Eme Mẹ Rẹ Sae Rọ Hwosa Kẹ Jihova?

Ikuigbe ọ Ruth Danner

Oni mẹ ọ jẹ hae rọ eme ehwẹ ta nọ ukpe 1933 yọ ukpe idabolo: Hitler ọ ziọ esuo, ipopu whowho nnọ yọ Ukpe Ọrẹri, ukpe yena a yẹ omẹ re.

ỌSẸGBONI mẹ a jẹ rria ẹwho nọ a re se Yutz evaọ France, ẹwho nọ ọ kẹle uwhru Germany, oria nọ ikpeware e jọ via. Evaọ 1921, ọsẹ mẹ, ohwo egagọ Protẹstant, ọ tẹ rehọ oni mẹ, ọnọ o kru egagọ Kathọlik gaga. A yẹ oniọvo ọkpako mẹ nọ a re se Helen evaọ 1922, ọsẹgboni mẹ a tẹ họe ame okenọ ọ gbẹ jọ ọmọfofa evaọ Ichọche Kathọlik.

Ẹdẹjọ evaọ 1925, ohwo jọ o te vi obe na The Harp of God evaọ ẹvẹrẹ Germany se ọsẹ mẹ. Nọ o se obe na, ọ tẹ riẹ nnọ o duku uzẹme na no. O te kere se enọ i wo obe na, a te kere zihe sei epanọ ọ rẹ rọ ruẹ Bibelforscher, epanọ a jẹ jọ obọ Germany se Isẹri Jihova evaọ oke yena. Ọsẹ mẹ ọ tẹ nwani mu eware nọ o se na họ ẹrọ ta usiuwoma. Onana o were oni mẹ hẹ. Ọ jẹ hae ta kẹ ọsẹ mẹ nọ: “Whọ sai ru oware nọ u j’owhẹ kpobi, rekọ who gbe lele ahwo Bibelforscher na ha!” Rekọ ọsẹ mẹ ọ gba riẹ mu no, ọ tẹ te họ-ame evaọ 1927.

Fiki onana, oni-oni mẹ ọ tẹ jẹ ta kẹ oni mẹ inọ ọ siọ ọsẹ mẹ. Ẹdẹjọ nọ a jọ obọ ichọche, ozerẹ ichọche na o te woro kẹ ahwo na kpobi inọ a “yọrọ oma kẹ Danner, ọruẹaro ọrue na,” koyehọ ọsẹ mẹ. Nọ oni-oni mẹ o kpozi, ọ tẹ jọ obọ uwou-ehru siobọno othẹ nọ a kọ ododo fihọ re o kie fihọ ọsẹ mẹ. U kiọkọ omojọ re othẹ ọgbẹgbẹdẹ na o kie ọsẹ mẹ uzou, rekọ o te kie fihọ iẹe ẹkoko. Oware nana nọ o via na o tẹ lẹliẹ oni mẹ je roro nọ, ‘Egagọ nọ i re ru ahwo fihọ ijihẹ yọ emamọ egagọ họ.’ O te mu ebe Isẹri Jihova họ ese. U kri hi, ọ tẹ riẹ nnọ ọ ruẹ uzẹme na no, ọ tẹ họ-ame evaọ 1929.

Ọsẹgboni mẹ a daoma gaga re a wuhrẹ omẹ avọ oniọvo mẹ kpahe Jihova. A jẹ hai se ikuigbe Ebaibol kẹ omai, a vẹ nọ omai oware nọ o lẹliẹ ohwo jọ evaọ Ebaibol dhesẹ oghẹrẹ uruemu jọ. Evaọ oke yena, ọsẹ mẹ ọ rọwo ho inọ o re ru iruo aso dede nọ onana o lẹliẹ akpọ jẹ dina bẹ omai. Ọ jiroro nana re ọ ruẹsi wo uvẹ kẹ iwuhrẹ ukoko, odibọgba na, gbe obe nọ o re wuhrẹ kugbe emọ riẹ.

Ma Je Rẹro Oke Obẹbẹ

Esẹro okogho gbe erọ ubrotọ avọ ahwo uviuwou Ebẹtẹle nọ i je no obọ Switzerland gbe France ze a jẹ hai wohọ uwou mai, yọ a re gbiku k’omai uye nọ o be bẹ inievo mai evaọ obọ Germany, onọ u thabọ no uwou  mai hi. Egọmeti Nazi a je gbolo Isẹri Jihova fihọ ega uye je mi esẹgbini emọ rai re a te ti fi ai họ uwou-odi.

A ruẹrẹ omẹ avọ Helen oniọvo mẹ kpahe no kẹ uye nana. Ọsẹgboni mai a fi obọ họ kẹ omai wuhrẹ eria Ebaibol jọ fihọ uzou enọ e rẹ sai fi obọ họ kẹ omai. Ẹsejọ a rẹ ta nọ: “Whọ gbẹ riẹ oware nọ who re ru hu, roro kpahe Itẹ 3:5, 6. Ozọ edawọ evaọ obọ isukulu u te bi mu owhẹ, roro kpahe 1 Ahwo Kọrint 10:13. A te mu omai siọ owhai ba, kareghẹhọ Itẹ 18:10.” Mẹ riẹ Olezi avọ 23 gbe 91 uzuzou, me te ti fievahọ nnọ Jihova ọ te thọ omẹ ẹsikpobi.

Evaọ 1940, Germany ọ tẹ rehọ ẹwho mai, Alsace-Lorraine, yọ egọmeti ọkpokpọ na o te juzi inọ ezae kpobi a re fi odẹ h’otọ ro dhesẹ nnọ ofẹ isuẹsu Nazi a rrọ. Ọsẹ mẹ ọ se, fikiere elakpa na a tẹ ta nnọ a ti mu ei. Nọ oni mẹ ọ se inọ o re ko iwu isoja ha, a tẹ ta nnọ a ti mu ei re.

Ozọ o jẹ hai mu omẹ re me kpohọ isukulu. Kẹdẹ kẹdẹ, eklase mai ọ rẹ lẹ kẹ Hitler, a vẹ jẹ so ole orẹwho na avọ obọze nọ a kpare. Ukpenọ a rẹ ta kẹ omẹ nnọ mẹ so ile ujiro kẹ Hitler ha, ọsẹgboni mẹ a fi obọ họ kẹ omẹ wuhrẹ obroziẹ-iroro mẹ. Fikiere, mẹ tẹ jiroro na kẹ omobọ mẹ inọ me re yere obiala Nazi hi. Iticha a tehe omẹ jẹ ta nọ a ti l’omẹ no isukulu. Ẹdẹjọ okenọ mẹ jọ ikpe ihrẹ, a rehọ omẹ ziọ aro iticha 12 erọ isukulu na. A daoma re a gba omẹ họ yere obiala na. Rekọ avọ obufihọ Jihova, me dikihẹ ga.

Iticha jọ ọ tẹ jẹ gwọlọ viẹ omẹ họ. Ọ ta kẹ omẹ nnọ mẹ riobe ziezi, inọ mẹ were riẹ gaga, gbe nnọ a te l’omẹ no isukulu o te dae. Ọ ta nọ: “U du gwọlọ nọ whọ rẹ kpare obọ ra kpehru gaga ha. Kpare obọ na omojọ ọvo. Yọ o gba owhẹ họ họ re whọ ta nọ, ‘Heil Hitler!’ koyehọ, ‘Obọ Hitler Usiwo U re no Ze!’ Who re rovie unu ra ọvo re ahwo a roro nọ whọ ta ẹme na.”

Okenọ mẹ ta kẹ oni mẹ eme nọ iticha na ọ ta kẹ omẹ, ọ tẹ kareghẹhọ omẹ oriruo emoha Hibru esa na enọ e jọ aro ẹmema nọ ovie Babilọn o ro vi. Oni mẹ ọ tẹ nọ omẹ nọ: “Eme a ta kẹ ae nnọ a ru?” Me te yo nọ: “A ta kẹ ae nnọ a ruwẹ.” Oni mẹ ọ tẹ ta nọ: “Kọ u fo re a ruwẹ re a thuru ifi eviẹ rai evaọ oke yena? Jiroro na kẹ omobọ ra; ru oware nọ who roro nọ o gba.” Wọhọ Shedrak, Mishak, gbe Abẹdnigo, mẹ tẹ jiroro inọ Jihova ọvo mẹ rẹ gọ.—Dan. 3:1, 13-18.

Iticha na a le omẹ no isukulu kpo unuẹse buobu, a tẹ jẹ ta nnọ a te rehọ omẹ siọ ọsẹgboni mẹ ba. Ozọ u je mu omẹ gaga, rekọ ọsẹgboni mẹ a jẹ tuduhọ omẹ awọ. Me te bi kpohọ isukulu, oni mẹ ọ rẹ lẹ kẹ omẹ, inọ Jihova ọ thọ omẹ. Mẹ riẹ inọ Jihova ọ te kẹ omẹ ẹgba kru uzẹme na ga. (2 Kọr. 4:7) Ọsẹ mẹ ọ ta kẹ omẹ nnọ uye na o tẹ ga hrọ, mẹ sai kpozi. Ọ ta nọ: “Ma you owhẹ. Ọmọ mai whọ rrọ. Whẹ avọ Jihova wha gbe wo ẹme na.” Eme yena e kẹ omẹ ẹgba kru ẹgbakiete mẹ.—Job 27:5.

Iporisi a jẹ hae ziọ uwou mai ẹsikpobi te kiẹ sọ a rẹ ruẹ ebe Isẹri Jihova a vẹ jẹ nọ ọsẹgboni mẹ enọ. Ẹsejọ a rẹ wọ oni mẹ vrẹ euwa buobu a vẹ nyae wọ ọsẹ mẹ gbe oniọvo mẹ evaọ ọvuọ oria iruo rai. Mẹ rẹ riẹ hẹ sọ oni mẹ ọ te jọ uwou nọ me te bi no isukulu kpozi. Ẹsejọ enọ e be rria kẹle omai a rẹ ta kẹ omẹ nọ: “A wọ oni ra vrẹ no.” Me ve dhere oria jọ evaọ uwou na, be nọ oma mẹ nọ: ‘Kọ a be rọ uye bẹe? Kọ mẹ te gbẹ wariẹ rue riẹ?’

A Wọ Omai Kpohọ Ẹwho Ọfa

Evaọ January 28, 1943, iporisi a tẹ rọwo omai no owezẹ ze evaọ ighọjọ esa gbe abọ evaọ irioke. A tẹ ta nọ otẹrọnọ mẹ avọ oniọvo mẹ gbe ọsẹgboni mẹ a kuomagbe isuẹsu rai, a ti vu omai wa. Euwa esa a kẹ omai nọ ma rẹ rọ kwa ehwa mai. Oni mẹ ọ ruẹrẹ oma kpahe kẹ onana no, o kpiri iwu mai gbe Ebaibol fihọ ẹkpa, fikiere ma tẹ rehọ oke na lẹ jẹ tuduhọ ohwohwo awọ. Ọsẹ mẹ ọ kareghẹhọ  omai inọ oware ovo o riẹ hẹ nọ o rẹ “sae hẹriẹ omai no uyoyou Ọghẹnẹ.”—Rom 8:35-39.

Iporisi na a gine zihe ze. Ohwo jọ nọ ọ rẹ thọrọ omẹ ẹro ha họ sista Anglade, oniọvo jọ nọ ọ kpako no nọ o je veghe obọ kẹ omai avọ ame nọ o bi su noi aro ze. Iporisi na a fi omai họ omoto dhẹ kpohọ oria nọ a rẹ jọ ruọ itreni evaọ Metz. Nọ itreni na ọ dhẹ edẹ esa no, ma te te Kochlowice, ega uye ọsese jọ nọ ọ jọ Poland. Emerae ivẹ e vrẹ no, a te nwene omai kpohọ Gliwice, ighẹ ologbo jọ nọ ilorida Kathọlik a jẹ ria, onọ a nwene kpohọ ega uye. Ahwo egọmeti na a ta kẹ omai inọ ma tẹ whobọhọ obe inọ ma gbẹ rrọ Isẹri Jihova ha, a ti siobọno omai je zihe ekwakwa mai kẹ omai. Ọsẹgboni mẹ a se, iporisi na a tẹ vuẹ omai nọ, “Ega wha ti whu fihọ.”

Evaọ amara Azeza, a te nwene omai kpohọ ega uye nọ a re se Swietochlowice, etẹe uzou o je mu omẹ họ ẹtehe, yọ rite enẹna uzou na o gbẹ be hae tehe omẹ. Ituabọ mẹ i te muhọ ẹreno, fikiere edọkita o te wolo ekpe-ituabọ mẹ jọ no ababọ iduwo nọ ọ kẹ omẹ re oria na o siọ omẹ ba ẹda. Ẹsejọ elakpa na a jẹ hai vi omẹ kpohọ oria nọ a re jo there ibrẹdi. Aye jọ nọ o je ru iruo evaọ etẹe ọ jẹ hae kẹ omẹ emu re.

Oke nana kpobi uviuwou mai a jọ kugbe, hẹriẹ no amọfa nọ e rrọ uwou-odi. Evaọ October 1943, a te vi omai kpohọ ega uye nọ a re se Ząbkowice. A nwẹnwẹ omai avọ ezae, eyae, gbe emaha efa nọ a bu te 60 fihọ ubrukpẹ osese jọ. Emu nọ ọ raha no oye elakpa na a jẹ hae kẹ omai.

Dede nọ akpọ ọ jọ gaga kẹ omai, ma riẹ nọ o te jọ enenẹ ọvo ho. Ma jọ Uwou-Eroro Na se no kpahe usiuwoma nọ a te jọ oria kpobi ta nọ ẹmo na o te kuhọ no. Fikiere ma riẹ oware nọ o be wha uye-oruẹ mai ze gbe nnọ uye na u ti kuhọ kẹle.

Iyẹrẹ inọ egbaẹmo ofẹ ọdekọ a be kẹle omai u dhesẹ kẹ omai inọ ẹmo na o bi kie kpe Germany. Evaọ emuhọ 1945, elakpa na a tẹ dhẹ siọ omai ba. Evaọ February 19, a tẹ gba omai họ re ma nya emaele udhuhrẹ gbe ikpe (150). Nọ ma nya eka ene no, ma te te Steinfels, Germany, oria nọ elakpa na a jọ rehọ ahwo uwou-odi na kpohọ eghogho nọ a rẹ jọ tọ igoru. Ahwo buobu a roro inọ a ti kpe omai no. Rekọ ẹdẹ yena isoja ofẹ ọdekọ  na a te le omai mu, elakpa nọ i je su omai na a tẹ dhẹ, kọ enẹ ma ro wo ufuoma.

Me Le Utee Mẹ t’Obọ

Evaọ May 5, 1945, nọ enwenọ ikpe ivẹ gbe ubro e vrẹ no, ma te te Yutz ẹwho mai, ma jọ gbegbe yọ ithu e vọ omai uzou. Anwọ amara Ava, ma ri nwene oma ha, fikiere ma tẹ mahe iwu na. Mẹ kareghẹhọ nọ oni mẹ ọ ta kẹ omai nọ: “Jọ ẹdẹ nana o jọ ẹdẹ nọ ọ mai woma kpobi evaọ uzuazọ rai. Ma wo oware ovo ho. Makọ iwu nọ ma kuhọ na emai hi. Rekọ mai kpobi ma kru ẹrọwọ mai te inẹnẹ.”

Emerae nọ i lele i rie, nọ oma mẹ o ga no evaọ obọ Switzerland, mẹ tẹ wariẹ mu isukulu họ, ababọ ozọ inọ ohwo jọ o ti le omẹ no isukulu. Enẹna, ma rẹ sai kuomagbe inievo mai evaọ iwuhrẹ jẹ ta usiuwoma evaọ ẹgbede. Evaọ August 28, 1947, nọ mẹ jọ ikpe 13, mẹ tẹ rehọ ame-ọhọ dhesẹ oma nọ me ro mudhe kẹ Jihova anwẹdẹ via. Ọsẹ mẹ ọ họ omẹ ame evaọ ethẹ nọ a re se Moselle. Mẹ jẹ te gwọlọ mu iruo ọkobaro họ ẹsiẹsiẹ, rekọ ọsẹ mẹ ọ ta nọ me wuhrẹ iruo tao. Me te wuhrẹ itelọ. Evaọ 1951, nọ mẹ jọ ikpe 17, a tẹ rọ omẹ mu ọkobaro, vi omẹ kpohọ Thionville, ẹwho ekẹloma jọ.

Ukpe yena, me te kpohọ okokohọ jọ evaọ Paris, me te fi obe họ kẹ iruo imishọnare. Me ri te umuo ikpe nọ a gwọlọ họ, rekọ Brọda Nathan Knorr ọ ta nnọ o ti kru obe nọ me fihọ na “bẹsenọ mẹ rẹ kpako te.” Evaọ June 1952, obe u te te omẹ obọ re me kpohọ eklase avọ 21 ọrọ Isukulu Ebaibol ọ Giliad ọrọ Watchtower evaọ obọ America.

Isukulu Giliad gbe Okenọ Me Nwrotọ No

A re gbiku riẹ hẹ! O jọ bẹbẹ kẹ omẹ re mẹ rọ ẹvẹrẹ mẹ ta ẹme kẹ ahwo evaọ ẹgbede. Enẹna kọ Oyibo mẹ te rọ ta ẹme. Rekọ enọ i wuhrẹ omai a fi obọ họ kẹ omẹ gaga. Oniọvo jọ o mu odẹ kẹ omẹ fiki ohwẹ nọ o rẹ jọ omẹ ovao nọ mẹ tẹ be dhomovuọ.

Evaọ July 19, 1953, nọ ma je nwrotọ, ma kokohọ afe-aroza nọ a re se Yankee evaọ New York, a te vi omẹ avọ Ida Candusso (ọnọ a te riẹ uwhremu na wọhọ Seignobos), kpobọ Paris. Ozọ u je mu omai re ma ta usiuwoma kẹ ahwo Paris nọ i fe gaga na, rekọ mẹ daoma wuhrẹ Ebaibol kugbe ejọ rai nọ i wo omaurokpotọ. Nọ Ida ọ rọo no, tei te ọzae riẹ a tẹ kwa kpobọ Africa evaọ 1956, rekọ mẹ gbẹ jọ Paris.

Evaọ 1960, oniọvo jọ nọ o je ru iruo evaọ Ebẹtẹle ọ te rehọ omẹ, ma te ru iruo ọkobaro obọdẹ evaọ Chaumont avọ Vichy. Ikpe isoi e vrẹ no, owọre ogaga jọ nọ u re vo u te kru omẹ, fikiere mẹ tẹ siọ iruo ọkobaro ba. O da omẹ gaga keme anwọ emaha ze mẹ rọ ta nnọ mẹ rẹ jọ ọkobaro. Uwhremu na ọzae mẹ ọ tẹ dhẹ lele aye ọfa. Inievo ukoko na a fi obọ họ kẹ omẹ gaga evaọ oke yena, yọ Jihova ọ gbẹ be rẹrote omẹ rite inẹnẹ.—Ol. 68:19.

Nẹnẹ, mẹ be rria Louviers, Normandy, kẹle uwou ogha nọ o rrọ France. Ghelọ ẹyao, eva e were omẹ nọ mẹ be rọ ruẹ nnọ Jihova ọ rrọ gb’omẹ. Eware nọ a wuhrẹ omẹ evaọ oke emaha i gbe bi fi obọ họ kẹ omẹ nẹnẹ rẹro inọ eware i ti woma. Ọsẹgboni mẹ a wuhrẹ omẹ inọ Jihova yọ Ọghẹnẹ nọ ọ rrọ uzuazọ ọnọ mẹ rẹ sai you, ọnọ mẹ rẹ sae ta ẹme kẹ, gbe ọnọ o re yo elẹ. Evaọ uzẹme, “Eme mẹ rẹ za rọ kẹ ỌNOWO fiki irere nana kpobi nọ o ro ru omẹ ọghọ na?”—Ol. 116:12.

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 5]

Oware nọ o je fi obọ họ kẹ omẹ wẹ ziezi nọ mẹ jọ ikpe ezeza

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 5]

Mẹ avọ imishọnare gbe ekobaro evaọ Luxembourg nọ ma jẹ ta usiuwoma okenọ mẹ jọ ikpe 16

[Uwoho nọ e rrọ ẹwẹ-obe avọ 5]

Mẹ avọ ọsẹgboni mẹ eva okokohọ ọrọ 1953

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 6]

“Eva e were omẹ nọ mẹ be rọ ruẹ nnọ Jihova ọ rrọ gb’omẹ”