Emuhọ Egagọ-ileleikristi Gbe Eghẹnẹ Rom

OSU Bithinia nọ a re se Pliny ọrọ Ọmaha, ọ ta evaọ ileta nọ o kere se Trajan, Ovie-Ologbo Rom, inọ: “Enẹ mẹ be hai ru ahwo nọ i se omarai Ileleikristi nọ a rehọ bru omẹ ze. Mẹ rẹ nọ ai sọ ae ginọ Ileleikristi, a tẹ rọwo, mẹ vẹ wariẹ nọ ai orọ avọ isiava gbe orọ avọ isiasa avọ uye-okẹ nọ me re ro guegue ai. A tẹ gbẹ kaunu họ nọ ae yọ Ileleikristi, mẹ vẹ kẹ udu inọ a kpe ai no.” Rekọ kpahe enọ e siọ Egagọ-Ileleikristi ẹkwoma eka nọ a rẹ la Kristi jẹ gọ ẹmema ovie-ologbo na gbe emema eghẹnẹ nọ Pliny omariẹ ọ rehọ ziọ ọgwa-ẹdhoguo na, Pliny o kere nọ: “Mẹ ruẹ nọ u fo re me si obọ no ai.”

A jẹ hae rọ ukpokpoma te Ileleikristi oke ọsosuọ fikinọ a se inọ a rẹ gọ ẹmema ovie-ologbo hayo emema eghẹnẹ sa-sa ha. Kọ ẹvẹ kpahe egagọ efa sa-sa nọ e jọ ekwotọ Uvie-Ulogbo Rom? Eghẹnẹ vẹ a jẹ gọ, kọ ẹvẹ ahwo Rom a rri rai? Eme ọ soriẹ nọ a jẹ rọ rehọ ukpokpoma te Ileleikristi nọ e se nọ a re dheidhe kẹ eghẹnẹ Rom hu? Iyo enọ nana i ti fi obọ họ kẹ omai riẹ oware nọ ma re ru nẹnẹ nọ ma tẹ rẹriẹ ovao ku ọkpọ iyero itieye nọ i wobọ kpahe ẹmeoyo mai kẹ Jihova.

Egagọ Sa-sa Evaọ Uvie-Ulogbo Rom

Epanọ evẹrẹ gbe iruemu-ẹwho i bu te evaọ Uvie-Ulogbo Rom, ere eghẹnẹ gbe eware sa-sa nọ a jẹ gọ i bu te re. Dede nọ ẹsejọhọ ahwo Rom a rri egagọ ahwo Ju wọhọ egagọ oghẹrẹsa, a rehọ e riẹ wọhọ egagọ nọ egọmeti ọ k’uvẹ riẹ, a jẹ hae kẹ ae uketha. Isiava okpẹdẹ a jẹ hae jọ etẹmpol Jerusalẹm rọ imigodẹ ivẹ gbe eruẹ dheidhe kẹ Siza gbe orẹwho Rom. Sọ ẹdhọ ọvo jọ hayo edhọ sa-sa a bi dhe idhe nana kẹ o jọ ahwo Rom oja ha. Oware nọ o jarai oja họ, idheidhe nana e jọ odhesẹvia inọ ahwo Ju a be romakpotọ kẹ Rom.

A jọ ewho sa-sa wo ẹkuẹko egagọ eghẹnẹ sa-sa. Ahwo buobu a jẹ egagọ gbe orọwọ ahwo Griki rehọ, ẹva-ọgba ọ tẹ jẹ da otọ fia. A jẹ ta kẹ ahwo inọ a tẹ ruọ egagọ imizi sa-sa nọ i no obọ ovatha-ọre ze, ẹzi rai o ti kpohọ akpọ ọfa nọ a te whu, a te ruẹ eviavia, jẹ rọ edhere igbunu nyate eghẹnẹ oma. Egagọ sa-sa nana e nya uvie-ulogbo Rom na duwu. Ekueko egagọ jọ nọ e viodẹ evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ na họ, egagọ ẹdhọ-ọzae ahwo Ijipti nọ a re se Serapis avọ ẹdhọ-aye nọ a re se Isis, ẹdhọ-aye emeri ọrọ ahwo Siria nọ a re se Atargatis gbe ẹdhọ-ọre ọrọ ahwo Pesia nọ a re se Mithra.

 Obe Iruẹru Ikọ Na evaọ Ebaibol o ta kpahe iruẹru edhọgọ nọ e wariẹ Ileleikristi ọsosuọ na họ. Wọhọ oriruo, osu nọ Rom ọ kẹ udu nọ o je su ubrotọ Saiprọs o wo “ọruẹaro” ohwo Ju jọ nọ ọ jẹ hae jọ kugbei. (Iruẹru 13:6, 7) Ahwo Listra a je roro Pọl avọ Banabas fihọ eghẹnẹ ahwo Griki nọ a re se Hemis gbe Zeus. (Iruẹru 14:11-13) Okenọ Pọl ọ jọ obọ Filipai, ọ nyaku odibo ọmọtẹ jọ nọ o wo ẹzi aruọruẹ. (Iruẹru 16:16-18) Okenọ Pọl ukọ na o kpohọ Athẹns, ọ ta inọ o wọhọ nọ ahwo Athẹns a roma kẹ eghẹnẹ sa-sa. Ọ jọ okpẹwho ọvo yena ruẹ umukpẹ aruẹri nọ a kere fihọ nọ, “ERỌ ỌGHẸNẸ NỌ A RIẸ HẸ.” (Iruẹru 17:22, 23) Ahwo Ẹfẹsọs a jẹ gọ ẹdhọ-aye nọ a re se Atẹmis. (Iruẹru 19:1, 23, 24, 34) Evaọ ukoliko Malta, ahwo a se Pọl ẹdhọ fikinọ araomuomu nọ ọ jakọ họ iẹe ọ wha omonwa sei hi. (Iruẹru 28:3-6) Evaọ otọ iyero itieye na, o gwọlọ nọ Ileleikristi oke yena a rẹ yọroma kẹ eware nọ e rẹ sai gbe egagọ uzẹme ku.

Egagọ Rom

Nọ uvie-ulogbo Rom u bi dhe ẹruẹruọ na, ahwo Rom a tẹ te jẹ edhọ ekpokpọ rehọ wọhọ oghẹrẹ ofa orọ edhọ nọ a riẹ no vẹre. Ukpenọ a si eko egagọ ekwotọ efa nọ a fi kparobọ n’otọ, ahwo Rom a tẹ jẹ ae rehọ. Onana u te ru nọ oghoghẹrẹ egagọ e rọ da Rom fia wọhọ epanọ ahwo erẹwho sa-sa e vọ riẹ na. Evaọ uvie-ulogbo Rom, o gbahọ nọ egagọ ọvo ohwo ọ rẹ jọ họ. Ohwo ọ rẹ sae gọ eghẹnẹ sa-sa hayo roma kẹ egagọ sa-sa evaọ oke ovona.

Ẹdhọ nọ a mai rri kpehru evaọ usu edhọ nọ Rom o wo n’otọ ze họ Jupiter, nọ a je se Optimus Maximus re, ọnọ ọ mai woma jẹ rro kpaobọ. A jẹ hae ta nọ Ẹdhọ nana ọ jẹ hae rọ ẹkwoma ofou, oso gbe egbrara dhesẹ oma via. Juno, oniọvo-ọmọtẹ Jupiter, ọnọ a rehọ wọhọ ẹdhọ ọvẹre, ọye a ta nọ ọ jẹ rẹrote uzuazọ eyae. Ọmọtẹ riẹ nọ a re se Minerva họ ẹdhọ-aye ọrọ eware nọ a rẹ rehọ abọ ru, enuokọ, onaa erru-ọwhẹhọ eware, gbe ẹmo.

Edhọ ahwo Rom e jọ buobu. Lares gbe Penates e jọ edhọ uviuwou. Vesta ọ jọ ẹdhọ-aye ọrọ ẹroro nọ o re ru uwou ruọruọ. Janus nọ o wo ovao ivẹ ọ jọ ẹdhọ emuhọ eware kpobi. Duọ akiruo duọ ẹdhọ riẹ. Ahwo Rom a wo orọwọ inọ uruemu hayo iroro dede i wo edhọ rai. Pax ọ jọ ẹdhọ udhedhẹ, Salus ẹdhọ omokpokpọ, Pudicitia ọ jọ ẹdhọ ẹriẹ-ọnyaba  ohwo gbe ẹfuọ-uruemu, Fides ọ jọ ẹdhọ ọtẹruo, Virtus ẹdhọ uduowha, Voluptas kọ ẹdhọ omawere. Orọwọ ahwo Rom họ, te evaọ uwou hayo otafe, uzuazọ rai kpobi o roma hwa onọ edhọ na e ta. Fikiere, re a sai wo emamọ iyẹrẹ no iruẹru jọ ze, a jẹ hae daoma rọ elẹ, idheidhe gbe ehaa ru eva were ẹdhọ nọ o wobọ kpahe iruẹru yena.

Edhere jọ nọ a jẹ hae rọ riẹ oreva edhọ na họ, ẹva-ọgba hayo ẹkiẹ otofa eware-oka. Onọ o mae viodẹ evaọ usu uruemu nana họ, ẹkiẹriwo ekwakwa obeva arao nọ a ro dhe idhe. Eriwo rai họ, oghẹrẹ nọ ekwakwa obeva arao na e rrọ u re dhesẹ nọ edhọ na e whobọhọ hayo wọso oware nọ a gwọlọ ru na.

Evaọ ubrobọ ekuhọ ikpe-udhusoi avivẹ taure Kristi ọ tẹ ze, ahwo Rom a tẹ te ruẹ nọ edhọ rai nọ e viodẹ avọ edhọ ahwo Griki jọ evona—inọ ẹdhọ rai Jupiter avọ ọrọ Griki nọ a re se Zeus ọvona, inọ Juno rai họ Hera ọrọ Griki, gbe efa. Ahwo Rom a jẹ iku erue nọ i lele edhọ ahwo Griki rehọ re. Iku nana e jọ ujiro kẹ edhọ na vievie he, i dhesẹ afuẹwẹ gbe ọnyaba rai wọhọ ahwo-akpọ. Wọhọ oriruo, a jẹ hai dhesẹ Zeus wọhọ ẹdhọ nọ ọ rẹ gba ahwo du je lele emeboba wezẹ, te ahwo-akpọ hayo emama izi. Iruemu ugbogbo edhọ na—nọ a jẹ hae tehe abọ kẹ ẹsibuobu evaọ afe-aruọzaha Rom oke anwae—o kẹ egedhọ na udu nọ a jẹ hai ro wobọ evaọ iruemu etọtọ itieye na.

O wọhọ nọ ahwo nọ a rovie aro nọ a jẹ iku erue nana rehọ a tulo ho. Ahwo jọ a rehọ e rai wọhọ iku nọ i dikihẹ kẹ oware ofa. Ẹsejọhọ onana o wha riẹ ze nọ Pọntiọs Pailet ọ rọ nọ onọ nọ o viodẹ gaga na, “Eme họ uzẹme?” (Jọn 18:38) A rehọ onọ nana dhesẹ “eriwo nọ ahwo buobu nọ a rovie aro a wo kpahe uzẹme, inọ o lọhọ vievie he re a riẹ ugogo uzẹme oware.”

Egagọ Ovie-Ologbo

Etoke esuo Ọgọstọs (27 B.C.E. rite 14 C.E.) a ro mu egagọ ovie-ologbo họ evaọ Rom. Maero, evaọ ofẹ ovatha-ọre nọ a jẹ jọ jẹ ẹvẹrẹ Griki, ahwo buobu a wo uvi edẹro kẹ Ọgọstọs, ovie-ologbo nọ esuo riẹ ọ wha ọruẹriọ gbe udhedhẹ ze nọ a fi ẹmo ikpe buobu no. Ahwo na a gwọlọ ọthọwẹ ẹsikpobi ọrọ osu nọ a rẹ rọ ẹro ruẹ. A gwọlọ ọruẹrẹfihotọ nọ u re fi obọ họ kẹ ae whaha omohẹriẹ egagọ, wha ẹzi omarọkẹ orẹwho ohwo haro, je ru ahwo-akpọ wo okugbe evaọ otọ ohwo nọ ọ rẹ jọ “osiwi” rai. Fikiere, a tẹ jẹ rọ adhẹe kẹ ovie-ologbo na wọhọ ọghẹnẹ.

Dede nọ Ọgọstọs ọ rọwo inọ a sei ọghẹnẹ evaọ okenọ ọ jọ uzuazọ họ, ọ ta inọ a gọ ọghẹnẹ-aye na Roma Dea, ọnọ o dikihẹ kẹ orẹwho Rom. A mu Ọgọstọs họ ẹgọ okenọ o whu no. A te no ere muọ egagọ họ ẹrọkẹ orẹwho na gbe isu riẹ. O raha oke he, egagọ nọ a rẹ rehọ kẹ osu e tẹ vahabọ ruọ kabọ kabọ uvie-ulogbo Rom na je zihe ruọ edhere nọ a rẹ rọ rehọ adhẹẹ gbe omaurokpotọ kẹ egọmeti hayo orẹwho na.

Ovie-ologbo na, Domitian, nọ o su no ukpe 81 rite 96 C.E., họ osu Rom ọsosuọ nọ ọ ta kẹ ahwo inọ a gọe wọhọ ọghẹnẹ. Evaọ oke esuo riẹ yọ ahwo Rom a vuhu ohẹriẹ nọ o rrọ udevie Egagọ-Ileleikristi gbe egagọ ahwo Ju mu no, je wo omukpahọ kẹ egagọ ekpokpọ kpobi nọ i kie ze. O wọhọ nọ oke esuo Domitian a ro mu Jọn ukọ na kpohọ ukoliko Patmọs fiki ‘isẹri kpahe Jesu.’—Evia. 1:9.

Okenọ Jọn ọ rọ jọ ukoliko Patmọs o ro kere obe Eviavia orọ Ebaibol na. Ọ jọ etẹe ta kpahe Antipas, Oleleikristi jọ nọ a kpe evaọ Pẹgamọm, ẹwho nọ egagọ osu e jọ d’owọ muotọ. (Evia. 2:12, 13) Ẹsejọhọ oke yena yọ egọmeti uvie-ulogbo Rom u fi uzi họ no inọ  Ileleikristi a wobọ evaọ iruẹru egagọ orẹwho na. Oghẹrẹ kpobi nọ o jọ, ileta nọ Pliny osu ubrotọ Bithinia o kere se Trajan nọ ma ta ẹme te evaọ emuhọ uzoẹme nana u dhesẹ nọ evaọ etoke ukpe 112 C.E., Pliny ọ jẹ gwọlọ gba Ileleikristi nọ e jọ ubrotọ Bithinia họ wobọ evaọ iruẹru egagọ itieye.

Trajan o jiri Pliny kẹ oghẹrẹ nọ o je ru ahwo nọ a rọ bru rie ze, ọ tẹ jẹ kẹ uzi inọ a kpe Ileleikristi nọ e rọwo gọ edhọ Rom hu no. Trajan o kere nọ: “Dede na, nọ ohwo ọ tẹ ta nọ ọ gbẹ rrọ Oleleikristi hi, jẹ rọ edhọ mai bọo ehao ro dhesẹ via nọ ọ gbẹ ginẹ rrọ họ, jọ a kẹe uvẹ (o tẹ make rọnọ a wo iviẹro kpahe iẹe vẹre).”

Evaọ eriwo ahwo Rom, o rrọ oware aghẹruẹ inọ egagọ evo jọ e rẹ gwọlọ omarọkẹ riẹriẹriẹ. A rehọ e riẹ nọ, edhọ ahwo Rom e gwọlọ omarọkẹ riẹriẹriẹ hẹ, kọ fikieme Ọghẹnẹ Ileleikristi ọ jẹ gwọlọ omarọkẹ utioye? A rehọ egagọ edhọ orẹwho na wọhọ adhẹẹ gheghe nọ a be kẹ egọmeti orẹwho. Fikiere, ohwo ọ gbẹ rọwo gọ ae he u dhesẹ nọ ọ be wọso orẹwho na. Wọhọ epanọ Pliny ọ ruẹ vuhumu, u wo edhere ọvuọvo nọ a sae rọ gba Ileleikristi buobu họ gọ edhọ orẹwho na ha. Rọkẹ Ileleikristi na, uruemu utioye u dhesẹ ababọ ẹrọwọ, yọ Ileleikristi ọsosuọ na buobu a rọwo nọ a re whu viukpenọ a rẹ gọ isu Rom.

Fikieme ẹme nana o ro wuzou kẹ omai nẹnẹ? Evaọ erẹwho jọ, a rehọ e riẹ nọ o gba ohwo kpobi họ re ọ rọ adhẹẹ egagọ kẹ ebiala, hayo eware oka nọ i dikihẹ kẹ egọmeti orẹwho. Wọhọ Ileleikristi, ma rẹ rọ adhẹẹ kẹ egọmeti orẹwho nọ ma rrọ. (Rom 13:1) Rekọ evaọ ẹme iruẹru nọ i wobọ kpahe obiala, oware nọ o rẹ kpọ iroro-ejẹ mai họ uzi Jihova Ọghẹnẹ nọ o ta nọ ọ gwọlọ omarọkẹ udu kpobi, gbe ohrẹ Ebaibol na inọ ma “siọ edhegọ ba,” je ‘si oma no edhọ-egọ.’ (1 Kọr. 10:14; 1 Jọn 5:21; Nah. 1:2) Jesu ọ ta nọ: “Whọ rẹ gọ Ọnowo na Ọghẹnẹ ra, iruo riẹ eye evo who re ruẹ.” (Luk 4:8) Fikiere, joma dadamu egagọ Ọghẹnẹ mai na ọvo ẹsikpobi.

[Ẹme nọ a fi ẹgba họ nọ ọ rrọ ẹwẹ-obe avọ 5]

Jihova ọvo Ileleikristi uzẹme a rẹ rọ eva kpobi gọ

[Iwoho nọ e rrọ ẹwẹ-obe avọ 3]

Ileleikristi oke ọsosuọ a siọ egagọ ovie-ologbo hayo emema

Domitian, ovie-ologbo Rom

Zeus

[Ẹnọ i wo Uwoho]

Emperor Domitian: Todd Bolen/Bible Places.com; Zeus: Uwoho nọ Todd Bolen/Bible Places.com ọ rehọ, eva Archaeological Museum of Istanbul

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 4]

Ileleikristi obọ Ẹfẹsọs a rọwo inọ a rẹ gọ Atẹmis hi, ẹdhọ-aye nọ ahwo a riẹ gaga na.—Iruẹru 19:23-41