo agbara okokohọ akpọ-soso nọ a ru evaọ Yankee Stadium obọ New York, nọ uzoẹme riẹ o jọ “Udhedhẹ Evaọ Otọakpọ.” Mẹ jọ ethabọ riẹ yọ me wuhrẹ eware buobu mi ei. U woma gaga nọ me ro wuhrẹ eware na evaọ oke yena keme evaọ 1970 ma jọ Lagos evaọ Nigeria ru okokohọ akpọ-soso nọ uzoẹme riẹ o jọ “Men of Goodwill” (Ahwo nọ A Wo Emamọ Eva). Ẹgba Jihova ma sai ro ru okokohọ na keme oke yena yọ ẹmo na ọ be nwani kuhọ no obọ. A re ruẹ ọkpọ riẹ hẹ, keme evẹrẹ nọ i bu te ikpegbihrẹ a ro ru ei yọ ahwo nọ a bu te idu udhozeza gbọvo, gbe udhozeza gberee (121,128) a jariẹ. Brọda Knorr avọ Henschel gbe inievo efa a ruọ irupre no obọ America gbe England ze te rọ ẹro ruẹ okokohọ nọ ọ rrọ usu enọ ahwo a mae jọ họ-ame bu. Ahwo nọ a họ-ame evaọ ẹdẹ yena a bu te idu esa, egba ihrẹ gbe udhosa gbe ikpegbisoi (3,775), anwọ oke Pẹntikọst rite oke yena, umutho ikokohọ jọ ọvo ahwo a jọ họ-ame bu te ere no. Etoke nọ ma jẹ rọ ruẹrẹ eware họ kẹ okokohọ na họ oke nọ eware e mai bu omẹ abọ no evaọ uzuazọ. Unu ahwo nọ a zihe ruọ iwhowho-uvie evaọ oke yena, ẹkpẹhẹbe.

Evaọ ikpe ọgba gbọ nọ mẹ rọ jọ Nigeria na, me ru iruo ọsẹro ọnyawariẹ evaọ omoke jọ, mẹ tẹ jẹ jọ ọsẹro unuakpọ evaọ West Africa. Eva e jẹ hae were imishọnare nọ e rrọ unuakpọ yena gaga fiki ọbọga nọ a je wo no iweze na ze. O jẹ hae were omẹ gaga re mẹ kẹ ae imuẹro inọ a re thọrọ ukoko Ọghẹnẹ ẹro ho. Iruo nana i wuhrẹ omẹ nọ oware nọ u re fiobọhọ kẹ inievo na wo ẹgba nọ a rẹ rọ ruabọhọ iruo na je wo okugbe  evaọ ukoko Jihova họ, nọ a te bi dhesẹ ọdawẹ kẹ ae omomọvo.

Obufihọ Jihova ọvo ma sai ro thihakọ ebẹbẹ nọ ẹmo na gbe ẹyao ọ wha ze. Ma jẹ ruẹ nọ Jihova ọ be ginẹ ghale omai. Oris ọ ta nọ:

“Mẹ avọ ọzae mẹ ma wo ẹyao uliaro unuẹse buobu. Ẹdẹjọ ọzae mẹ o kie ẹyao uliaro, ibiaro i te bi ei, ọ riẹ hẹ bẹsenọ ma rọ wọe te ẹsipito evaọ Lagos. A tẹ jọ obei vuẹ omẹ nọ o wọhọ nọ ọ te zọ họ, rekọ me yere Ọghẹnẹ gaga inọ ọ zọ! Ọ ta usi uwoma kẹ enọso ọzae jọ nọ ọ jẹ rẹrotei nọ o dhidhi aro vi no. Uwhremu na nọ oma riẹ o ga no, mẹ avọ iẹe ma te kpobọ uwou enọso na nyai wuhrẹ Ebaibol kugbei. Odẹ enọso na Nwambiwe. O kurẹriẹ ziọ ukoko na, uwhremu na ọ tẹ jọ ọkpako ukoko evaọ Aba. Me fiobọhọ kẹ ahwo buobu kurẹriẹ ze te gọ Jihova re, makọ ahwo jọ nọ a kru egagọ Muslim gaga vẹre. Rekọ oware ofa nọ o kẹ omai evawere gaga họ, ahwo Nigeria nọ ma riẹ ziezi na. Inievo na e were omai gaga, te uruemu rai, ẹvẹrẹ rai, gbe oghẹrẹ uzuazọ uyero rai.”

Oware ofa nọ ma wuhrẹ ona: Re ma sai wo erri gbe evawere evaọ orẹwho ofa, ma rẹ daoma you inievo na ghelọ oghẹrẹ nọ uruemu oborai u wo ohẹriẹ no ọmai te kẹhẹ.

Nọ ma jọ Ebẹtẹle Nigeria ru iruo te oke jọ no, a te dhe omai kpohọ ukoliko uwoma jọ nọ a re se St. Lucia obọ Caribbean evaọ 1987. Iruo na e were omai gaga rekọ oghẹrẹ ebẹbẹ efa e jariẹ. Evaọ Africa, ọzae ọvo ọ rẹ rehọ eyae buobu, rekọ evaọ obọ St. Lucia, ẹbẹbẹ na họ ọzae avọ aye a rẹ rria kugbe rekọ a rẹ ruọ orọo ho. Ebaibol na nọ o wo ẹgba gaga na, o fiobọhọ kẹ emọ-uwuhrẹ Ebaibol buobu ru inwene.

Nọ ma be kpako na, ma gbe wo ẹgba wọhọ oke ọsosuọ họ, fikiere Utu Ẹruorote Na u te dhe omai kpobọ ehri ukoko evaọ Brooklyn, New York evaọ 2005. Me re gbe yere Jihova kẹdẹ kẹdẹ nọ ọ rọ kẹ omẹ emamọ aye. Uwhu u mi omẹ aye ọghaghae mẹ na evaọ 2015, a rẹ ruẹ oware nọ o da omẹ tei hi. Emamọ ogbẹnyusu mẹ ọ jọ, emamọ aye dẹẹ. Me you rie gaga evaọ ikpe udhosa gberee nọ ma rọ jọ orọo na. Ma ruẹ vevẹ nọ oware nọ o rẹ kẹ evawere evaọ orọo gbe evaọ ukoko na họ, ma rẹ kẹ enọ i wuzou adhẹẹ, rọvrẹ ohwohwo no eva ze, rọ oma kpotọ, je dhesẹ obọdẹ iruemu nọ ẹzi ọfuafo na o re ru ohwo wo.

Nọ ebẹbẹ e tẹ romavia hayo nọ oma o tẹ lọhọ omai, ma rẹ lẹ se Jihova re o fiobọhọ kẹ omai ruabọhọ iruo na. Nọ ma be kpọ iroro mai vi ẹsikpobi na, ma tẹ ruẹ nọ eware i bi dhe ewewoma, yọ ma riẹ nọ obọdẹ eghale e rrọ obaro hẹrẹ omai!​—Aiz. 60:17; 2 Kọr. 13:11.

Jihova ọ ghale iruo nọ ọsẹgboni mẹ gbe inievo efa a ru evaọ obọ Trinidad and Tobago, keme iyẹrẹ nọ i kpozi kẹle na i dhesẹ nọ idibo Jihova nọ e rrọ orẹwho yena a bu te idu izii, egba eree gbe udhone gbe ikpegbivẹ (9,892) no enẹna. Inievo buobu a fiobọhọ kẹ ibe Ileleikristi rai evaọ ukoko obọ Aruba nọ ma jọ na kruga ziezi. Ikoko ikpegbene nọ i bi wo ẹnyaharo ziezi e rrọ ukoliko yena enẹna. Yọ iwhowho-uvie nọ e rrọ Nigeria enẹna a bu gaga no, a te idu egba esa gbe udhone gbọvo, gbe egba esa gbe udhone gbe ikpegberee (381,398) no. Iwhowho-uvie nọ e rrọ ukoliko St. Lucia a te je bu te egba ihrẹ gbe udhone gbesa (783) no.

Enẹna mẹ kpako vrẹ ikpe udhone gbe ikpe no. A jọ Olezi ta kpahe ahwo nọ a dowọ muotọ evaọ uwou Jihova inọ: “Makọ evaọ oke owho dede, a te gbẹ riẹ ru ziezi; A te gbẹ jọ gragragra jẹ jọ bọbọbọ.” (Ol. 92:14, NW ) Me yere Jihova gaga kẹ uzuazọ nọ me yeri evaọ egagọ riẹ. Uzẹme na nọ a rọ yọrọ omẹ o kẹ omẹ udu nọ mẹ rọ gọ Jihova ziezi. Fiki uyoyou Jihova nọ o rẹ hiẹ hẹ, ọ kẹ omẹ uvẹ nọ me ro “vihọ eva ọgua Ọghẹnẹ [mẹ].”​—Ol. 92:13.