A Yẹ Rai Wọhọ Ahwo Orẹwho Nọ Ọghẹnẹ Ọ Sanọ
A Yẹ Rai Wọhọ Ahwo Orẹwho Nọ Ọghẹnẹ Ọ Sanọ
“ỌNOWO Ọghẹnẹ rai ọ sanọ owhai re o wo owhai.” —IZIEWARIẸ 7:6.
1, 2. Eware ilogbo vẹ Jihova o ru fiki ahwo riẹ, kọ oghẹrẹ usu vẹ emọ Izrẹl a ro kugbe Ọghẹnẹ?
EVAỌ 1513 B.C.E., Jihova o mu oghẹrẹ usu okpokpọ kugbe idibo riẹ evaọ otọakpọ. Ukpe yena o ru oma vo ogaga-esuo akpọ-soso je siwi emọ Izrẹl no igbo. Ere o ro zihe ruọ Osiwi rai gbe Ọnọ o wo rai. Taure Ọghẹnẹ o te ti ru onana, ọ ta kẹ Mosis nọ: “Ta kẹ ahwo Izrẹl nọ, ‘Mẹ họ ỌNOWO na, me re ti si owhai no ẹlahiẹ ahwo Ijipti na, je si owhai no igbo rai, mẹ rẹ te riẹ ugbobọ mẹ rọ ta owhai no igbo, avọ oziẹobro ologbo, Mẹ rẹ te rehọ owhai wọhọ ahwo mẹ, mẹ vẹ te jọ Ọghẹnẹ rai’ ”—Ọnyano 6:6, 7; 15:1-7, 11.
2 Nọ emọ Izrẹl a nwani no Ijipti no, a tẹ re-ọvọ usu kugbe Jihova, Ọghẹnẹ rai. No umuo oke yena vrẹ, Jihova o gbe bi ti yerikugbe idibo riẹ wọhọ omomọvo, iviuwou hayo erua ha rekọ wọhọ ukoko ahwo, hayo orẹwho evaọ otọakpọ. (Ọnyano 19:5, 6; 24:7) Ọ kẹ ahwo riẹ izi nọ e rẹ kpọ uzuazọ uyero ikẹdẹ kẹdẹ rai, maero kọ oghẹrẹ nọ a rẹ rọ gọe. Mosis ọ ta kẹ ai nọ: “Didi orẹwho ulogbo orọ nọ u wo ẹdhọ nọ ọ kẹle riẹ wọhọ epanọ ỌNOWO Ọghẹnẹ mai ọ rọ kẹ omai eva oke kpobi nọ ma se riei. Jegbe didi orẹwho ulogbo orọ nọ u wo ijaje gbe izi nọ i kiẹrẹe wọhọ uzi nana nọ mẹ rọ kẹ owhai nẹnẹ na?”—Iziewariẹ 4:7, 8.
A Yẹ Rai Fihọ Orẹwho Isẹri
3, 4. Fiki ẹjiroro obọdẹ vẹ a rọ rehọ Izrẹl mu wọhọ orẹwho?
3 Ikpe-udhusoi buobu nọ i lele i rie, Jihova ọ rehọ ẹkwoma Aizaya ọruẹaro riẹ kareghẹhọ emọ Izrẹl obọdẹ ẹjiroro nọ ọ rọ rehọ ai mu wọhọ orẹwho. Aizaya ọ ta nọ: “Enẹ Ọnowo na ọ tae, ọnọ ọ ma owhẹ, O Jekọp, ọnọ ọ ma owhẹ O Izrẹl: ‘Ozọ u mu owhẹ hẹ, keme mẹ ta owhẹ no; me mu odẹ kẹ owhẹ, whẹ ọmẹ. Keme mẹ họ Ọnowo na Ọghẹnẹ ra, Ọrẹri Ọvo Izrẹl na, Osiwi ra. . . . Rehọ emezae mẹ nọ e rọ ugbo ze jegbe emetẹ mẹ no obọ oka akpọ na ze; Ohwo kpobi nọ a rehọ odẹ mẹ se, enọ mẹ ma kẹ oruaro mẹ, enọ me ru jẹ ma.’ ‘Whai họ isẹri mẹ,’ ere ỌNOWO na ọ tae, ‘gbe odibo mẹ nọ omẹ sanọ, . . . Ahwo nọ omẹ ma kẹ oma mẹ re a ta ejiro mẹ via.’ ”—Aizaya 43:1, 3, 6, 7, 10, 21.
4 Wọhọ ahwo nọ a rehọ odẹ Jihova se, emọ Izrẹl a rẹ jọ wọhọ isẹri kẹ esuo-okpehru riẹ evaọ udevie erẹwho na. A rẹ jọ ahwo nọ a ‘ma kẹ oruaro Jihova.’ A rẹ ‘ta ejiro Jihova via,’ gbiku edhere igbunu nọ o bi ro siwi ai jẹ rehọ ere wha oruaro se odẹ ofuafo riẹ. Ẹme na họ, a rẹ jọ orẹwho isẹri kẹ Jihova.
5. Edhere vẹ Izrẹl ọ rọ jọ orẹwho nọ o roma mudhe no?
5 Evaọ ikpe-udhusoi avọ 11 taure Kristi ọ tẹ ze, Solomọn ovie na ọ ta nọ Jihova ọ hẹriẹ Izrẹl no udevie erẹwho nọ i kiọkọ kpobi. Okenọ ọ jẹ lẹ se Jihova, ọ ta nọ: “Whọ hẹriẹ rai no udevie ahwo [akpọ] na kpobi.” (1 Ivie 8:53) Omomọvo ahwo Izrẹl na o wo obọdẹ usu kugbe Jihova re. Mosis ọ ta kẹ ai evaọ oke ọsosuọ nọ: “Whai họ emọ ỌNOWO na Ọghẹnẹ rai . . . Keme whai ahwo aghọ kẹ ỌNOWO na Ọghẹnẹ rai.” (Iziewariẹ 14:1, 2) Fikiere, u du gwọlọ nọ emọ ahwo Izrẹl a rẹ roma mudhe kẹ Jihova taure a tẹ jọ usu kugbei hi. A yẹ rai wọhọ ahwo orẹwho Ọghẹnẹ nọ o roma mudhe kẹe no. (Olezi 79:13; 95:7) A jẹ hae rehọ izi Jihova wuhrẹ oge ọkpokpọ kpobi nọ o bi mu ze, yọ o gba rai họ nọ a re koko ai fiki ọvọ usu nọ ahwo Izrẹl a re kugbe Jihova.—Iziewariẹ 11:18, 19.
Omomọvo Rai Ọ rẹ Sae Salọ
6. Ẹsalọ vẹ ọ jọ kẹ ahwo Izrẹl omomọvo?
6 Dede nọ ohwo Izrẹl kpobi nọ a yẹ ọ rrọ ohwo orẹwho nọ o roma mudhe no, omomọvo rai ọ rẹ jẹ iroro na kẹ omobọ riẹ sọ ọ rẹ gọ Ọghẹnẹ. Taure a tẹ te ruọ Ẹkwotọ Eyaa na, Mosis ọ vuẹ rai nọ: “Me se odhiwu gbe akpọ re a jọ isẹi kẹ owhai nẹnẹ na nọ, me fi uwhu gbe uzuazọ, oghale gbe eka họ kẹ owhai; fikiere wha rọ uzuazọ, re whai avọ emọ rai a ruẹse zọ, wha you ỌNOWO na Ọghẹnẹ rai, je yo uru riẹ, jẹ dhẹ gbalọ iẹe; oye na họ uzuazọ kẹ owhai gbe edẹ i krẹkri, re wha ruẹse ria evaọ otọ nọ ỌNOWO na ọ ya nọ ọ rẹ rọ kẹ esẹ rai, Abraham, gbe Aiziki, gbe Jekọp.” (Iziewariẹ 30:19, 20) Fikiere, o jọ rọkẹ omomọvo ahwo Izrẹl re ọ salọ inọ o re you Jihova, gaviezọ kẹ uru riẹ, jẹ talamu Ei. Nọ ahwo Izrẹl a wo ufuoma iroro-ejẹ na, a rẹ wọ oware kpobi nọ u no ẹsalọ rai ze.—Iziewariẹ 30:16-18.
7. Eme ọ via okenọ oge ọrọ oke Joshua o whu no?
7 Etoke Ibruoziẹ na o kẹ emamọ oriruo ọrọ oware nọ u re noi ze nọ ohwo o te wo hayo kare ẹrọwọ. Taure oke oyena u te ti te, emọ Izrẹl a lele emamọ oriruo Joshua yọ eghale i te rai. “Ae kpobi a tẹ jẹ gọ Ọghẹnẹ evaọ oke Joshua, jegbe oke ekpako nọ e rọ tha Joshua enọ e ruẹ iruo ilogbo nọ ỌNOWO na o ru kẹ ahwo Izrẹl.” Dede na, evaọ okenọ Joshua o whu no, “oge ọfa nọ o ti mu ze, a riẹ ỌNOWO na ha, hayo iruo nọ o ru kẹ emọ Izrẹl he. Ahwo Izrẹl kpobi a te ru umuemu evaọ aro ỌNOWO na.” (Ibruoziẹ 2:7, 10, 11) O rrọ vevẹ inọ oge nọ o rri otọ mu hu nọ o mu ze uwhremuna a rri ukuoriọ rai ghaghae he wọhọ ahwo orẹwho nọ o roma mudhe no, enọ Jihova Ọghẹnẹ ọ rehọ fiki rai ru eware igbunu evaọ oke nọ u kpemu.—Olezi 78:3-7, 10, 11.
Ẹrria te Omaromudhe Rai
8, 9. (a) Ọruẹrẹfihotọ vẹ ọ kẹ emọ Izrẹl uvẹ nọ a re ro dhesẹ omaromudhe rai kẹ Jihova? (b) Eghale vẹ i te ahwo nọ a dheidhe unevaze?
8 Jihova o ru eruẹrẹfihotọ kẹ ahwo riẹ nọ i re fi obọ họ kẹ ai rria te omaromudhe rai wọhọ orẹwho. Wọhọ oriruo, Uzi nọ o jie kẹ ai o kẹ rai uvẹ nọ a sai ro dheidhe, ejọ rai e jọ idhe ọgbahọ, efa kọ erọ unevaze. (Ahwo Hibru 8:3) Idhe itieye na e kẹre te idhe-emahọ, idhe-eka, gbe idhe-udhedhẹ, enọ omarai kpobi e jọ ero unevaze—ekẹ nọ a re ro se Jihova avọ akpẹwẹ re a ruẹsi wo aruoriwo riẹ, jẹ kẹe akpẹwẹ.—Iruo-Izerẹ 7:11-13.
9 Idhe unevaze yena e were Jihova. A ta nọ idhe-emahọ gbe idhe-eka na e jẹ hai “gbore awere kẹ ỌNOWO na.” (Iruo-Izerẹ 1:9; 2:2) Evaọ idhe-udhedhẹ na, a jẹ hae rehọ azẹ gbe iwhri arao na dhidhe kẹ Jihova, izerẹ na gbe ohwo nọ o bi dheidhe na a vẹ re abọjọ oma arao na. Ere o rọ jọ emuọriọ oka nọ u dikihẹ kẹ usu udhedhẹ nọ a wo kugbe Jihova. Uzi na o ta nọ: “Okenọ wha bi ti dhe idhe udhedhẹ kẹ ỌNOWO na wha ve dhei re wha jọ enọ a rẹ [jẹ] rehọ.” (Iruo-Izerẹ 19:5) Dede nọ emọ Izrẹl kpobi a rehọ ẹkwoma eyẹ zihe ruọ ahwo nọ a roma mudhe kẹ Jihova, ahwo nọ a se omaromudhe rai gboja ziezi ẹkwoma edhe idhe unevaze na, a ‘wo ọjẹrehọ’ Ọghẹnẹ gbe eghale buobu.—Malakae 3:10.
10. Ẹvẹ Jihova o ro dhesẹ evedha nọ o wo kpahe emọ Izrẹl evaọ oke Aizaya gbe Malakae?
10 Dede na, unuẹse buobu orẹwho Izrẹl nọ o roma mudhe no na u dhesẹ uruemu nọ o kare ẹrọwọ. Jihova ọ rehọ ẹkwoma Aizaya ọruẹaro na ta kẹ ai nọ: “Wha be rehọ igodẹ rai dhidhe emahọ kẹ omẹ hẹ, hayo rehọ idhe rai kẹ omẹ adhẹẹ hẹ. Mẹ rẹ rehọ idhidhe kẹ owhai uye he.” (Aizaya 43:23) Ofariẹ, idheidhe nọ i no eva ze he gbe enọ uyoyou o wọ ohwo dhe he i wo aghare ọvo kẹ Jihova ha. Wọhọ oriruo, ikpe-udhusoi akuasa efa nọ oke Aizaya o vrẹ no, evaọ etoke Malakae ọruẹaro na, emọ Izrẹl a jẹ rehọ ikpehre erao dheidhe. Fikiere Malakae ọ vuẹ rai nọ: “Me wo evawere kpahe owhai hi, ere ỌNOWO ogbaẹmo na ọ tare, me gbe ti mi idhe rai no owhai abọ họ. . . . Wha rehọ eware nọ wha kpe ahwo mi, gbe enọ eko avọ enọ erẹ mọ, kọ ena họ idhe rai no wha rehọ ze! Kọ me re ti mi owhai oyena re?”—Malakae 1:10, 13; Emọs 5:22.
A Siọ Izrẹl Wọhọ Orẹwho nọ O Roma Mudhe
11. Uvẹ vẹ a kẹ emọ Izrẹl?
11 Okenọ emọ Izrẹl a ro zihe ruọ orẹwho nọ o roma mudhe kẹe, Jihova ọ ya eyaa kẹ ai nọ: “Otẹrọnọ wha re ghine yo uru mẹ je koko ọvọ mẹ, wha rẹ te jọ efe-agheghọ rọ kẹ omẹ eva udevie erẹwho na kpobi; keme akpọ na kpobi ọ mẹ, wha rẹ te jọ rọ kẹ omẹ wọhọ uvie izerẹ gbe orẹwho Ọrẹri.” (Ọnyano 19:5, 6) Mesaya nọ a ya eyaa riẹ na o re ti no udevie rai ze jẹ kẹ ai uvẹ ọsosuọ nọ a rẹ rọ jọ ahwo egọmeti Uvie Ọghẹnẹ. (Emuhọ 22:17, 18; 49:10; 2 Samuẹle 7:12, 16; Luk 1:31-33; Ahwo Rom 9:4, 5) Rekọ ahwo orẹwho Izrẹl na buobu a koko ọtamuo omaromudhe rai hi. (Matiu 22:14) A siọ Mesaya na ukuhọ riẹ a te kpei.—Iruẹru 7:51-53.
12. Eme Jesu ọ ta nọ u dhesẹ inọ Jihova ọ siọ Izrẹl wọhọ orẹwho nọ o roma mudhe kẹe?
12 Umutho edẹ jọ i kiọkọ taure Jesu o te ti whu, ọ ta kẹ isu-egagọ ahwo Ju nọ: “Kọ wha ri se eva ikere nọ: ‘Utho nọ ebọ-uwou e se oyena a ro ruẹ o rọ uzou ubienẹ; o bọ Ọnowo na onana u nọ ze, u te mu urirẹ evaọ aro mai’? Fikiere mẹ ta kẹ owhai nọ, a re ti mi owhai uvie Ọghẹnẹ a vẹ te rehọ iẹ kẹ orẹwho nọ o rẹ mọ ibi riẹ.” (Matiu 21:42, 43) Ro dhesẹ nọ Jihova ọ se rai wọhọ orẹwho nọ o roma mudhe kẹe, Jesu ọ ta nọ: “O Jerusalem, Jerusalem, ẹwho nọ o kpe eruẹaro, jẹ rehọ itho fi e nọ a vi bru ei! Bro ẹse mẹ guọlọ nọ me re koko emọ ra họ, wọhọ epanọ ovuhu o re koko emọ riẹ họ otọ ibekpe riẹ nọ owha rọwo kẹ omẹ hẹ! Wha ri, a siọ uwou rai ba kẹ owhai ofofe.”—Matiu 23:37, 38.
Orẹwho Okpokpọ nọ O Roma Mudhe
13. Ẹme aruọruẹ vẹ Jihova ọ ta evaọ edẹ Jerimaya?
13 Eva oke Jerimaya ọruẹaro na, Jihova ọ ta oware okpokpọ jọ nọ o te via kpahe ahwo riẹ. Ma se nọ: “Ri edẹ e be tha, ere ỌNOWO na ọ tae, nọ me re ti lele iwou Izrẹl gbe uwou Juda reọvọ ọkpokpọ, O rẹ te jọ wọhọ ọvọ nọ me lele esẹ rai re okenọ me kru ai obọ no obọ Ijipti ze [he], ọvọ mẹ nọ a raha, dede nọ mẹ jọ wọhọ ọzae-orọwo kẹ ae na, ere ỌNOWO na ọ tae. Rekọ ọnana họ ọvọ nọ me re ti lele uwou Izrẹl re nọ edẹ eyena evrẹ no, ere ỌNOWO na ọ tae: Me re ti fi uzi mẹ họ eva rai, me ve kere ie fihọ udu rai; mẹ vẹ te jọ Ọghẹnẹ rai, a vẹ te jọ ahwo mẹ.”—Jerimaya 31:31-33.
14. Oke vẹ a rọ rehọ orẹwho okpokpọ Jihova na mu, kọ eme ọ jọ otọhotọ riẹ? Dhesẹ orẹwho okpokpọ yena.
14 Okenọ Jesu o ro whu, kparoma jẹ rehọ aghare azẹ riẹ nọ o hwẹ se Ọsẹ riẹ evaọ 33 C.E. a ro fi otọhotọ ọvọ ọkpokpọ nana họ. (Luk 22:20; Ahwo Hibru 9:15, 24-26) Dede na, ọvọ ọkpokpọ na o mu iruo họ nọ a ku ẹzi ọfuafo na ku ikọ na evaọ Pẹntikọst 33 C.E. gbe nọ a yẹ orẹwho okpokpọ na, ‘Izrẹl Ọghẹnẹ.’ (Ahwo Galesha 6:16; Ahwo Rom 2:28, 29; 9:6; 11:25, 26) Nọ o je kere se Ileleikristi nọ a wholo, Pita ukọ na ọ ta nọ: “Whai họ otie-ahwo nọ a sanọ rehọ, ọkwa-ozerẹ orua-uvie, orẹwho ọrẹri, ahwo obọ Ọghẹnẹ, re wha woro iruo urirẹ riẹ via ọnọ o se owhai no ebi e ruọ eva elo ọnwranwra riẹ. Okejọ nọ vrẹ wha jọ ahwo ọvo ho, rekọ enẹna whai ahwo Ọghẹnẹ.” (1 Pita 2:9, 10) Obọdẹ usu nọ o jọ udevie Jihova gbe orẹwho Izrẹl iwo u kuhọ no. Evaọ 33 C.E., aruoriwo Jihova o te no orẹwho Izrẹl iwo bru Izrẹl abọ-ẹzi, ukoko Ileleikristi na, ‘orẹwho nọ o be mọ ibi’ Uvie Mesaya na.—Matiu 21:43.
Omaromudhe Omomọvo
15. Eva ẹdẹ Pẹntikọst 33 C.E., ame-ọhọ vẹ Pita ọ ta udu họ ahwo nọ a jẹ gaviezọ kẹe nọ a rẹ họ?
15 Nọ Pẹntikọst 33 C.E. ọ vrẹ no, o tẹ te jọ iroro-ejẹ omobọ ohwo kẹ ahwo Ju gbe ahwo erẹwho Egedhọ re a rehọ oma mudhe kẹ Ọghẹnẹ jẹ họ ame “evaọ odẹ Ọsẹ, gbe Ọmọ gbe Ẹzi Ẹri” na. * (Matiu 28:19) Eva ẹdẹ Pẹntikọst, Pita ukọ na ọ ta kẹ emotọ Ju gbe enọ i kurẹriẹ ruọ egagọ ahwo Ju nọ e jẹ gaviezọ kẹe inọ: “Wha kuevarẹriẹ re a họ owhai omomọvo ame fihọ evaọ odẹ Jesu Kristi re a rehọ izieraha rai vrẹ owhai; wha veti wo okẹ Ẹzi Ẹri na.” (Iruẹru 2:38) Ame-ọhọ nọ emotọ Ju gbe otu yena nọ a kurẹriẹ ruọ egagọ ahwo Ju na a be te họ na orọnikọ u ti dhesẹ ọvo nọ a rehọ uzuazọ rai mudhe kẹ Jihova no ho, rekọ u re je dhesẹ inọ a jẹ Jesu rehọ no wọhọ ohwo nọ Jihova ọ te rehọ ẹkwoma riẹ rehọ izieraha rai vrẹ rai. A re vuhu Jesu mu wọhọ Ozerẹ Okpehru Jihova gbe Osu rai, Ọnowuzou ukoko Ileleikristi na.—Ahwo Kọlọsi 1:13, 14, 18.
16. Ẹvẹ ahwo Ju gbe ahwo erẹwho Egedhọ nọ a wo eva ezi eva oke Pọl a ro zihe ruọ ahwo Izrẹl abọ-ẹzi?
16 Ikpe jọ nọ i lele i rie, Pọl ukọ na ọ ta nọ: “Mẹ kaki idhesẹ iẹe kẹ erọ obọ Damaskọs, jegbe obọ Jerusalem, jegbe orẹwho Judia soso duwuvi, jẹ kẹ ahwo Egedhọ re, re aruẹse kurẹriẹ bru Ọghẹnẹ ru iruo nọ i te epaọ ekurẹriẹ rai.” (Iruẹru 26:20) Nọ Pọl o ru ahwo Ju gbe ahwo erẹwho Egedhọ rọwo nọ Jesu họ Kristi gbe Mesaya na no, o te fi obọ họ kẹ ai roma mudhe jẹ họ-ame. (Iruẹru 16:14, 15, 31-33; 17:3, 4; 18:8) Ẹkwoma Ọghẹnẹ nọ a zihe bru ze, ilele ekpokpọ yena a te zihe ruọ ahwo Izrẹl abọ-ẹzi.
17. Iruo oka-ukpehọ vẹ o be kẹle ekuhọ no, kọ iruo efa vẹ e be nya haro kpata kpata?
17 Nẹnẹ, oka-ukpehọ urere orọ ahwo Izrẹl abọ-ẹzi nọ i kiọkọ o kẹlino. Nọ a te kpoka urere nana họ no, a vẹ te kẹ “ikọ-odhiwu ene” nọ i kru ofou ọraha ‘uye ulogbo’ na uvẹ inọ a si obọ noi. Ri bọo oke oyena, a bi koko “otu obuobu” nọ o wo ẹruore uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ eva otọakpọ na họ kpata kpata. U no “igodẹ efa” nana eva ze re a fi ẹrọwọ họ “azẹ Omogodẹ” na jẹ họ-ame wọhọ oka omaromudhe rai kẹ Jihova. (Eviavia 7:1-4, 9-15; 22:17; Jọn 10:16; Matiu 28:19, 20) Emaha buobu nọ esẹgbini rai e rrọ Ileleikristi a rrọ usu enana. Whọ tẹ rrọ ọmọ otiọye na, o te were owhẹ re who se uzoẹme nọ o rrọ aro na.
[Oruvẹ-obotọ]
^ edhe-ẹme 15 Rri Uwou-Eroro Na, May 15, 2003 (ọrọ Oyibo), ẹwẹ-obe avọ 30-31.
Evaọ Edhere Ọkiẹkpemu
• Fikieme o gbẹ gwọlọ mi omomọvo emaha ahwo Izrẹl inọ a roma mudhe kẹ Jihova ha?
• Ẹvẹ ahwo Izrẹl a sai ro dhesẹ nọ a be rria te omaromudhe rai?
• Fikieme Jihova ọ rọ se Izrẹl wọhọ orẹwho nọ o roma mudhe, kọ ọruẹrẹfihotọ vẹ a ro nwene iei?
• No umuo Pẹntikọst 33 C.E. vrẹ, eme ahwo Ju gbe ahwo orẹwho ofa kpobi a re ru re a sae jọ ahwo Izrẹl abọ-ẹzi?
[Enọ Uwuhrẹ]
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 21]
A yẹ emọ ahwo Izrẹl kpobi wọhọ ahwo orẹwho nọ Ọghẹnẹ ọ salọ
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 23]
Ọghẹnẹ ọgọ o jọ oware nọ omomọvo ahwo Izrẹl a rẹ jẹ iroro riẹ kẹ omobọ rai
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 23]
Idheidhe unevaze o kẹ ahwo Izrẹl uvẹ nọ a re ro dhesẹ uyoyou rai kẹ Jihova
[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 25]
Nọ Pẹntikọst 33 C.E. ọ vrẹ no, o jọ rọkẹ omomọvo ilele Kristi re a roma mudhe kẹ Ọghẹnẹ jẹ rehọ ame-ọhọ dhesẹ onana via