1-3. (a) Eme o ti fiobọhọ kẹ omai kru ẹrọwọ mai evaọ oke urere nana? (b) Eme ma te ta kpahe evaọ uzoẹme nana?

NỌ EDẸ urere nana i bi te ekuhọ no na, emuemu ọ be gbọ “wọhọ ẹbe.” (Ol. 92:7) Fikiere, u bi gb’omai unu hu inọ ahwo a gbẹ be daezọ uruemu ezi hi. Kọ ẹvẹ ma sae rọ “jọ emaha evaọ oware uyoma” uruo jẹ “jọ ekpako evaọ otoriẹ [mai]” nẹnẹ?​—1 Kọr. 14:20.

² Ma rẹ jọ oria ikere nọ a rọ uzoẹme uwuhrẹ mai no ze na ruẹ uyo onọ na, o ta nọ: “Enọ e rẹ gwọlọ ỌNOWO na a rẹ riẹ otọ riẹ vevẹ,” koyehọ a rẹ riotọ oware nọ o gwọlọ kpobi re a sai ru Jihova eva were. (Itẹ 28:5) Ma rẹ jọ obe Itẹ 2:​7, 9 ruẹ ọkpọ ẹme ọvona, nọ o ta nọ Jihova “o re koko emamọ areghẹ kẹ okiẹrẹe.” Onana u ru nọ ohwo okiẹrẹe ọ sae rọ “riẹ otọ ẹrẹreokie gbe oziẹ-uzẹme, gbe oruọzewọ avọ emamọ edhere.”

³ Areghẹ otiọye Noa, Daniẹl, gbe Job a wo. (Izik. 14:14) Ere ọvona o rrọ kẹ idibo Ọghẹnẹ nẹnẹ re. Kọ whẹ omara? Who wo ‘otoriẹ oware kpobi’ nọ o gwọlọ re ohwo ọ sai ru eva were Jihova?  Onana o rẹ sae lọhọ nọ ma te wo eriariẹ egbagba kpahe Jihova. Fikiere, joma ta kpahe (1) epanọ Noa, Daniẹl, gbe Job a rọ riẹ Ọghẹnẹ, (2) epanọ eriariẹ yena i ro fiobọhọ kẹ ae, gbe (3) epanọ ma sai ro wo ọkpọ ẹrọwọ rai.

4. Ẹvẹ Noa ọ rọ riẹ Jihova, kọ ẹvẹ eriariẹ egbagba i ro fiobọhọ kẹe?

⁴ Epanọ Noa ọ rọ riẹ Jihova. Notọ avọ otọ ze, ugogo idhere esa jọ ezae avọ eyae nọ i wo ẹrọwọ a ro wuhrẹ kpahe Ọghẹnẹ. Idhere esa na họ, eware nọ Ọghẹnẹ ọ ma, amọfa nọ a wo ozodhẹ Ọghẹnẹ, gbe eghale nọ a muẹrohọ nọ a be hai wo nọ a te koko izi Ọghẹnẹ. (Aiz. 48:18) Ababọ avro, emama sa-sa nọ Noa ọ jẹ ruẹ e kẹ riẹ imuẹro inọ Ọghẹnẹ ọ rrọ, i te je ru ei riẹ oghẹrẹ Ọghẹnẹ nọ ọ rrọ, inọ o wo “ogaga ebẹdẹ” gbe obọdẹ iruemu sa-sa. (Rom 1:20) Fikiere, orọnikọ Noa ọ rọwo nọ Ọghẹnẹ ọ rrọ ọvo ho; ukpoye, o fi ẹrọwọ họ iẹe gaga.

5. Ẹvẹ Noa ọ rọ riẹ ẹjiroro nọ Ọghẹnẹ o wo kẹ ahwo-akpọ?

⁵ “Ẹme nọ ohwo o yo oye u re ru ei wo” ẹrọwọ. (Rom 10:17) Ẹvẹ Noa o ro yo kpahe Jihova? Ababọ avro, o wuhrẹ eware buobu mi imoni riẹ kpahe Jihova. Lemẹk Ọsẹ riẹ ọ jọ usu ahwo nọ o wuhrẹ mi, ọ jọ ohwo nọ o wo ẹrọwọ yọ a yẹ Lemẹk no taure Adamu o te ti whu. (Rri uwoho nọ o rrọ emuhọ uzoẹme na.) Amọfa jọ họ, ọsẹ-ode riẹ Mẹtusẹla; gbe Jarẹd nọ ọ jọ ọsẹ-ode Mẹtusẹla, ahwo nana avọ Noa a rria etoke ovona te ikpe egba esa gbe udhosa gbe ezeza (366). * (Luk 3:​36, 37) Ẹsejọhọ obọ ezae nana gbe eyae rai Noa ọ jọ riẹ epanọ uzuazọ ohwo-akpọ u ro muhọ, ẹjiroro Ọghẹnẹ inọ ahwo okiẹrẹe a vọ otọakpọ na soso, gbe ọwọsuọ nọ ọ romavia evaọ Idẹn nọ o wha uye ze, onọ Noa omariẹ ọ jẹ rọ ẹro ruẹ. (Emu. 1:28; 3:​16-19, 24) Oghẹrẹ kpobi nọ o jọ kẹhẹ, eware nọ Noa o wuhrẹ kpahe Jihova i duobọtei udu te epanọ ọ rọ gọ Ọghẹnẹ uzẹme na.​—Emu. 6:9.

6, 7. Ẹvẹ ẹruore u ro ru ẹrọwọ Noa ga?

⁶ Ẹruore o re ru ẹrọwo ohwo ga. O wọhọ nọ otofa odẹ Noa họ “Eriosehọ; Omosasọ.” Dai roro epanọ o lẹliẹ ẹrọwọ riẹ ga te nọ ọ riẹ otofa odẹ riẹ nọ o vọ avọ ẹruore na! (Emu. 5:29) Ẹzi Ọghẹnẹ ọ wọ Lemẹk ta nọ: “Eva otọ onana nọ ỌNOWO ọ bọwo ehao na, [Noa] ọ rẹ te thọ omai [hayo, kẹ omai omosasọ] no uye gbe iruo abọ mai.” Noa o fi ẹruore họ Ọghẹnẹ. Wọhọ Ebẹle gbe Enọk nọ a rria no taure oke riẹ u te ti te, Noa ọ rọwo nọ ‘ubi’ nọ a ya eyaa riẹ na o te pẹhẹ uzou araomuomu na.​—Emu. 3:15.

⁷ Dede nọ Noa ọ nwane riẹ oware kpobi kpahe eruẹaruẹ nọ e rrọ Emuhọ 3:15 na ha, u muẹro nọ eruẹaruẹ na e kẹ riẹ ẹruore esiwo. Ofariẹ, eyaa nana e rọwokugbe ovuẹ nọ Enọk o je whowho, keme ọ ta re nọ Ọghẹnẹ ọ te raha irumuomu evaọ obaro. (Jud 14, 15) Ovuẹ Enọk nọ u ti rugba riẹriẹriẹ evaọ Amagẹdọn na u ru nọ ẹrọwọ gbe ẹruore Noa ọ rọ ga viere!

8. Ẹvẹ eriariẹ egbagba nọ Noa o wo kpahe Ọghẹnẹ i ro fiobọhọ kẹe?

⁸ Epanọ eriariẹ egbagba kpahe Ọghẹnẹ i ro fiobọhọ kẹ Noa. Eriariẹ egbagba i ru nọ Noa o ro wo ẹrọwọ gbe areghẹ nọ o no obọ Ọghẹnẹ ze re, onọ o jọ ọthọwẹ kẹe, je ru nọ usu riẹ kugbe Ọghẹnẹ o rọ jọ gaga. Wọhọ oriruo, fikinọ Noa o je “lele Ọghẹnẹ nya,” ọ rọwo kuomagbe ahwo oke riẹ hẹ, enọ e riẹ Ọghẹnẹ hẹ. Yọ ọ kuvẹ  hẹ re ijẹle imuomu nọ i zihe oma ruọ ahwo-akpọ na e viẹe họ, enọ e jẹ rọ ogaga rai viẹ ahwo nọ a riẹ Ọghẹnẹ hẹ họ, ẹsejọhọ tube te epanọ a jẹ rọ gọ ae. (Emu. 6:​1-4, 9) Ofariẹ, Noa ọ riẹ nọ Ọghẹnẹ ọ ta kẹ ahwo-akpọ inọ jọ a yẹ re a vọ otọakpọ na. (Emu. 1:​27, 28) Fikiere, o ti wo imuẹro nọ idhivẹri nọ i zihe ruọ ahwo-akpọ nọ i je lele eyae wezẹ na o thọ. Imuẹro riẹ yena e tẹ te ga viere nọ ọ ruẹ emọ nọ eyae na i je yẹ, emọ nọ e jọ oghẹrẹsa. Nọ oke o be nyaharo na, Ọghẹnẹ ọ tẹ vuẹ Noa nọ ọ te rọ ame raha ahwo omuomu. Ẹrọwọ nọ Noa o fihọ ẹme nọ Jihova ọ ta na, u ru nọ o ro ku okọ, onọ u siwi rie gbe uviuwou riẹ.​—Hib. 11:7.

9, 10. Ẹvẹ ma sae rọ rehọ aro kele ẹrọwọ Noa?

⁹ Epanọ ma sai ro wo ẹrọwọ wọhọ Noa. Ugogo oware nọ u re fiobọhọ họ, ma rẹ romatotọ wuhrẹ Ebaibol na jẹ kuvẹ re eware nọ ma wuhrẹ i duobọte omai udu, kẹsena ma ve ru lele ae evaọ uzuazọ. (1 Pita 1:​13-15) Ma te ru ere, ẹrọwọ gbe areghẹ nọ o no obọ Ọghẹnẹ ze ọ vẹ te thọ omai no eghẹ Setan gbe ẹzi omuomu akpọ nana. (2 Kọr. 2:11) Ẹzi yena ọ be lẹliẹ ahwo ru ozighi je gbe-ọfariẹ nẹnẹ. Ọ tẹ be jẹ lẹliẹ ahwo tẹrovi isiuru omobọ rai. (1 Jọn 2:​15, 16) O sai tube ru Oleleikristi nọ o kruga ha gbolaro kẹ eware nọ e be via nẹnẹ nọ i dhesẹ nọ ẹdẹ Ọghẹnẹ ọ kẹle no. Kareghẹhọ nọ okenọ Jesu ọ ta nọ oke mai na o te wọhọ oke Noa, orọnikọ ozighi gbe ọfariẹ-ogbe nọ ọ te da oria kpobi fia ọ tẹrovi hi, rekọ epanọ ahwo a te rọ daezọ Ọghẹnẹ hẹ.​—Se Matiu 24:​36-39.

¹⁰ Nọ omara nọ, ‘Kọ oghẹrẹ nọ me bi yere uzuazọ u bi dhesẹ nọ mẹ ginẹ riẹ Jihova? Kọ ẹrọwọ mẹ ọ be wọ omẹ ru lele izi Ọghẹnẹ jẹ vuẹ amọfa kpahe ae?’ Ajọ iyo ra kẹ enọ yena i dhesẹ nọ who bi “lele Ọghẹnẹ nya.”

11. (a) Eme usu nọ Daniẹl o wo kugbe Ọghẹnẹ evaọ oke uzoge u dhesẹ kpahe oghẹrẹ nọ a rọ yọrọ iẹe? (b) Uruemu Daniẹl vẹ whọ gwọlọ rọ aro kele?

¹¹ Epanọ Daniẹl ọ rọ riẹ Jihova. U muẹro nọ ọsẹgboni Daniẹl a wuhrẹ i rie ziezi, onọ u ru rie wo uyoyou kẹ Jihova gbe ikereakere na. Daniẹl o ru lele eware nana nọ o wuhrẹ na evaọ edẹ uzuazọ riẹ kpobi. Nọ ọ make kpako no, ọ jẹ hae roma totọ se ikereakere na noke toke. (Dan. 9:​1, 2) Olẹ Daniẹl nọ a kere fihọ Daniẹl 9:​3-19 u dhesẹ nọ ọ ginẹ riẹ Ọghẹnẹ ziezi, ọ tẹ jẹ riẹ oghẹrẹ nọ Ọghẹnẹ o je ro yerikugbe ahwo Izrẹl. Daoma rehọ oke jọ se je roro didi kpahe olẹ Daniẹl yena, re who je muẹrohọ oware nọ olẹ na o rẹ sai ru owhẹ riẹ kpahe Daniẹl.

12-14. (a) Ẹvẹ Daniẹl o ro dhesẹ nọ o wo areghẹ nọ u no obọ Jihova ze? (b) Ẹvẹ Ọghẹnẹ ọ rọ ghale Daniẹl fikinọ ọ gbaudu kru ẹgbakiete riẹ?

¹² Epanọ eriariẹ egbagba nọ Daniẹl o wo kpahe Ọghẹnẹ i ro fiobọhọ kẹe. O jọ bẹbẹ kẹ idibo Ọghẹnẹ nọ e jọ igbo Babilọn re a ru oreva Jihova. Wọhọ oriruo, Jihova ọ ta kẹ ahwo Ju na nọ: “Wha gwọlọ ewoma ẹwho nọ mẹ rehọ owhai kpohọ igbo na.” (Jeri. 29:7) Rekọ evaọ oke ovona, Jihova o rẹro nọ ọye ọvo a rẹ gọ. (Ọny. 34:14) Eme o fiobọhọ kẹ Daniẹl ru oware nọ u fo evaọ ẹme nana? Areghẹ nọ o no obọ Ọghẹnẹ ze o fiobọhọ kẹe wo otoriẹ ehri-izi nọ o ta kpahe omaurokpotọ kẹ isu egọmeti ziezi. Ikpe buobu nọ i lele i rie, Jesu o wuhrẹ ilele riẹ ehri-uzi ọvona.​—Luk 20:25.

¹³ Roro kpahe oware nọ Daniẹl o ru okenọ ovie ọ whobọhọ uzi inọ, u te no ovie na no, ajọ ohwo ọvo ọ lẹ se ọghẹnẹ hayo ohwo ọfa ha evaọ etoke edẹ ọgba. (Se Daniẹl 6:​7-10.) Daniẹl ọ hae sae ta nọ: ‘Edẹ ọgba e nwani lehie hrọ họ!’ Rekọ ọ kuvẹ  vievie he re uzi ovie u ru ei nọ ọ gbẹ rọ gọ Ọghẹnẹ riẹ hẹ. Daniẹl ọ hae te sae lẹ evaọ idhere re ohwo ọvo ọ seba ẹriẹ. Rekọ ọ riẹ nọ ahwo buobu a be hae ruẹ e riẹ kẹdẹ kẹdẹ nọ ọ tẹ be lẹ. Fikiere, dede nọ ọ riẹ nọ onana o rẹ sae wha uwhu sei, ọ rọwo ru oware ovo nọ o rẹ lẹliẹ ahwo roro nọ ọ siọ egagọ Jihova ba no ho.

¹⁴ Jihova ọ ghale Daniẹl fiki oware nana nọ ọ gbaudu ru na. O siwi rie no ọgọdọ ikpohrokpo. Ukuhọ riẹ, iruo igbunu nana o wha ujiro se Jihova je ru nọ odẹ riẹ u ro do ruọ Uvie Midia avọ Pasia soso!​—Dan. 6:​25-27.

15. Ẹvẹ ma sai ro wo ẹrọwọ wọhọ Daniẹl?

¹⁵ Epanọ ma sai ro wo ẹrọwọ wọhọ Daniẹl. Orọnikọ ma te bi se Ebaibol na ọvo ma re ro wo ẹrọwọ ọgaga ha, rekọ nọ ma tẹ be daoma “wo otoriẹ ẹme na.” (Mat. 13:23) Ma gwọlọ riẹ oreva Jihova evaọ oware kpobi, yọ onana u kugbe ehri-izi Ebaibol na nọ ma re wo otoriẹ rai ziezi. Fikiere, o gwọlọ nọ ma re roro didi kpahe oware nọ ma se. Oware ofa jọ nọ u wuzou gaga họ, olẹ nọ ma rẹ lẹ ẹsikpobi maero nọ ma tẹ rẹriẹ ovao dhe edawọ hayo oghẹrẹ ebẹbẹ efa sa-sa. Jihova o ti ru omai wo areghẹ gbe ẹgba nọ ma tẹ yare iẹe evaọ olẹ.​—Jem. 1:5.

16, 17. Ẹvẹ Job o ro wo eriariẹ egbagba kpahe Ọghẹnẹ?

¹⁶ Epanọ Job ọ rọ riẹ Jihova. Job ọ jọ ohwo Izrẹl he. Rekọ ọ jọ omoni Abraham, Aiziki, gbe Jekọp, yọ Jihova o dhesẹ eware buobu kẹ ahwo nana kpahe ọyomariẹ gbe ẹjiroro riẹ kẹ ahwo-akpọ. Job o wuhrẹ eware nana buobu kpahe Jihova, dede nọ Ebaibol na ọ vuẹ omai oghẹrẹ nọ o ro wuhrẹ ai hi. (Job 23:12) Job ọ ta nọ “Mẹ rehọ ezọ mẹ yo kpahe owhẹ.” (Job 42:5) Ofariẹ, Jihova omariẹ ọ ta nọ eme nọ Job ọ ta kpahe iẹe uzẹme.​—Job 42:​7, 8.

¹⁷ Job o te je muẹrohọ emamọ iruemu Ọghẹnẹ sa-sa evaọ emama riẹ. (Job 12:​7-9, 13) Uwhremu na, Elaihu avọ Jihova a tẹ jẹ rọ emama jọ kareghẹhọ Job inọ ohwo-akpọ o te oware ovo ho nọ a tẹ rehọ iẹe wawo Ọghẹnẹ. (Job 37:14; 38:​1-4) Eme nọ Jihova ọ ta i duobọte Job udu keme ọ rọ omaurokpotọ ta kẹ Ọghẹnẹ nọ: “Mẹ riẹ nọ whọ rẹ sai ru eware kpobi, gbe ohwo ọvuọvo ọ sae ra [omaa] ra ha. . . . Fikiere me je kurẹriẹ evaọ ovu gbe enwo.”​—Job 42:​2, 6.

18, 19. Ẹvẹ Job o ro dhesẹ nọ ọ riẹ Jihova ziezi?

 ¹⁸ Epanọ eriariẹ egbagba nọ Job o wo kpahe Ọghẹnẹ i ro fiobọhọ kẹe. Job o wo otoriẹ ehri-izi Ọghẹnẹ ziezi. Ọ ginẹ riẹ Jihova, yọ onana o wọ riẹ ru oware nọ Ọghẹnẹ ọ gwọlọ mi ei. Wọhọ oriruo, Job ọ riẹ nọ ọ rẹ sae ta nọ o you Ọghẹnẹ hẹ nọ o gbe wo ohrọ kẹ ọrivẹ riẹ hẹ. (Job 6:14) O rri oma riẹ nọ o woma vi amọfa ha, ukpoye o je dhesẹ ọdawẹ kẹ ahwo, te edafe te iyogbere. Ọ ta nọ: “Kọ ọye nọ ọ ma omẹ eva edhede na ọ ma riẹ re?” (Job 31:​13-22) Avro ọ riẹ hẹ, Job ọ kuvẹ hẹ re efe gbe okpodẹ nọ o wo vẹre u ru ei wo omorro hayo rri amọfa nọ a fioka ha. Onana u wo ohẹriẹ gaga no uruemu edafe gbe ahwo buobu nọ a wo ọkwa evaọ akpọ na.

¹⁹ Job ọ whaha oghẹrẹ ẹdhọgọ kpobi, makọ evaọ udu riẹ. Ọ riẹ nọ ohwo ọ tẹ roma riẹ kpobi kẹ oware ofa jọ, makọ ekwakwa efe dede, yọ ọ be vro “Ọghẹnẹ obọ ehru” na. (Se Job 31:​24-28.) O rri rie nọ orọo yọ oware nọ o gba ọzae avọ aye kugbe. O tube duwu ibiaro riẹ iyei inọ o re rri ọmọtẹ avọ iroro ọfariẹ hẹ. (Job 31:1) Kareghẹhọ nọ evaọ oke yena, Ọghẹnẹ ọ kuvẹ re ọzae o wo aye vrẹ ọvo. Fikiere, Job ọ hae te sai wo eyae buobu o hae jọnọ ọ gwọlọ. * Rekọ o rrọ vevẹ nọ oriruo orọo nọ Ọghẹnẹ ọ tohọ evaọ ọgbọ Idẹn, ọ jiroro nọ o re lele. (Emu. 2:​18, 24) Ikpe odu ọvo gbe egba ezeza (1,600) nọ i lele i rie, Jesu o wuhrẹ ahwo re a ru lele ehri-izi ọvona kpahe orọo gbe owezẹ ọzae-avọ-aye.​—Mat. 5:28; 19:​4, 5.

20. Ẹvẹ eriariẹ egbagba kpahe Jihova avọ izi riẹ e sai ro fiobọhọ kẹ omai salọ emamọ egbẹnyusu gbe eware ẹkeriotọ?

²⁰ Epanọ ma sai ro wo ẹrọwọ wọhọ Job. Wọhọ epanọ ma ta no vẹre na, ugogo oware nọ u re fiobọhọ kẹ omai wo ẹrọwọ ọgaga họ, nọ ma te wo eriariẹ egbagba kpahe Jihova je fi ai hiruo evaọ uzuazọ. Wọhọ oriruo, Devidi ọso-ilezi na ọ ta nọ Jihova “o mukpahe ọnọ o you igbruku” hayo ozighi, ọ tẹ jẹ vẹvẹ omai unu nọ ma du “lele eviẹwẹ” hẹ. (Se Olezi 11:5; 26:4.) Eme eria ikereakere nana i ru owhẹ riẹ kpahe Ọghẹnẹ? Ẹvẹ u fo nọ onana u re kpomahọ iroro-ejẹ ra evaọ eware nọ whọ rọ karo evaọ uzuazọ, oghẹrẹ nọ whọ rẹ rọ itanẹte ruiruo, gbe oghẹrẹ egbẹnyusu hayo eware ẹkeriotọ nọ whọ rẹ salọ? Iyo ra kẹ enọ yena i ti fiobọhọ kẹ owhẹ riẹ epanọ whọ riẹ Jihova te. Re ma sai kru ẹgbakiete mai evaọ akpọ nana nọ ọ tahaku nọ ogbekuo ọ dafia na, o gwọlọ ma re wuhrẹ “ẹgba otoriẹ” mai re ma sae hẹriẹ oware uwoma no uyoma, jẹ riẹ iroro-ejẹ nọ i dhesẹ areghẹ gbe enọ i dhesẹ areghẹ hẹ.​—Hib. 5:14; Ẹf. 5:15.

21. Eme o ti fiobọhọ kẹ omai “riẹ otọ” oware kpobi nọ o gwọlọ re ma sai ru Jihova eva were?

²¹ Jihova ọ kuvẹ re Noa, Daniẹl, gbe Job a riẹe ziezi keme a rọ eva efuafo gwọlọ iẹe. O fiobọhọ kẹ ae “riẹ otọ” oware kpobi nọ o gwọlọ re a sai ru ei eva were, onọ u ru nọ ahwo nana a rọ rrọ emamọ oriruo je ru nọ eware i ro woma kẹ ae. (Ol. 1:​1-3) Fikiere nọ omara nọ, ‘Kọ mẹ riẹ Jihova wọhọ Noa, Daniẹl, gbe Job?’ Ma yeri Jihova gaga rọkẹ ukoko riẹ nọ u bi ru uzẹme na vẹ kẹ omai, ẹhẹ, whọ rẹ sae gbẹ riẹ Jihova vi epaọ anwẹdẹ. (Itẹ 4:18) Fikiere ru ekiakiẹ ziezi kpahe oware nọ who se evaọ Ebaibol na. Roro didi kpahe iẹe. Re whọ jẹ lẹ kẹ ẹzi ọfuafo na. Onana u ti ru nọ who ti ro si kẹle Ọsẹ obọ odhiwu ra na ziezi. Je ru nọ whọ te hai ro ru eware nọ i dhesẹ nọ who wo areghẹ gbe orimuo evaọ akpọ omuomu nana.​—Itẹ 2:​4-7.