“ỌZAE nana yọ ohwo nọ mẹ salọ no re o whowho odẹ mẹ kẹ erẹwho na, jegbe rọkẹ ivie.” (Iruẹru 9:15) Olori na Jesu ọ ta ẹme yena kpahe ohwo Ju jọ nọ o zihe ruọ Oleleikristi obọ, ọnọ a se Pọl ukọ na uwhremu na.

Omọvo “ivie” nọ a jọ oria ikere yena fodẹ họ, Nero nọ ọ jọ ovie-ologbo Rom. Ẹvẹ o te jọ owhẹ oma nọ o tẹ gwọlọ nọ whọ thọ orọwọ ra evaọ aro osu otiọye? A tuduhọ Ileleikristi awọ inọ a rọ aro kele oriruo Pọl ukọ na. (1 Kọr. 11:1) Edhere jọ nọ ma sai ro ru ere u wobọ kugbe oware nọ Pọl o ru okenọ ọ jọ aro otu egọmeti oke riẹ.

Uzi Mosis na họ uzi nọ o jẹ kpọ ahwo Izrẹl soso, yọ oye ovona ahwo erẹwho efa nọ a kurẹriẹ ruọ egagọ ahwo Ju a je koko re. Nọ ẹdẹ Pẹntikọst ọrọ ukpe 33 C.E. ọ vrẹ no, o gbẹ gba idibo Ọghẹnẹ uzẹme họ re a koko Uzi Mosis hi. (Iruẹru 15:28, 29; Gal. 4:9-11) Ghele na, Pọl avọ idibo Ọghẹnẹ efa a rọ unu raha Uzi na ha; a sae ta usiuwoma na evaọ erẹwho ahwo Ju buobu ababọ ukpokpoma. (1 Kọr. 9:20) Yọ ẹsibuobu, Pọl o kpohọ uwou-egagọ sa-sa, ọ jẹ hae jarae ta usiuwoma kẹ ahwo nọ a riẹ kpahe Ọghẹnẹ Abraham gbe otu nọ ọ rẹ sae rehọ Ikereakere Hibru na lele ta ẹme.—Iruẹru 9:19, 20; 13:5, 14-16; 14:1; 17:1, 2.

Jerusalẹm họ oria ọsosuọ nọ ikọ na a salọ nọ a rẹ jọ kpọ iruo usiuwoma ota na. A jẹ hae jọ etẹmpol na wuhrẹ noke toke. (Iruẹru 1:4; 2:46; 5:20) Evaọ okejọ, Pọl ọ kpobọ Jerusalẹm, kẹsena a tẹ jọ obei mu ei fihọ uwou-odi. Enẹ a ro mu ẹdhọ riẹ họ egu bẹsenọ a rọ rehọ iẹe kpobọ Rom.

Ẹvẹ o rẹ sae jọnọ otu egọmeti Rom a rri eware nọ Pọl ọ jẹ ta kpahe evaọ usiuwoma ota riẹ na? Re ma ruẹse kuyo na, o gwọlọ nọ ma riẹ epanọ Ahwo Rom a rri egagọ sa-sa. A jẹ gba ahwo uyẹ sa-sa nọ e jọ otọ esuo rai họ siobọno egagọ rai hi, ajokpanọ a ruẹ inọ o wọhọ nọ egagọ itieye jọ e te wha oghẹrẹ ẹbẹbẹ jọ ze.

 Rom ọ kẹ ahwo Ju udu nọ a re ro ru eware sa-sa. Obe na Backgrounds of Early Christianity o ta nọ: “A rri egagọ Ju kpehru gaga evaọ ekwotọ uvie-ulogbo Rom. . . . Ahwo Ju a wo uvẹ nọ a re ro ru iruẹru egagọ rai, yọ o gba rai họ nọ a rẹ gọ edhọ Rom hu. A rẹ sai fi izi obọrai họ evaọ ekwotọ sa-sa nọ ae ọvo a rrọ.” Yọ o gba rai họ gbe he inọ a re wobọ evaọ iruo isoja. * Pọl ọ rehọ uvẹ nana nọ uzi Rom o kẹ egagọ ahwo Ju na thọ egagọ Ileleikristi evaọ aro isu egọmeti Rom.

Ewegrẹ Pọl a dawo idhere sa-sa re a ruẹse lẹliẹ ahwo gbe isu họ wọso Pọl. (Iruẹru 13:50; 14:2, 19; 18:12, 13) Ma ta kpahe ojọ nọ o via. Ekpako ikoko nọ e jọ Jerusalẹm a yo eme atanọ atanọ jọ evaọ udevie ahwo Ju inọ Pọl ọ be ta nọ jọ “a gbabọkẹ uzi Mosis.” Oware nana o sae lẹliẹ ahwo Ju nọ a kurẹriẹ ruọ ukoko Ileleikristi na obọ roro nọ Pọl o wo adhẹẹ kẹ eruẹrẹfihotọ Ọghẹnẹ hẹ. U te no ere no, ogbẹgwae Sanhẹdrin o sae ta nọ ukoko Ileleikristi na yọ ukoko erue nọ u bi gbabọkẹ egagọ ahwo Ju. O tẹ ginẹ via ere, a sai gboja kẹ ahwo Ju nọ a bi kuomagbe Ileleikristi. A rẹ sai mu ai imu-ẹwho jẹ whaha ae inọ a gbẹ ta usiuwoma evaọ etẹmpol na hayo iwou-egagọ họ. Fikiere, ekpako ukoko na a tẹ hrẹ Pọl nọ o dhesẹ via nọ ẹme atanọ atanọ na yọ ọrue, inọ o kpobọ etẹmpol na nyai ru oware jọ nọ Ọghẹnẹ ọ gwọlọ mi ei hi dede nọ o thọ họ.—Iruẹru 21:18-27.

Pọl o ru oware na, onọ u rovie uvẹ fihọ nọ ọ rọ ‘thọ usi uwoma na je ru ei dikihẹ evaọ abọ egọmeti.’ (Fil. 1:7) Ahwo Ju a jọ etẹmpol na ru ozighi jẹ gwọlọ nọ a re kpe Pọl no. Oletu ogbaẹmo Rom o te mu Pọl fihọ uwou-odi. Nọ a je ru re a fa Pọl, ọ tẹ ta nọ ọyomariẹ yọ ọmotọ Rom. Onana u ru nọ a rọ rehọ iẹe kpobọ Sisaria, ẹkwotọ nọ ahwo Rom a jẹ jọ su Juda. Ọ te jọ obei wo obọdẹ uvẹ nọ o ti ro se isẹri ududu evaọ aro otu egọmeti. U muẹro nọ onana u ru nọ ahwo buobu a rọ riẹ kpahe egagọ Ileleikristi ziezi.

Obe Iruẹru Ikọ izou 24 o ta kpahe ẹdhọ Pọl evaọ aro Fẹliks, ohwo Rom nọ ọ jọ osu Juda na. Ọnọ o yo kpahe eware jọ nọ Ileleikristi a rọwo no. Ahwo Ju na a tẹ ta nọ o tẹ kawo, Pọl ọ rọ idhere esa thuzi Rom. A ta nọ Pọl o bi ru nọ ahwo Ju nọ a rrọ uvie-ulogbo Rom soso a be te rọ wọso egọmeti; inọ o bi su ẹko-egagọ oyoma jọ; gbe inọ ọ be gwọlọ zue etẹmpol na, onọ o jọ otọ ẹruọsa Rom oke yena. (Iruẹru 24:5, 6) Eku yena nọ a wọ họ Pọl uzou na o sai ru nọ a re ro kpei no.

Nẹnẹ, Ileleikristi a rẹ gwọlọ roro kpahe oware nọ Pọl o ru evaọ okenọ a wọ eku họ iẹe uzou na. Ọ rọ udu kpotọ, jẹ kẹ amọfa adhẹẹ. Pọl ọ fodẹ Uzi na gbe Eruẹaro na, je dhesẹ nọ o wo udu nọ ọ rẹ rọ gọ ‘Ọghẹnẹ esẹ-ode riẹ.’ Ahwo Ju efa a wo udu yena re evaọ otọ esuo Rom. (Iruẹru 24:14) U gbe kri hi, Pọl ọ tẹ thọ je se isẹri kpahe ẹrọwọ riẹ evaọ aro Pọsiọs Fẹstọs, ọba nọ ọ rehọ ẹta Fẹliks, gbe Herọd Agripa ovie na.

Ukuhọ riẹ, re Pọl ọ sae ruẹ nọ o wo uvi-oziẹ, ọ tẹ ta nọ: “Mẹ kpare ẹdhọ mẹ bru Siza!” Ọnọ ọ jọ osu nọ ọ mai kpehru evaọ oke yena.—Iruẹru 25:11.

Ukọ-odhiwu jọ ọ ta kẹ Pọl nọ: “Who ti dikihẹ aro Siza hrọ.” (Iruẹru 27:24) Nero nọ ọ jọ ovie-ologbo Rom ọ ta evaọ emuhọ esuo riẹ nọ, ọyeọvo o ti gu edhọ kpobi hi. Evaọ etoke ikpe eree ọsosuọ esuo riẹ, amọfa ọ jẹ hae mae rọ edhọ na kẹ gu. Obe na The Life and Epistles of Saint Paul o ta nọ, Nero ọ tẹ rọwo nọ a rọ ẹdhọ sei, ọ rẹ jọ ọgwa riẹ gaviezọ kẹ ẹdhọ na avọ utu ekiroro nọ i wo onaa ziezi nọ ẹme rai o wo ẹgba gaga.

Ebaibol na ọ ta ha sọ Nero ọ gaviezọ kẹ Pọl je  gu ei ẹdhọ hayo sọ Nero ọ ta kẹ omọfa nọ o guẹdhọ na re ọ te niyẹrẹ kẹe. Oghẹrẹ kpobi nọ o jọ kẹhẹ, u muẹro nọ Pọl o dhesẹ vevẹ inọ Ọghẹnẹ ahwo Ju ọ be gọ, jẹ tuduhọ ohwo kpobi awọ inọ a rọ ọghọ nọ ọ fo kẹ egọmeti. (Rom 13:1-7; Tait. 3:1, 2) O wọhọ nọ Pọl ọ sae thọ usi uwoma na ziezi evaọ arọ ahwo ologbo egọmeti, keme okọto Siza u siobọno Pọl.—Fil. 2:24; Filim. 22.

Jesu ọ vuẹ ilele riẹ nọ: “A rẹ te rehọ owhai kpohọ aro eba gbe ivie fiki mẹ. Wha vẹ te rọ uvẹ yena se isẹri kpahe omẹ kẹ ae gbe erẹwho na.” (Mat. 10:18) Jesu nọ ma bi dikihẹ kẹ oghẹrẹ otiọna na yọ uvẹ-ọghọ ulogbo. Omodawọ mai re ma thọ usi uwoma na o rẹ sai ru nọ a re ro bruoziẹ kẹ omai evaọ ekọto. Dede na, orọnikọ oziẹbro ahwo-akpọ u re ru nọ usi uwoma na u re ro “dikihẹ” ziezi hi. Uvie Ọghẹnẹ ọvo o rẹ sai ru omai wo ufuoma, nọ a gbe ro kienyẹ omai hi.—Ọtausi. 8:9; Jeri. 10:23.

O make rrọ ere na, Ileleikristi a rẹ sae kẹ odẹ Jihova orro nẹnẹ nọ a tẹ thọ orọwọ rai evaọ okọto. Wọhọ Pọl, o gwọlọ nọ udu u te omai otọ, re ma rọ eva efuafo lele ahwo ologbo egọmeti ta ẹme evaọ oghẹrẹ nọ u re ro mu ae ẹro. Jesu ọ vuẹ ilele riẹ nọ u du gwọlọ nọ a ‘ruẹrẹ oghẹrẹ nọ a ti ro gu ẹkẹ-unu rai kpahotọ họ, keme ọ te kẹ ae eme nọ a te ta gbe areghẹ nọ enọ e be wọso ai kpobi a te sae zadhe hayo vro ho.’—Luk 21:14, 15; 2 Tim. 3:12; 1 Pita 3:15.

Nọ Ileleikristi a tẹ be thọ usiuwoma na evaọ aro ivie, eba, gbe ahwo ologbo egọmeti, a rẹ sae rọ ere ta usiuwoma kẹ ahwo nọ ovuẹ Uvie na o hae te sai te lọlọhọ vẹre he. Edhọ ekọto jọ nọ a bruoziẹ rai ziezi kẹ Ileleikristi u ru nọ erẹwho jọ a ro nwene izi rai, onọ o be kẹ inievo mai uvẹ wobọ ziezi evaọ iruẹru Uvie na. Rekọ ghelọ oziẹ nọ a bru evaọ edhọ itiena kẹhẹ, udu nọ idibo Ọghẹnẹ a be hai wo evaọ oke edawọ o be lẹliẹ eva were Ọghẹnẹ.