Epanọ A be rọ Gwọlọ Otoriẹ

LAURA FERMI, aye ọ Enrico Fermi, ọkiotọ izi-emama nọ a riẹ gaga na, ọ ta nọ: “Ogbori o woma vi eriariẹ hẹ.” Ahwo jọ a sae vro, sikẹ inọ oware nọ whọ riẹ hẹ u re kpe owhẹ hẹ. Dede na, ahwo buobu a rọwo ẹme Laura na, yọ orọnikọ evaọ ofẹ otokiẹ-eriariẹ ọvo ho rekọ te abọfa kpobi uzuazọ. Ababọ uzẹme na nọ a riẹ, o be lẹliẹ ahwo buobu reghe evaọ ebi ọrọ ofẹ eriariẹ, uruemu ezi, gbe ebi abọ-ẹzi anwọ ikpe buobu ze na.—Ahwo Ẹfẹsọs 4:18.

Oyejabọ ahwo nọ a re roro kokodo a be rọ gwọlọ otoriẹ. A gwọlọ riẹ oware nọ ma rọ rrọ uzuazọ gbe obonọ ma bi kpohọ. Otokiẹ rai o wọ rai ruọ idhere sa-sa no. Joma dhunu te ejọ.

Kọ Ofẹ Egagọ O Rrọ?

Ikuigbe egagọ Buddha e ta nọ uye-oruẹ gbe uwhu ahwo-akpọ o jẹ kẹ Siddhārtha Gautama nọ ọ tuọ egagọ Buddha họ idhọvẹ. Ọ tẹ yare otu-iwuhrẹ egagọ Hindu re a fi obọ họ kẹe gwọlọ “edhere uzẹme na.” Otu-iwuhrẹ na jọ a tẹ ta kẹe nọ ọ siọ isiuru omobọriẹ re o je wobọ evaọ arozaha oma-urukpokpọ nọ o rẹ lẹliẹ ohwo wo usu kugbe imizi, onọ a re se yoga. Gautama ọ tẹ salọ eroro-odidi wọhọ edhere nọ a re ro duku otoriẹ uzẹme.

Amọfa a salọ ẹrehọ imu nọ i re ru ohwo ruẹ eware aruro ho. Wọhọ oriruo, ahwo Ichọche Emotọ America a dhesẹ umu nọ a re se peyote—onọ a ru no okakọ jọ ze nọ u re ru ohwo ruẹ eware aruro ho wọhọ oware nọ “o rẹ fere eriariẹ ididi via.”

Ọgba-iroro ikpe-udhusoi avọ ikpegbere na, Jean-Jacques Rousseau, ohwo France, ọ ta inọ Ọghẹnẹ ọ rẹ sai dhesẹ eware kẹ ohwo nọ ọ yare Riẹ n’udu ze. Oghẹrẹ vẹ? Ẹkwoma ezọgaviẹ kẹ “ẹme nọ Ọghẹnẹ o fihọ ohwo udu.” Kẹsena, wọhọ epanọ Rousseau ọ ta, oghẹrẹ nọ who roro kpahe oware—ẹme nọ iroro gbe obroziẹ-iroro ra ọ ta kẹ owhẹ—o vẹ te jọ “ọkpọvio nọ a re fi eva họ nọ o rẹ kpọ ohwo evaọ udevie eriwo buobu erọ ahwo-akpọ nọ i re reghe ohwo na.”—Obe na History of Western Philosophy.

Ẹgba-Iroro Ọ Sae Kẹ Otoriẹ?

Ahwo oke Rousseau buobu a rọwo vievie he inọ a rẹ rehọ ofẹ egagọ gwọlọ ku otoriẹ. Wọhọ oriruo, Voltaire nọ ọ rrọ ohwo France re ọ ta nọ ukpenọ egagọ i rovie ahwo aro, egagọ e mai fi ahwo Europe họ ogbori, wha ugbẹrọwọ gbe omagbẹre ze evaọ etoke nọ igbiku jọ a se Ige Ebi na.

Voltaire ọ jọ omọvo ukoko ahwo Europe nọ i re roro didi nọ a riẹ wọhọ otu Aruorovie. Ahwo  ukoko yena a te zihe kpohọ iwuhrẹ ahwo Griki oke anwae—inọ, iroro ohwo-akpọ gbe ewuhrẹ otọkiẹ-eriariẹ họ ugogo oware nọ o rẹ wha otoriẹ uzẹme ze. Ohwo ukoko Aruorovie na ọfa jọ, Bernard de Fontenelle o wo eriwo inọ iroro ohwo-akpọ ọvo e te wọe te “oge nọ ahwo-akpọ a te jọ dhe aro ererovie ọvo, onọ a ti ro dhesẹ ige buobu nọ e vrẹ no wọhọ etoke nọ a raha kufiẹ evaọ ebi ọlala.”—Encyclopædia Britannica.

Enana yọ umutho jọ evaọ iwuhrẹ buobu nọ e wọso omoma rai kpahe epanọ a sai ro wo otoriẹ. Kọ “ọkpọvio nọ a re fi eva họ” ọ riẹ nọ ma rẹ sae jọ kiẹ gwọlọ otoriẹ uzẹme? Joma ruẹ oware nọ uzoẹme nọ o rrọ aro na o ta kpahe ehri otoriẹ nọ ma rẹ sai fi eva họ.

[Iwoho nọ e rrọ ẹwẹ-obe avọ 3]

Gautama (Buddha), Rousseau, gbe Voltaire a rehọ ovao rri idhere sa-sa evaọ ẹkiẹ gwọlọ otoriẹ