1. Oghẹrẹ ohwo vẹ ahwo a re fievahọ?

 OHWO ọ tẹ be hai ru oware nọ ọ ta nọ o ti ru jẹ ta uzẹme, a re fievahọ iẹe. (Ol. 15:4) Ahwo kpobi a rẹ riẹ nọ ohwo nana yọ ohwo nọ a re fievahọ. Ere ma gwọlọ nọ inievo mai evaọ ukoko na a rri omai. Kọ eme ma re ru re a sai fievahọ omai?

2. Eme o sai fiobọhọ kẹ omai jọ ahwo nọ a re fievahọ?

² Ma rẹ sae gba amọfa họ re a fievahọ omai hi. Oware nọ ma ru oye o rẹ whae ze nọ a je fievahọ omai. Ahwo a rẹ ta nọ re a sai fievahọ ohwo, o lọhọ họ wọhọ epanọ o lọhọ re a wo ugho ho na. Yọ wọhọ epanọ ugho o rẹ bẹ ẹraha ha na, ere ọvona oware nọ ohwo o re ru nọ a gbe ro fievahọ iẹe he u re tulo ho. Jihova o ru eware buobu no nọ o rẹ lẹliẹ omai fievahọ iẹe. O re ru oware ovo nọ o rẹ whae ze nọ ma gbe ro fievahọ iẹe hẹ hẹ, keme “a re fievahọ oware kpobi nọ o ru.” (Ol. 33:4) Yọ ọ gwọlọ nọ ma rọ aro kele iei. (Ẹf. 5:1) Joma ta kpahe idibo Jihova jọ nọ e rọ aro kele Ọsẹ obọ odhiwu rai je ru oware nọ o wha riẹ ze nọ a ro fievahọ ae. Ma te jẹ ta kpahe eware isoi jọ nọ e rẹ sai fiobọhọ kẹ omai jọ ahwo nọ a re fievahọ.

3-4. Ẹvẹ ma rọ riẹ nọ Daniẹl ọ jọ ohwo nọ a re fievahọ, kọ enọ vẹ u fo nọ ma rẹ nọ omamai?

³ Ahwo a fievahọ Daniẹl ọruẹaro na gaga. Dede nọ a mu rie kpohọ igbo evaọ obọ Babilọn, u kri re ahwo a te ti fievahọ iẹe he fiki emamọ uruemu riẹ. Uwhremu na nọ Jihova o fiobọhọ kẹe sae fotọ ewezẹ ovie Babilọn nọ a re se Nebukadneza no, ahwo a tẹ te riẹe gaga. Evaọ oke jọ, Daniẹl ọ vuẹ ovie na nọ eva riẹ e be dha Jihova. O lọhọ re a ta ẹme otiọye na kẹ ovie he, maero nọ orọnọ Nebukadneza o re mu ekpehre ofu na. Rekọ Daniẹl ọ gbaudu ta uzẹme  na kẹ ovie na. (Dan. 2:12; 4:20-22, 25) Nọ ikpe buobu e vrẹ no, Daniẹl o ru oware ofa jọ nọ u ru nọ ahwo buobu a ro fievahọ iẹe. Ọ fotọ eme nọ obọ jọ nọ a riẹ obonọ u no ze he u kere fihọ igbẹhẹ uwou ovie Babilọn, yọ ọ fa eme na gbagba. (Dan. 5:5, 25-29) Uwhremu na, Dariọs ovie Midia avọ iletu riẹ a ruẹ nọ Daniẹl o wo “ẹzi oghẹrẹsa.” A tẹ jẹ ruẹ nọ “ọ jọ ohwo nọ a re fievahọ, yọ a ruẹ oria ovo nọ ọ jọ gbabọkẹ iruo riẹ hayo ru oware ogbekuo jọ họ.” (Dan. 6:3, 4) Onana u dhesẹ nọ makọ egedhọ nọ i je su dede a ruẹ nọ odibo Jihova nana, a rẹ sai fievahọ iẹe.

⁴ Ma te rri uruemu Daniẹl na, ma rẹ sae nọ omamai nọ: ‘Oghẹrẹ ohwo vẹ ahwo nọ a rrọ ukoko na ha a riẹ omẹ fihọ? Kọ a riẹ omẹ nọ mẹ yọ ohwo nọ o re ru iruo riẹ ziezi nọ a rẹ sai fievahọ?’ Fikieme u ro fo re ma nọ omamai enọ nana? Keme ma tẹ rrọ ahwo nọ a re fievahọ, o rẹ lẹliẹ ahwo jiri Jihova.

5. Eme o so riẹ ze nọ a ro fievahọ Hananaya?

⁵ Evaọ ukpe 455 B.C.E. nọ Nehemaya ọba na ọ bọ igbẹhẹ Jerusalẹm re no, ọ tẹ jẹ gwọlọ ezae nọ a rẹ sai fievahọ nọ a rẹ sai rẹrote okpẹwho na. Nehemaya ọ rọ ahwo jọ mu re a ru iruo nana. Ọjọ rai họ, Hananaya, ọnọ o ro mu ọnọ o wuzou Oria Adhẹzọ na. Ebaibol ọ ta nọ Hananaya “ọ jọ ọzae nọ a mai fievahọ ọ tẹ jẹ rrọ ohwo nọ ọ be dhozọ Ọghẹnẹ uzẹme na vi amọfa buobu.” (Neh. 7:2) Hananaya o you Jihova, yọ ọ gwọlọ nọ o re ru oware ovo nọ o rẹ dha Jihova eva ha. Onana o  so riẹ ze nọ, oware kpobi nọ a ta kẹe nọ o ru, o je ro ru ei ziezi. Ma te wo ọkpọ uruemu Hananaya na, ma rẹ sae jọ ahwo nọ a re fievahọ evaọ ukoko na re.

6. Eme Tikikọs o je ru nọ o so riẹ ze nọ Pọl ukọ na o ro fievahọ iẹe?

⁶ Omọfa jọ nọ a fievahọ gaga họ Tikikọs nọ ọ jọ ogbẹnyusu Pọl ukọ na. Oke nọ Pọl ọ jọ uwou-odi evaọ uwou obọriẹ, Tikikọs ọ jẹ hai fiobọhọ kẹe. O tẹ lẹliẹ Pọl ta nọ Tikikọs yọ “odibo Olori na nọ o wo ẹrọwọ.” (Ẹf. 6:21, 22) Ọye Pọl ọ jẹ hae rehọ ileta kẹ se inievo obọ Ẹfisọs gbe Kọlọsi, yọ ọ jẹ hae vuẹe nọ jọ ọ rọ uvẹ yena sasa inievo na oma keme o fievahọ iẹe. Nwanọ ere ekpako ukoko gbe idibo iruiruo a bi ru nẹnẹ re.—Kọl. 4:7-9.

7. Eme ekpako gbe idibo iruiruo nọ e rrọ ukoko rai a bi ru nọ u dhesẹ nọ a rẹ sai fievahọ ae, kọ eme oyena u wuhrẹ owhẹ?

⁷ Eva ekpako gbe idibo iruiruo nọ e rrọ ukoko na e be were omai wumuo ho. A bi ru iruo nọ a kẹ rai ziezi wọhọ epanọ Daniẹl, Hananaya, gbe Tikikọs a je ru na. Wọhọ oriruo, ma te bi kpohọ ewuhrẹ, ma rẹ ruawa nọ a te ruẹ ahwo ru eme jọ họ họ inọ ẹsejọhọ ekpako na a kareghẹhọ rehọ eme na kẹ ahwo ho. Yọ eva e rẹ were ekpako na gaga nọ a tẹ ruẹ nọ ohwo kpobi nọ a kẹ ẹme ọ nabe ruẹrẹ oma kpahe ziezi je ru ei. Yọ ma te bi zizie ohwo nọ ma bi wuhrẹ Ebaibol ziọ ewuhrẹ Ẹdoka, ma rẹ ruawa ha inọ ẹsejọhọ a te ruẹ ohwo kẹ ovuẹ ogbotu hu fikinọ ekpako na a ta kẹ ohwo ọvo fihọ họ hayo a ruẹrẹ oma kpahe he. U te no ere no, ma riẹ nọ ekpako na a te rehọ ebe nọ ma te wha kpohọ usi uwoma ze. Ma yere Ọghẹnẹ inọ ọ be rehọ inievo nana nọ a rẹ sai fievahọ na rẹrote omai ziezi evaọ ukoko na. Kọ eme mai omamai ma rẹ sai ru re ma jọ ahwo nọ a re fievahọ?

8. Dede nọ ma gwọlọ kẹle inievo ukoko na, eme u fo nọ ma rẹ yọroma kpahe? (Itẹ 11:13)

⁸ Ma you inievo mai gaga, yọ ma rẹ gwọlọ riẹ epanọ eware e rrọ kẹ ae. Rekọ u fo nọ ma rẹ yọroma re ma gbe mu dhunu họ ẹme rai hayo mu ta ẹme rai kẹ amọfa ha. Evaọ oke Pọl ukọ na, ahwo jọ a jọ ukoko na nọ a jọ “iguiguẹgu . . . gbe enọ i re dhomahọ eme amọfa, ta kpahe eware nọ i fo nọ a rẹ ta ha.” (1 Tim. 5:13) Ma gwọlọ jọ wọhọ ahwo otiọye na ha. Kọ eme ma re ru nọ oniọvo jọ ọ tẹ lẹlẹ vuẹ omai oware jọ nọ ọ gwọlọ nọ ma vuẹ omọfa ha? Ma rehọ iẹe nọ oniọvo-ọmọtẹ jọ ọ vuẹ omai oghẹrẹ ẹyao jọ nọ ọ riẹe oma hayo oghẹrẹ ẹbẹbẹ ọfa jọ. Ọ tẹ ta kẹ omai nọ ọ gwọlọ nọ ma vuẹ omọfa ẹme na ha. U fo nọ ma rẹ daoma re ma ru epanọ ọ ta na. * (Se Itẹ 11:13.) Ma te ta ẹme kpahe eware efa jọ nọ o jọ gwọlọ nọ ma rẹ ko oware nọ a ta kẹ omai dhere.

9. Eme o sae lẹliẹ ahwo uviuwou fievahọ ohwohwo?

⁹ Evaọ uviuwou. Ohwo kpobi evaọ uviuwou ọ rẹ daoma re ọ gbẹ vuẹ amọfa eware nọ u fo nọ a rẹ ko dhere evaọ uviuwou rai hi. Ma rehọ iẹe nọ aye o wo uruemu jọ nọ a rẹ sae rọ fiki riẹ hwẹ ohwo. Kọ ọzae riẹ ọ te tae lahwe? Ijo. Keme ọ riẹ nọ ọ tẹ tae lahwe, o ti ru oma vuọ aye riẹ. O you aye riẹ, yọ ọ gwọlọ kpomovuọ họ iẹe oma ha. (Ẹf. 5:33) U fo re esẹgbini a kareghẹhọ nọ, nọ emọ a te te ikpe ikpegbọ no, a rẹ gwọlọ nọ a kẹ ae ẹmẹkẹ adhẹẹ rai. Esẹgbini a re gogo eware nọ emọ rai a be riẹ  ru hu via kẹ ahwo ho, keme o rẹ lẹliẹ oma vuọ emọ na. (Kọl. 3:21) Emọ omarai a rẹ yọroma re a gbẹ vuẹ amọfa eware nọ e be via evaọ uwou rai hi re a gbẹ wha omovuọ se ọsẹgboni rai gbe inievo rai hi. (Izie. 5:16) Nọ ohwo kpobi evaọ uwou na ọ gbẹ be vuẹ amọfa eware nọ e be jọ uwou na via nọ u fo nọ a rẹ ko dhere he, uyoyou o rẹ jọ uwou na.

10. Ẹvẹ ma sae rọ jọ emamọ ogbẹnyusu? (Itẹ 17:17)

¹⁰ Jọ ogbẹnyusu nọ a rẹ sai fievahọ. Ẹsejọ ma rẹ vuẹ ogbẹnyusu ọkpekpe mai eware nọ ma sae vuẹ omọfa ha. O lọhọ re a ta eva kẹ ohwo ho. Ẹsejọhọ ere uzuazọ mai o rrọ. No emaha ze, ma rẹ gwọlọ vuẹ amọfa oware nọ o be kẹ omai uye he. Yọ o rẹ kẹ omai uye gaga nọ ma tẹ vuẹ ogbẹnyusu mai oware jọ, nọ ma jẹ jọ unu omọfa yoi. Rekọ ma te wo ogbẹnyusu nọ ọ rẹ sai diwi ẹme họ eva, ọ rẹ were omai gaga. Ma re rri rie nọ yọ “emamọ ogbẹnyusu.”—Se Itẹ 17:17.

11. (a) Uruemu vẹ ekpako gbe eyae rai a wo nọ o lẹliẹ omai fievahọ ae? (b) Nọ ọkpako nọ a vi kpohọ ẹme jọ ọ gbẹ ta oware nọ o via kẹ ahwo uwou riẹ hẹ, erere vẹ o rẹ sai noi ze? (Rri uwoho na.)

¹¹ Evaọ ukoko na. Ekpako nọ a rẹ vuẹ amọfa ẹme nọ a lẹlẹ ta kẹ ae he, a wọhọ “oria nọ a re dhere nọ ofou o te bi fou.” (Aiz. 32:2) Ma sae vuẹ ae ẹme kpobi keme ma riẹ nọ a te vuẹ ohwo ọvo ho. Ma rẹ nọ ae kpahe eware nọ u fo nọ a rẹ ko dhere he. Eyae ekpako a be daoma gaga re keme a re kpokpo ezae rai re a vuẹ ae eware nọ u fo nọ a rẹ ko dhere evaọ ukoko na ha. Uzẹme riẹ họ, nọ ọkpako ukoko ọ gbẹ vuẹ aye riẹ eware itieye na ha, yọ owha o si noi uzou na. Aye ọkpako ukoko jọ ọ ta nọ: “Eva e were omẹ inọ ọzae mẹ ọ rẹ vuẹ omẹ eware ididi jọ nọ ọ riẹ kpahe inievo ukoko na ha. Ọ rẹ vuẹ omẹ oware nọ ejọ i ru nọ a rọ fiki riẹ ta ẹme kẹ ae hayo ebẹbẹ jọ nọ a wo nọ a rọ fiki riẹ tuduhọ ae awọ họ. O re se edẹ inievo itieye na kẹ omẹ dede he. Yọ fikinọ  mẹ riẹ eware yena ha, u gbe du gwọlọ nọ mẹ te gba omamẹ re mẹ se ae ba ẹta kpahe kẹ amọfa ha. Fikiere me bi lele inievo ukoko na yeri ziezi oghẹrẹ nọ u fo nọ me re lele ae yeri. Yọ o wha riẹ ze nọ me ro fievahọ ọzae mẹ inọ mẹ tẹ vuẹe oware jọ nọ mẹ gwọlọ nọ ọ vuẹ omọfa ha, ọ te ginẹ vuẹ omọfa gbe he.” Orọnikọ ekpako ukoko gbe eyae rai ọvo a rẹ daoma jọ ahwo nọ a re fievahọ họ, rekọ mai kpobi na. Kọ eme o sai fiobọhọ kẹ omai jọ oghẹrẹ ahwo otiọye na? Joma ta ẹme kpahe eware isoi jọ.

12. Ma te you oniọvo mai, eme ma te whaha nọ o te lẹliẹe fievahọ omai?

¹² Who te you ahwo, o rẹ whae ze nọ a re ro fievahọ owhẹ. Jesu ọ ta nọ ijaje ivẹ nọ e mae rro họ, ma re you Jihova, ma ve je you erivẹ mai. (Mat. 22:37-39) Jihova yọ Ọghẹnẹ nọ a re fievahọ. Yọ fikinọ ma you rie, ma gwọlọ rọ aro kele iei ru eware nọ a re ro fievahọ omai. Ma you inievo mai, fikiere ma rẹ daoma re ma gbẹ vuẹ amọfa oware nọ a lẹlẹ vuẹ omai hi. Ma tẹ vuẹ amọfa oware utioye na, o rẹ sae kẹ oniọvo na uye hayo ru oma vuọ ẹe, yọ ma gwọlọ ru oniọvo mai oware utioye na ha.—Jọn 15:12.

13. Ma te wo omaurokpotọ, ẹvẹ o rẹ rọ lẹliẹ amọfa fievahọ omai?

¹³ Ma te wo omaurokpotọ, o rẹ so ẹe ze nọ ahwo a re ro fievahọ omai. Ma te yo ẹme jọ kpahe oniọvo jọ, ma te nwane rọ okpakpa vuẹ amọfa ha re a rri omai nọ ma rẹ kaki yo eware nọ e be via gaga. (Fil. 2:3) Ma rẹ vuẹ ahwo eware nọ e rẹ lẹliẹ ae rri omai nọ ma riẹ eware buobu nọ a riẹ hẹ hẹ, kpakiyọ u fo nọ unu mai a re jo yo ẹme otiọye na ha. Omaurokpotọ o rẹ jẹ whae ze nọ ma rẹ rọ yọroma re ma gbẹ vuẹ ahwo eware nọ Ebaibol ọ ta ẹme kpahe he hayo nọ a jọ ebe ukoko na ta kpahe gbiae he he.

14. Ma te wo orimuo, ẹvẹ o sae rọ lẹliẹ amọfa fievahọ omai?

¹⁴ Nọ Oleleikristi o te wo orimuo, o rẹ lẹliẹe riẹ oke nọ u fo nọ “a re ro fibo gbe oke nọ a rẹ rọ ta ẹme.” (Ọtausi. 3:7) Ahwo jọ a re bru ohare inọ “ẹmeọta yọ isiliva, rekọ ẹfọ nọ ohwo ọ rẹ fọ yọ igoru.” Otọ ẹme na họ, ẹsejọ o rẹ mai woma re ohwo o fibo. Obe Itẹ 11:12 o ta nọ: “Ohwo nọ o wo uvi orimuo ọ rẹ fọ tou.” Joma kẹ oriruo ọkpako ukoko jọ nọ o wo uruemu nana. A re vi ei kpohọ ẹme evaọ ikoko efa nọ inievo jọ a te wo ẹbẹbẹ jọ nọ o gwọlọ nọ ekpako na a rẹ ta ẹme kpahe. Oniọvo ọfa jọ nọ ọ rrọ ọkpako ọ ta nọ: “Oniọvo nana ọ rẹ yọroma gaga. Ọ rẹ ta ẹme ikoko efa nọ u fo nọ a rẹ ko dhere kẹ amọfa ha.” Ekpako efa nọ a gbẹ rrọ ukoko a be hae kẹ oniọvo nana adhẹẹ gaga fiki uruemu nana nọ o wo na. A riẹ nọ oniọvo nana ọ sae te wọ ẹme ukoko rai nyae vuẹ amọfa gbe he.

15. Kẹ oriruo jọ nọ u dhesẹ nọ a re fievahọ ohwo nọ ọ rẹ ta uzẹme?

¹⁵ Oware ofa nọ o rẹ lẹliẹ ahwo fievahọ omai họ, nọ ma tẹ be ta uzẹme. Ahwo a re fievahọ ohwo nọ ọ rẹ ta uzẹme keme a riẹ nọ ọ te lẹliẹ ae họ họ. (Ẹf. 4:25; Hib. 13:18) Ma rehọ iẹe nọ whọ gwọlọ riẹ epanọ a re ru ẹme ziezi. Whọ tẹ gwọlọ nọ whọ rẹ vuẹ oniọvo jọ inọ ọ gaviezọ nọ who ti ru ẹme ra re ọ vuẹ owhẹ oware nọ whọ rẹ riẹ ru ziezi ẹdẹfa nọ who ti ru ẹme. Kọ ono whọ te vuẹ? Ogbẹrọnọ ohwo nọ ọ te ginẹ ta uzẹme na kẹ owhẹ? Whọ te vuẹ ohwo nọ o ti jiri owhẹ ujiro  igbenu? Ijo. Ebaibol ọ ta nọ: “Ọwhọkuo nọ a kẹ via u woma vi uyoyou nọ a ko dhere. Omonwa nọ ogbẹnyusu ọ wha ze yọ emamọ omonwa.” (Itẹ 27:5, 6) Dede nọ ẹme nọ oniọvo na ọ te vuẹ owhẹ na o te dina kẹ owhẹ uye evaọ ẹdẹ yena, u ti fiobọhọ kẹ owhẹ evaọ ẹdẹfa nọ who ti ru ẹme.

16. Eme Itẹ 10:19 o ta, nọ u dhesẹ nọ u fo re ma gba omamai?

¹⁶ Ma tẹ gwọlọ nọ ahwo a fievahọ omai, ma rẹ gba omamai gaga. Onana u dhesẹ nọ ohwo ọ tẹ vuẹ omai oware jọ nọ u fo nọ ma rẹ vuẹ omọfa ha, ma rẹ gba omamai re ẹme na o gbe no omai unu ze he. (Se Itẹ 10:19.) Oware jọ nọ u fo nọ ma rẹ jọ gba omamai gaga họ, nọ ma tẹ be rọ itanẹte lele ahwo ta ẹme. Ma gbẹ yọroma ha, ma rẹ sae fere ẹme jọ nọ u fo nọ a rẹ ko dhere via kẹ ahwo buobu gbidi gbidi. Yọ ma tẹ nwani vi uwou utioye na se ahwo no, ma rẹ sai gbe ru re ahwo a siọ oware na ba ẹriẹ kpahe he. Oware ofa nọ u fo nọ ma rẹ jọ gba omamai họ, nọ ahwo nọ a mukpahe ukoko na a tẹ be rọ areghẹ nọ omai eware jọ kpahe inievo ukoko na. Ma rẹ yọroma re ma gbẹ ta ẹme nọ o re fi inievo mai họ uye he. Ma tẹ rrọ orẹwho nọ egọmeti ọ jọ ta nọ ma ta usi uwoma hayo kpohọ iwuhrẹ hẹ, nọ ipolisi a te kru omai jẹ be nọ omai enọ kpahe ukoko na, ma rẹ yọroma kpahe ẹme nọ ma rẹ ta kẹ ae. Ma rẹ “gba unu [mai] di” wọhọ epanọ Ebaibol ọ ta. (Ol. 39:1) Te evaọ uviuwou, te ma bi ru eware jọ kugbe egbẹnyusu mai, inievo ukoko na hayo omọfa kpobi, ma rẹ daoma re ma jọ ahwo nọ a re fievahọ. Yọ re ma sae jọ ahwo otiọye, ma rẹ gba omamai.

17. Oghẹrẹ uruemu vẹ o sae lẹliẹ omai fievahọ ohwohwo evaọ ukoko na?

¹⁷ Eva e were omai gaga inọ Jihova ọ rehọ omai ziọ ukoko nọ ma jo wo inievo buobu nọ i you omai, nọ ma rẹ sai fievahọ. Joma daoma wo uruemu nọ o rẹ lẹliẹ inievo mai fievahọ omai. Ma te you inievo mai, wo omaurokpotọ, wo orimuo, jẹ be hae ta uzẹme jẹ gba omamai, o te lẹliẹ omai fievahọ ohwohwo. Re ma ru oware nọ o rẹ lẹliẹ ahwo fievahọ omai, o rrọ oware ẹdẹvo ho. Joma hae rọ aro kele Jihova ru eware nọ a re ro fievahọ omai ẹsikpobi.