Ukpe 1937 a yẹ omẹ evaọ udhu ulogbo jọ nọ o kẹle ẹwho Tokmok, obọ Kyrgyzstan. Uviuwou mai yọ ahwo Kyrgyz, yọ ẹvẹrẹ Kyrgyz ma rẹ jẹ. Iruo ẹwọ ọsẹgboni mẹ a je ru, yọ a jẹ hae jọ udhu ulogbo yena ru iruo no ohiohiẹ rite owọwọ. A jẹ hae kẹ ahwo nọ a re ru iruo evaọ idhu na emuore ẹsikpobi, rekọ ẹsiẹvo ẹgbukpe a jẹ hae hwa ae osa. Oni mẹ ọ jẹ hai ru iruo gaga re ọ sae rẹrote omẹ avọ oniọvo ọmọtẹ ọmaha mẹ. Ikpe isoi ọvo me kpohọ isukulu, kẹsena me te mu iruo họ re evaọ udhu ulogbo na.

Evaọ oria nọ mẹ jẹ rria na, uvuhu o robọ duotọ, yọ iruo nọ ohwo o re ru re ọ sae re eva vọ e jẹ hae rrọ oma. Fikinọ mẹ jọ uzoge oke yena, mẹ jẹ nwani roro kpahe ẹjiroro uzuazọ gbe obaro mẹ tere he. Mẹ riẹ hẹ inọ uzẹme na kpahe Jihova Ọghẹnẹ gbe ẹjiroro riẹ u ti nwene uzuazọ mẹ. Oghẹrẹ nọ uzẹme na u ro te Kyrgyzstan je te amọfa buobu oma u gbunu gaga. Oria nọ ma jẹ rria nọ o jọ ofẹ ẹkpẹlobọ ovatha-ọre Kyrgyzstan, uzẹme na o kaki te.

Uzẹme na kpahe Jihova Ọghẹnẹ u te Kyrgyzstan evaọ etoke ikpe 1950. Rekọ o jọ bẹbẹ gaga re ahwo a wuhrẹ uzẹme na oke yena. Fikieme? Keme ẹkwotọ nọ a bi se Kyrgyzstan enẹna ọ jọ otọ Russia vẹre. Isẹri Jihova a whoma họ uvumọ abọ họ evaọ isuẹsu egọmeti Russia na soso. (Jọn 18:36) Onọ u ru nọ a je ro kpokpo ae inọ a be wọso esuo-ewokugbe orẹwho na. Rekọ oware ovo o rrọ họ nọ  o rẹ sai ru nọ Ẹme Ọghẹnẹ o gbe ro te udu ahwo nọ a wo emamọ eva ha. Avro ọ riẹ hẹ, Jihova “ọ rẹ sai ru eware kpobi,” onana yọ ugogo oware jọ nọ me wuhrẹ no evaọ uzuazọ.​—Mak 10:27.

Ukpokpoma nọ u te Isẹri Jihova u ru nọ ahwo buobu a rọ riẹ uzẹme na evaọ Kyrgyzstan. Fikieme o rọ jọ ere? Siberia yọ ẹkwotọ ọfa nọ ọ jọ otọ Russia, yọ obei a mu ahwo nọ a ta nọ a be wọso orẹwho na kpohọ. Nọ a siobọno ahwo nana no, ibuobu rai e tẹ ziọ Kyrgyzstan, yọ otu rai jọ a jọ Isẹri Jihova. Emil Yantzen nọ a jọ Kyrgyzstan yẹ evaọ 1919 yọ omọvo rai jọ. A mu Emil kpohọ evuẹ iruo-ọgbahọ, yọ etẹe ọ jọ ruẹ Isẹri Jihova. Enẹ o ro zihe ruọ Osẹri Jihova, kẹsena o te zihe ziọ Kyrgyzstan evaọ 1956. Emil ọ tẹ jẹ rria kẹle Sokuluk, nọ ọ jọ ẹwho mai. Yọ etẹe a jọ to ukoko ọsosuọ họ evaọ Kyrgyzstan, ukpe 1958.

Nọ ukpe ovo o ruemu no, Victor Vinter ọ tẹ kwa kpohọ Sokuluk. Oniọvo nana ọ ruẹ uye gaga fiki ẹrọwọ riẹ. Isiava a mu rie fihọ uwou-odi ikpe esa fikinọ ọ rọwo dhomahọ esuo egọmeti hi, a tẹ jẹ wariẹ mu ei fihọ uwou-odi ikpe ikpe efa, yọ uwhremu na a mu rie kpobọ Siberia nọ ọ jọ rria ikpe isoi efa. Ghele na, ukpokpoma nana o sae whaha ẹnyaharo egagọ uzẹme he.

Evaọ 1963 enwenọ Isẹri Jihova udhoree (160) e jọ Kyrgyzstan, yọ ibuobu rai obọ Germany, Ukraine, gbe Russia a no ze. Eduard Varter nọ ọ jọ obọ Germany họ-ame evaọ 1924 nọ a mu kpobọ Siberia ọ jọ usu ahwo nana. Evaọ etoke ikpe 1940 isoja Nazi a mu rie kpohọ ega uye, kẹsena ikpe jọ nọ i lele i rie a te ti mu ei kpobọ Siberia. Evaọ 1961 oniọvo nana ọ tẹ kwa kpohọ ẹwho nọ a re se Kant nọ o kẹle ẹwho mai.

Oniọvo-ọmọtẹ nọ a re se Elizabeth Fot nọ o kruga ziezi ọ jẹ rria Kant re. Iwu ọ jẹ hai ko zẹ. Fikinọ o riẹ iruo na ziezi, ahwo wọhọ edọkita gbe iticha a jẹ hae dẹ iwu mi ei. Aye jọ nọ a re se Aksamai Sultanalieva nọ ọzae riẹ ọ rrọ ogbẹgwae eriẹ-izi ẹkwotọ na, ọ jẹ hae dẹ mi ei gaga re. Ẹdẹjọ nọ Aksamai ọ nyabru Elizabeth ze te dẹ iwu, ọ nọ Elizabeth enọ buobu kpahe ẹjiroro uzuazọ, gbe oware nọ o rẹ via kẹ ohwo nọ o te whu. Elizabeth ọ kuyo enọ riẹ kpobi vevẹ no Ebaibol ze. Kẹsena Aksamai ọ tẹ jẹ uzẹme na rehọ je zihe ruọ owhowho-uvie nọ o wo ajọwha ziezi.

Enwenọ oke yena a rọ rehọ Nikolai Chimpoesh nọ o no obọ Moldova ze mu ọsẹro okogho, yọ ọ jọ iruo na oware wọhọ ikpe ọgba soso. Nọ Nikolai ọ jẹ hai rri ikoko na, yọ o je ru ọruẹrẹfihotọ nọ inievo na a re ro fotokọpi ebe ukoko na, je ru ai te inievo efa obọ. Otu egọmeti o muẹrohọ iruo riẹ na. Fikiere, Brọda Eduard Varter ọ tẹ kẹe ohrẹ jọ inọ: “Isoja Nazi a tẹ nọ owhẹ, rri rai ovao re whọ ta kẹ ai vevẹ nọ obọ ehri ukoko mai nọ o rrọ Brooklyn ebe mai i bi no ze, jọ ozọ rai u mu owhẹ hẹ.”​—Mat. 10:19.

Nọ Brọda Eduard Varter ọ nwane vuẹ Nikolai ere no, u kri hi iporisi Russia a tẹ vuẹe nọ jọ ọ nyaze ọfisi rai evaọ Kant. Nikolai ọ ta nọ: “Iporisi na ọ nọ omẹ oria nọ ma bi wo ebe mai no ze. Mẹ tẹ ta kẹe nọ obọ Brooklyn a bi vi ai no ze. Ọ gbẹ riẹ ẹme nọ ọ rẹ ta ha. O te siobọno omẹ, yọ a gbe se omẹ ofa ha.” Inievo itieye nọ i wo udu ziezi na a ruabọhọ jẹ ta usiuwoma na avọ areghẹ evaọ ẹwho mai nọ ọ rrọ ẹkpẹlobọ ovatha-ọre Kyrgyzstan. Evaọ  1981 nọ uzẹme na u te uviuwou mai, aye mẹ Mairambubu ọ kaki yo kpahe iẹe.

Ẹwho Naryn nọ o rrọ udevie Kyrgyzstan aye mẹ Mairambubu o no ze. Ẹdẹjọ evaọ Aria 1974, ọ kpahe oniọvo ọmaha mẹ nọ ọ rrọ ọmọtẹ, yọ oyena o jọ orọ ọsosuọ nọ ma rọ ruẹ oma. Ọ tẹ dhẹ ruọ omẹ oma ẹsiẹsiẹ. Yọ ẹdẹdẹ yena ma ruọ orọo.

Evaọ Ọvo 1981 nọ Mairambubu ọ jọ omoto je kpohọ eki, o ro yo ẹme nọ mẹ ta evaọ obọ emuhọ na. Aye mẹ ọ gwọlọ nọ ọ rẹ gbẹ riẹ kpahe ẹme na, fikiere ọ nọ aye na odẹ riẹ gbe adrẹse uwou riẹ. Aye na ọ tẹ vuẹe nọ odẹ riẹ Apun, rekọ ọ jẹ yọroma gaga keme a fi awhaha họ iruo Isẹri Jihova evaọ etoke ikpe 1980, fikiere ọ kẹ riẹ adrẹse riẹ hẹ. Ukpoye Apun o te mi aye mẹ adrẹse uwou mai. Ẹdẹ yena, aye mẹ o kpozi avọ eva nọ e jẹ were iẹe.

Aye mẹ ọ vuẹ omẹ nọ: “Ẹme nọ me yo nẹnẹ na o woma wumuo ho. Aye jọ ọ vuẹ omẹ nọ kẹle na ahwo a ti gbe whu hu. Makọ erao ijihẹ dede i ti lele ahwo rria dhedhẹ.” O jọ wọhọ iku esia kẹ omẹ. Mẹ tẹ ta kẹe nọ, “Ma hẹrẹ bẹsenọ aye na ọ rẹ nyaze ti ru ẹme na vẹ kẹ omai.”

Nọ emerae esa e ruemu no, Apun ọ tẹ ziọ uwou mai. Ọ tẹ jẹ hae nyaze no umuo oke yena vrẹ, kẹsena ma tẹ te riẹ ahwo Kyrgyz nọ a kaki zihe ruọ Isẹri Jihova. Inievo-emetẹ nana a ru omai riẹ eware buobu kpahe Jihova gbe ẹjiroro riẹ kẹ ahwo-akpọ. A te je wuhrẹ omai obe na, From Paradise Lost to Paradise Regained. * Mai ọvo ma rọ obọ kere obe nana kẹ omamai keme ọvo ọ jariẹ evaọ ẹvẹrẹ Tokmok.

Oware jọ nọ ma kaki wuhrẹ họ eruẹaruẹ nọ e rrọ Emuhọ 3:15 na. Eruẹaruẹ nana i ti rugba nọ Jesu nọ ọ rrọ Ovie ọrọ Uvie Mesaya na ọ tẹ raha Ẹdhọ no. Onana yọ obọdẹ ovuẹ nọ o gwọlọ nọ ohwo kpobi o re yo. Ma te vuhumu nọ u wuzou re ma kuomagbe whowho usi na. (Mat. 24:14) U kri hi, uzẹme na o tẹ jẹ lẹliẹ omai ru inwene evaọ uzuazọ mai.

Oniọvo jọ evaọ obọ Tokmok o zizie omai kpohọ ehaa-orọo jọ. Mẹ avọ aye mẹ ma te muẹrohọ nọ uruemu Isẹri Jihova u wo ohẹriẹ. Idi egaga e jariẹ hẹ, yọ ehaa na e jọ kpatiẹ. Onana u wo ohẹriẹ gaga  nọ ehaa-orọo efa nọ ma nya no, enọ ahwo a rẹ jọ da idi bẹ, ru ugberuo, jẹ tubẹ la amọfa eka.

Ma te je kpohọ ewuhrẹ evaọ ukoko nọ o rrọ Tokmok. Nọ ovao ehru u te kiehọ, ma rẹ rọ jọ obọ ẹwọ ru iwuhrẹ nana evaọ otọ ire. Inievo na a riẹ nọ iporisi e jẹ hai fiẹrohọ omai gaga, fikiere a rẹ ta kẹ oniọvo-ọmọzae jọ re ọ hai rri kẹ ae. Evaọ ezi ekpahe, uwou inievo na ma rẹ jọ ru ewuhrẹ. U wo oke sa-sa nọ iporisi a nyaze uwou na jẹ nọ omai oware nọ ma bi ru. Evaọ Ahrẹ 1982, mẹ avọ aye mẹ ma họ-ame evaọ Ethẹ Chüy, yọ omoyọrọ gaga ma ro ru onana. (Mat. 10:16) Ẹmẹrera inievo na a ro kokohọ obọ ẹwọ rọ kẹ ame-ọhọ nana. Kẹsena ma tẹ so ole jẹ gaviezọ kẹ ovuẹ ame-ọhọ na.

Evaọ 1987, oniọvo jọ ọ vuẹ omẹ nọ mẹ hai weze bru ohwo jọ nọ o wo isiuru kẹ uzẹme na evaọ ẹwho Balykchy. Euwa ene ma rẹ rọ ro itreni no obomai te oria riẹ. Nọ ma rọ Balykchy kpohọ usiuwoma unuẹse buobu no, ma tẹ ruẹ nọ ahwo ẹwho na a wo isiuru kẹ uzẹme na gaga. Onana o jọ uvẹ nọ ma re ro wobọ ziezi evaọ usiuwoma ota na.

Mẹ avọ aye mẹ ma jẹ hai kpobọ Balykchy gaga. Ma jẹ hae wezẹ obei urere ekpoka buobu, ma ve kpohọ usiuwoma je ru iwuhrẹ. Ahwo na a jẹ gwọlọ ebe mai gaga. Ẹkpa nọ a re se mishok nọ a rẹ rọ wha iduku ma jẹ hae rọ wha ebe na kpobọ Tokmok. Ekpa ivẹ ebe soso e jẹ hai te omai fihọ ada ha evaọ amara. Nọ ma tẹ rrọ itreni kpobọ Balykchy, hayo bi zihe kpo, ma jẹ hae ta usiuwoma kẹ ahwo nọ ma gbẹ rrọ itreni na.

Nọ ikpe eree e vrẹ no, a tẹ to ukoko ọsosuọ họ Balykchy evaọ 1995. Ma raha ugho gaga evaọ oke yena nọ ma jẹ hai no Tokmok kpobọ Balykchy na. Ugho o jọ omai obọ họ. Kọ ẹvẹ ma jẹ rọ ruẹ ugho ru onana? Oniọvo-ọmọzae jọ ọ jẹ hae kẹ omai ugho oke yena. Jihova ọ ruẹ nọ ma gwọlọ wobọ ziezi evaọ usiuwoma ota na, fikiere o te “rovie ethẹ-ufuro obọ odhiwu” kẹ omai. (Mal. 3:10) Avro ọ riẹ hẹ, eware kpobi e rẹ sae lọhọ evaọ obọ Jihova!

Evaọ 1992, a tẹ rọ omẹ mu ọkpako ukoko, yọ mẹ họ ọkpako ukoko ọsosuọ nọ ọ jọ ohwo ẹvẹrẹ Kyrgyz. Uvẹ sa-sa u te je rovie fihọ evaọ ukoko nọ o jọ Tokmok ẹwho mai. Ma je wuhrẹ Ebaibol na kugbe izoge buobu nọ e jọ ahwo Kyrgyz evaọ isukulu sa-sa nọ e kẹle omai. Uzoge jọ nọ ma wuhrẹ obe kugbe ọ rrọ omọvo Ogbẹgwae Uwou Ogha enẹna, yọ ivẹ efa e rrọ ekobaro obọdẹ. Ma daoma fiobọhọ kẹ amọfa evaọ ukoko mai re. Evaọ emuhọ ikpe 1990, ẹvẹrẹ Russia ma jẹ hai ro ru iwuhrẹ yọ ẹvẹrẹ yena ebe mai e jọ re. Rekọ inievo buobu nọ ma gbẹ jọ ukoko a jọ ahwo ẹvẹrẹ Kyrgyz yọ ẹvẹrẹ yena a jẹ ta. Fikiere mẹ jẹ hae fa eme na fihọ Kyrgyz rọkẹ ae, onọ u ru nọ uzẹme na u je ro te ai udu.

Emọ e jọ omai obọ nọ ma jẹ yọrọ re. Ma jẹ hae wha emọ na lele oma kpohọ usiuwoma ota gbe ewuhrẹ. Ọmọtẹ mai Gulsayra nọ ọ jọ ikpe ikpegbivẹ oke yena, ọ jẹ hae ta usiuwoma kẹ ahwo evaọ iyẹrẹ gaga kpahe Ebaibol na. Yọ o jẹ hae were emọ  mai gaga re a fi eria ikere sa-sa fihọ uzou. Onana u ru nọ emọ mai gbe iruọmọ mai a jẹ hai ro wobọ ziezi evaọ iruo ukoko na. Evaọ usu emọ izii gbe iruọmọ ikpegbọvo nọ e gbẹ rrọ uzuazọ, ikpegbezeza e rrọ ukoko na.

Nọ inievo nọ e jọ ẹkwotọ mai mu iruo Uvie na họ evaọ ikpe 1950 a tẹ ruẹ inwene nọ e romavia no evaọ ẹkwotọ na, u ti gbe ai unu gaga. Anwọ etoke 1990 ze na, ma wo ufuoma nọ ma be rọ ta usiuwoma na je koko oma họ kẹ iwuhrẹ gbe ikokohọ.

Evaọ 1991, mẹ avọ aye mẹ ma kpohọ okokohọ ọsosuọ mai evaọ Alma-Ata, nọ a bi se Almaty enẹna evaọ Kazakhstan. Evaọ 1993, a jọ Kyrgyzstan ru okokohọ ologbo evaọ orọ ọsosuọ, yọ afe-ughe nọ o jọ Bishkek a jọ ru ei. Ẹkpoka soso iwhowho-uvie a ro ru orufuọ evaọ afe-ughe na taure ẹdẹ okokohọ na o te ti te. Orufuọ na ọ were ohwo nọ o wuzou afe-ughe na te epanọ ọ rọ ta nọ ma jariẹ ru okokohọ na ọvọvẹ.

Evaọ 1994, emamọ oware ofa jọ ọ tẹ jẹ via, ukpe yena a ro mu ebe mai họ efa fihọ ẹvẹrẹ Kyrgyz. Enẹna, a be hae fa ebe mai fihọ ẹvẹrẹ Kyrgyz ẹsikpobi, yọ utu efefafa na o rrọ uwou ogha nọ o rrọ Bishkek. Evaọ 1998, egọmeti o te ti kuenu kẹ omai nọ ma rẹ sai ru iruẹru egagọ mai dhedhẹ evaọ Kyrgyzstan. Ẹvi ọ romavia gaga no evaọ ẹkwotọ na, obọnana ma wo iwhowho-uvie nọ i bu vi idu isoi (5,000). Enẹna ma wo ikoko udhone gbesa kugbe itu udhegbisoi evaọ ẹvẹrẹ Chinese, ẹvẹrẹ obọ rọ t’ẹme Russia, Kyrgyz, Oyibo, Russia, Turkish, Uighur, gbe Uzbek. Inievo nana nọ i no eria sa-sa ze na a be gọ Jihova evaọ okugbe ọvo. Jihova o ru nọ onana kpobi o sae rọ lọhọ.

Jihova o nwene uzuazọ mẹ re. Uviuwou oyogbe mẹ jọ whẹro yọ ikpe isoi ọvo me kpohọ isukulu. Ghele na, Jihova o ru nọ mẹ rọ rrọ ọkpako ukoko, je ru nọ me ro wuhrẹ amọfa nọ a kpohọ isukulu vi omẹ kpekufiẹ uzẹme Ebaibol na. Avro ọ riẹ vievie he, eware nọ e rrọ bẹbẹ evaọ eriwo ohwo-akpọ, e rẹ sae lọhọ evaọ obọ Jihova. Eware nọ mẹ rọ ẹro ruẹ no evaọ uzuazọ i ru nọ mẹ be rọ ruabọhọ ta usiuwoma na kpahe Jihova, ọnọ “ọ rẹ sai ru eware kpobi.”​—Mat. 19:26.