Ẹzi Ọfuafo Na—Iruo Nọ A Rehọ e Riẹ Ru Evaọ Oke Emama!

“Ẹme ỌNOWO ọ rọ ma idhiwu na, eri unu riẹ ọ rọ ma enọ erọ ae eva kpobi.”—OL. 33:6.

1, 2. (a) Ẹvẹ eriariẹ ahwo-akpọ kpahe ehrugbakpọ na i ro vihọ no? (b) Onọ vẹ ma be te kuyo riẹ?

EVAỌ ukpe 1905, ọgba-eriariẹ jọ nọ ọ viodẹ nọ a re se Albert Einstein gbe egba-eriariẹ efa buobu a roro nọ ẹko-isi ọvo ọ rrọ ehrugbakpọ na—ọnọ a re se Milky Way, nọ otọakpọ mai na ọ rrọ eva riẹ na. A riẹ vievie he inọ ehrugbakpọ na ọ rehọ ẹko buobu gbidi gbidi rro vi epanọ a roro! Egba-eriariẹ inẹnẹ a kiẹ via inọ eko-isi nọ e rrọ ehru na i bu vi ima-idu 100, yọ ejọ i wo isi nọ i bu te ima-idu buobu. Nọ ahwo-akpọ a bi wo ẹnyaharo evaọ ikuẹku ekwakwa nọ a re ro rri ugbothabọ na, a be ruẹ eko-isi buobu efa nọ a jẹ ruẹ vẹre he.

² Wọhọ epanọ egba-eriariẹ a wo otoriẹ ihru na vọvọ họ evaọ ukpe ọ 1905 na, ere ọvona a wo otoriẹ otọakpọ na vọvọ họ. Uzẹme, ahwo nọ a rria akpọ na ikpe udhusoi nọ e vrẹ a riẹ kpahe ehrugbakpọ na vi esẹ-ode rai. Rekọ nẹnẹ ahwo a mae riẹ kpahe emama nọ e rrọ akpọ na. Yọ ma te gbẹ riẹ kpahe ehrugbakpọ na viere evaọ obaro. Rekọ u fo re ma nọ inọ: Kọ ẹvẹ eware nana kpobi e rọ rrọ? Ma rẹ sae riẹ uyo onọ yena fikinọ Ọmemama na o dhesẹ i rie via evaọ Ikereakere Efuafo na.

Epanọ Emama I Gbunu Te

3, 4. Eme Ọghẹnẹ ọ rọ ma ehrugbakpọ na, kọ ẹvẹ iruo abọ riẹ e be rọ wha orro sei?

³ Eme ọ emuhọ Ebaibol na i dhesẹ epanọ ehrugbakpọ na e rọ ze, inọ: “Evaọ emuhọ Ọghẹnẹ ọ ma odhiwu gbe akpọ.” (Emu. 1:1) Okenọ oware ovo o jariẹ hẹ, Jihova ọ rọ ẹzi ọfuafo riẹ ma ihru na, otọakpọ na, gbe eware efa kpobi nọ e rrọ eva rai. Ọwena ọ rẹ rehọ abọ riẹ gbe ekwakwa iruo riẹ ro ru eware, rekọ Ọghẹnẹ o vi ẹzi ọfuafo riẹ ro ru eware igbunu riẹ.

⁴ Ebaibol na i se ẹzi ọfuafo na “uziobọ” Ọghẹnẹ. (Luk 11:20; Mat. 12:28) Yọ eware nọ Jihova ọ rọ ẹkwoma ẹzi ọfuafo na ma, nọ e rrọ “iruo abọ riẹ” na, e be wha oruaro ulogbo sei. Devidi ọso-ilezi na ọ so inọ: “Ihru e ta oruaro Ọghẹnẹ via; ivu ihru i dhesẹ iruo abọ riẹ.” (Ol. 19:1) Eware nọ Jihova ọ ma nọ ma be rọ ẹro ruẹ i dhesẹ ẹgba idudu ọrọ ẹzi ọfuafo riẹ. (Rom 1:20) Evaọ oghẹrẹ vẹ?

Ẹgba Ọghẹnẹ nọ O Wo Oba Ha

5. Ta kpahe oware igbunu jọ nọ Jihova ọ rọ ẹgba riẹ ma.

⁵ Ehrugbakpọ na nọ ọ rro thesiwa na e kẹ imuẹro inọ ẹgba Jihova o wo oba ha. (Se Aizaya 40:26.) Roro kpahe ọre na. Ọre na ọ rehọ emaele ima 93 thabọ no  otọakpọ na, yọ ẹroro riẹ ibadidi. Dede nọ ọre na ọ roro gaga, ọ kẹle otọakpọ na hrọ họ yọ o thabọ hrọ gbe he re eware nọ e rrọ uzuazọ kpobi e sae gbẹ jọ uzuazọ. O gwọlọ ogaga ulogbo re a sae ma ọre na gbe isi efa na kpobi. Jihova o wo ẹgba nọ ọ rọ ma enana kpobi.

6, 7. (a) Fikieme ma sae rọ ta nọ Ọghẹnẹ ọ rehọ ẹzi ọfuafo riẹ ma eware kpobi kpatiẹ? (b) Eme o dhesẹ nnọ ẹma a ma ehrugbakpọ na?

⁶ Imuẹro e wariẹ omai họ nọ i dhesẹ inọ Ọghẹnẹ ọ rọ ẹzi ọfuafo na ma eware kpobi kpatiẹ. Wọhọ oriruo: Dae rehọ iẹe nọ who wo ẹkpẹti jọ nọ ebọro nọ i wo ekọlọ sa-sa e rrọ eva. Who te nuhu ẹkpẹti na re ebọro na e guakugbe ziezi. Kẹsena who te ku ai kpobi fihọ otọ ẹsiẹvo. Kọ who ti rẹro inọ ebọro nọ i wo ekọlọ evona i ti ghelie fihọ ofẹ ọvona, koyehọ erọ iburu e te jọ oria ovo, ewawae e vẹ jọ oria ovo re? Vievie. A gbẹ ruẹrẹ eware họ họ, i re koko oma họ họ. Ohwo kpobi ọ riẹ oyena. *

⁷ Ghele na, nọ ma tẹ rọ ekwakwa nọ a re ro rri ugbothabọ rri ehru na, eme ma rẹ ruẹ? Ma rẹ ruẹ eko-isi, isi, gbe eplanẹte nọ a ruẹrẹhọ kpatiẹ. O sae jọnọ enana kpobi i mu via ha. Fikiere ma rẹ nọ inọ, Ẹgba vẹ a rọ ma ehrugbakpọ mai na nọ a nabe ruẹrẹhọ na? Mai ahwo-akpọ ma sae rehọ ẹkwoma otọkiẹ-eriariẹ vuhu ẹgba yena ha. Rekọ Ebaibol e ta nọ ẹgba yena họ ẹzi ọfuafo Ọghẹnẹ, ẹgba nọ ọ mae ga kpobi evaọ ehrugbakpọ na. Ọso-ilezi na ọ so nọ: “Ẹme ỌNOWO ọ rọ ma idhiwu na, eri unu riẹ ọ rọ ma enọ erọ ae eva kpobi.” (Ol. 33:6) Nọ ma tẹ rọ ibiaro mai gheghe rri ehru na evaọ aso, umutho isi jọ ọvo ma rẹ ruẹ.

Ẹzi Ọfuafo gbe Otọakpọ Na

8. Ẹvẹ ma riẹ kpahe emama Jihova te?

⁸ Evaọ usu eware nọ Ọghẹnẹ ọ ma, enọ ma ginẹ riẹ kpahe i tulo vievie he. Kpahe epanọ eware nọ ma riẹ e kawo te, Job ọ ta nọ: ‘Ri, enana yọ imiruo ekakao riẹ; eware nọ ma riẹ kpahe iẹe i tulo ho!’ (Job 26:14) Nọ ikpe-udhusoi buobu e vrẹ no, Solomọn ovie na, ọnọ o muẹrohọ emama Jihova ziezi, ọ ta nọ: “[Ọghẹnẹ] o ru eware kpobi woma re evaọ ezi rai; o te fi uzuazọ ibẹdẹ họ eva ohwo, dede na ọ sae riẹ otọ oware nọ Ọghẹnẹ o ru no emuhọ te urere he.”—Ọtausi. 3:11; 8:17.

9, 10. Didi ẹgba Ọghẹnẹ ọ rọ ma otọakpọ na, kọ eware jọ vẹ e via evaọ edẹ emama esa ọsosuọ?

⁹ Dede na, Jihova ọ fodẹ eware jọ nọ i wuzou kpahe emama riẹ kẹ omai. Wọhọ oriruo, Ikereakere na e ta kẹ omai inọ ẹzi Ọghẹnẹ ọ jọ otọakpọ na je ru iruo ikpe buobu gbidi gbidi nọ i kpemu. (Se Emuhọ 1:2.) Eva oke yena otọ ọyaya ọ jariẹ hẹ, elo ọ jariẹ hẹ, yọ o  wọhọ nọ ofou nọ a re se rehọ ọ jọ akpọ na ha.

¹⁰ Fikiere Ebaibol i dhesẹ oware nọ Ọghẹnẹ o ru evaọ edẹ emama na. Edẹ nana orọnikọ erọ okpẹdoke gheghe he rekọ etoke thethei. Evaọ ẹdẹ ọsosuọ emama na, Jihova o ru nọ elo o ro muhọ elo fihọ otọakpọ na. Ẹdẹ yena o kuhọ nọ ọre gbe ọvẹre i lo te otọakpọ na. (Emu. 1:3, 14) Evaọ ẹdẹ avivẹ na, Ọghẹnẹ ọ tẹ ma idedeghe na. (Emu. 1:6) Oke yena yọ ame, elo, gbe ofou e rrọ akpọ na no, rekọ otọ ọyaya o re jariẹ hẹ. Evaọ emuhọ ẹdẹ avesa na, Jihova ọ rọ ẹzi ọfuafo riẹ ru nọ otọ ọyaya ọ rọ roma via evaọ ehru abade na. (Emu. 1:9) Ikpeware efa e te via evaọ ẹdẹ avesa na gbe etoke emama efa.

Ẹzi Ọfuafo gbe Emama nọ E Rrọ Uzuazọ

11. Eme ona gbe erru nọ e rrọ emama na i dhesẹ?

¹¹ Ọghẹnẹ ọ tẹ jẹ rọ ẹzi riẹ ma eware buobu nọ e rrọ uzuazọ. Evaọ ẹdẹ avesa rite ọrọ avọ ezeza na, Ọghẹnẹ ọ rọ ẹzi riẹ ma oghoghẹrẹ ekakọ gbe erao. (Emu. 1:11, 20-25) Fikiere, emama sa-sa nọ i wo uzuazọ, enọ i wo ona gbe erru thesiwa, i dhesẹ inọ Ọghẹnẹ ọ nabe mae ziezi.

12. (a) Eme họ iruo DNA? (b) Eme emama nọ i bi yẹ tho oma rai no emuhọ ze na u dhesẹ kẹ omai?

¹² Roro kpahe DNA, (deoxyribonucleic acid), okwakwa jọ nọ Ọghẹnẹ ọ ma fihọ oma na nọ o rẹ lẹliẹ emọ ahwo-akpọ hayo erọ erao tho esẹgbini rai. Emama nana kpobi, te esese nọ ma rẹ ruẹ hẹ, ẹbe, erao ilogbo nọ e rrọ ovo gbe ame, gbe ahwo-akpọ, i wo DNA. Dede nọ emama  nọ e rrọ otọakpọ na e rrọ oghoghẹrẹ, enọ e rrọ uyẹ ọvo i re tho oma je wo oghẹrẹ uruemu ovona, yọ onana u bi fi obọ họ nọ emama na e gbẹ rọ rrọ ọvuọ oghẹrẹ rai no emuhọ ze. Wọhọ epanọ ẹjiroro Jihova Ọghẹnẹ ọ rrọ, emama na kpobi i bi ru ọvuọ iruo rai evaọ otọakpọ na. (Ol. 139:16) Enana kpobi e kẹ imuẹro inọ “uziobọ” hayo ẹzi ọfuafo Ọghẹnẹ ọ rọ ma eware nana kpobi.

Omama Otọakpọ nọ O Mae Rro

13. Eme Ọghẹnẹ ọ rọ ma ohwo?

¹³ Nọ ikpe buobu e vrẹ no yọ Ọghẹnẹ ọ ma eware sa-sa no, otọakpọ na ọ gbẹ jọ “ofofe gheghe” he. Ghele na, Jihova o ri ku iruo emama riẹ họ họ. Ọ be te ma omama otọakpọ nọ o mae rro kpobi. Evaọ ubrobọ ekuhọ ẹdẹ avọ ezeza na, Ọghẹnẹ ọ tẹ ma ohwo. Eme Jihova ọ rọ ma ohwo? Ẹzi ọfuafo riẹ gbe ovu otọ na.—Emu. 2:7.

14. Evaọ edhere obọdẹ vẹ ahwo-akpọ a ro wo ohẹriẹ no erao?

¹⁴Emuhọ 1:27 o ta nọ: “Koyehọ Ọghẹnẹ ọ rehọ uwoho riẹ ma ohwo, evaọ uwoho oma Ọghẹnẹ ọ rọ ma ae; ọzae gbe aye ọ ma rae.” Fikinọ Jihova ọ ma omai evaọ uwoho riẹ, ma rẹ sai dhesẹ uyoyou, jiroro kẹ omobọ mai, jẹ sai mu usu kugbei. Fikiere, ẹvori mai o wo ohẹriẹ gaga no orọ erao. Jihova ọ ma ẹvori ohwo-akpọ evaọ oghẹrẹ nọ ọ sai ro wuhrẹ kpahe ọyomariẹ gbe iruo riẹ bẹdẹ bẹdẹ.

15. Uvẹ-ọghọ vẹ Adamu avọ Ivi a hai wo?

¹⁵ Nọ Ọghẹnẹ ọ ma Adamu avọ Ivi no, ọ kẹ rai iruo ẹruorote eware nọ ọ ma na kpobi re a jẹ reawere rai. (Emu. 1:28) Jihova ọ kẹ rai emuore buobu, o te je fi ai họ aparadase. A hae rria bẹdẹ bẹdẹ a ve je wo emọ egbagba nọ e hae vọ otọakpọ na kpobi. Rekọ ere eware e nya ha.

Evuhumu Iruo Ẹzi Ọfuafo Na

16. Dede nọ ọsẹgboni ọsosuọ mai a ghẹmeeyo, didi ẹruore ma wo?

¹⁶ Ukpenọ Adamu avọ Ivi a re yoẹme kẹ Ọnọ ọ ma rai, a te veghe uzou kẹe. Fiki onana, uye o be bẹ ahwo-akpọ kpobi nọ e gba ha keme oma rai a no ze. Rekọ Ebaibol i dhesẹ epanọ Ọghẹnẹ o ti ro si uye nọ ọsẹgboni ọsosuọ mai a wha se omai na no. Ikereakere na e tẹ jẹ ta inọ Jihova o ti ru ẹjiroro ọsosuọ riẹ na gba. Otọakpọ u ve ti zihe ruọ aparadase nọ ahwo-akpọ egbagba a te jọ reawere uzuazọ bẹdẹ bẹdẹ. (Emu. 3:15) Re ma sai fi ẹrọwọ họ ẹruore yena, ma gwọlọ obufihọ ẹzi ọfuafo Ọghẹnẹ.

17. Oghẹrẹ iwuhrẹ vẹ ma rẹ se?

¹⁷ U fo re ma lẹ se Jihova kẹ ẹzi ọfuafo riẹ. (Luk 11:13) Ma te ru ere, u ti fi obọ họ kẹ omai wo imuẹro ziezi inọ Ọghẹnẹ họ ọnọ ọ ma eware kpobi. Nẹnẹ, enọ e be rọ ugheghẹ ta inọ Ọghẹnẹ ọ rrọ họ gbe nnọ ahwo-akpọ a no erao ze a bi vihọ. Ma rẹ kuvẹ hẹ re iwuhrẹ gbe iroro ethọthọ rai i reghe omai. Ileleikristi kpobi a rẹ ruẹrẹ oma kpahe re a mugba kẹ iwuhrẹ erue itieye na.—Se Ahwo Kọlọsi 2:8.

18. Fikieme o jẹ kare areghẹ re ohwo ọ ta nọ orọnikọ ẹma a ma ehrugbakpọ na gbe ahwo-akpọ họ?

¹⁸ Nọ ohwo ọ tẹ kiẹ via kẹ omobọ riẹ inọ ẹma a ma eware kpobi, ẹsiẹe ọ rẹ mai fi eva họ Ebaibol na gbe Ọghẹnẹ. Ahwo buobu a rẹ rọwo ho inọ ohwo jọ nọ a rẹ ruẹ hẹ ọye ọ ma ehrugbakpọ na gbe ahwo-akpọ. Ma te wo iroro itieye na, kiyọ ma re roma totọ kiẹ emama Ọghẹnẹ riwi ziezi hi. Ofariẹ, kiyọ ma bi muẹrohọ  emama nọ e rrọ kpatiẹ na ha, enọ a “rẹ sai kele muẹ hẹ” na. (Job 9:10; Ol. 104:25) U mu omai Ileleikristi ẹro inọ ẹzi ọfuafo na Jihova ọ rọ ma emama kpobi.

Ẹzi Ọfuafo gbe Ẹrọwọ nọ Ma re Fihọ Ọghẹnẹ

19. Eme ọ rẹ kẹ omai imuẹro inọ Ọghẹnẹ ọ rrọ gbe nnọ ọ be rọ ẹzi riẹ ru iruo?

¹⁹ U du gwọlọ họ inọ ma rẹ riẹ eware kpobi kpahe emama re ma te fi ẹrọwọ họ Ọghẹnẹ, you rie je wo adhẹẹ odidi kẹe. Re ma te fi eva họ Jihova, ma rẹ riẹ kpahe iẹe ziezi. Wọhọ epanọ usu egbẹnyusu o rẹ ga nọ imava na a be riẹ ohwohwo ziezi na, ẹrọwọ nọ ma fihọ Ọghẹnẹ o re dhe ẹroẹro nọ ma bi wuhrẹ kpahe iẹe na. Evaọ uzẹme, u re mu omai ẹro ziezi inọ ọ ginẹ rrọ nọ ọ tẹ kuyo elẹ mai, gbe okenọ ma tẹ be ruẹ erere nọ i bi te omai nọ ma te koko izi riẹ. Ma re si kẹle Jihova ziezi nọ ma be ruẹ imuẹro inọ ọ be kpọ ithihi mai, be thọ omai, be ghale omodawọ mai evaọ iruo riẹ jẹ be kẹ omai eware nọ ma gwọlọ. Enana kpobi yọ imuẹro inọ Ọghẹnẹ ọ rrọ gbe nnọ ọ be rehọ ẹzi ọfuafo riẹ ru iruo.

20. (a) Fikieme Ọghẹnẹ ọ rọ ma ehrugbakpọ na gbe ahwo-akpọ? (b) Erere vẹ o ti noi ze nọ ma tẹ kuvẹ re ẹzi ọfuafo Ọghẹnẹ ọ kpọ omai?

²⁰ Ebaibol yọ obọdẹ oriruo ọrọ epanọ Jihova ọ rọ rehọ ẹzi ọfuafo riẹ ru iruo keme enọ i kere i rie yọ “ahwo nọ Ẹzi Ẹri o mu [nọ] a ta ẹme nọ o no obọ Ọghẹnẹ ze.” (2 Pita 1:21) Ma tẹ roma totọ se Ikereakere na o rẹ lẹliẹ omai fi ẹrọwọ họ Ọghẹnẹ inọ ọye ọ ma eware kpobi. (Evia. 4:11) Uyoyou o wọ Jihova ma eware. (1 Jọn 4:8) Fikiere, joma dawo ẹgba mai kpobi re ma fi obọ họ kẹ amọfa wuhrẹ kpahe Ọsẹ gbe Ogbẹnyusu oyoyou obọ odhiwu mai. Ma tẹ kẹ ẹzi Ọghẹnẹ uvẹ re ọ hae kpọ omai ẹsikpobi, ma ti wo uvẹ-ọghọ nọ ma ti ro wuhrẹ kpahe Ọghẹnẹ bẹdẹ bẹdẹ. (Gal. 5:16, 25) Joma gbẹ hai wuhrẹ kpahe Jihova gbe iruo igbunu riẹ re ma je dhesẹ inọ uyoyou udidi nọ o wọ riẹ rehọ ẹzi ọfuafo riẹ ma idhiwu, otọakpọ na gbe ahwo-akpọ o d’omai ẹro.

[Oruvẹ-obotọ]

Kọ Whọ Sae k’Iyo Enọ Nana Vevẹ?

• Didi oware idhiwu gbe otọakpọ na i wuhrẹ omai kpahe ẹzi ọfuafo Ọghẹnẹ?

• Didi uvẹ-ọghọ ma wo fikinọ a ma omai evaọ uwoho Ọghẹnẹ?

• Fikieme u je fo re ma kiẹ via kẹ omobọ mai inọ ẹma a ma eware kpobi?

• Eme ọ rẹ lẹliẹ usu mai kugbe Jihova dhe ẹgẹga?

[Enọ Uwuhrẹ]

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 7]

Eme ehrugbakpọ na nọ a ruẹrẹhọ kpatiẹ na o wuhrẹ omai kpahe emama?

[Ọnọ o wo uwoho]

Isi: Anglo-Australian Observatory/David Malin Images

[Iwoho nọ e rrọ ẹwẹ-obe avọ 8]

Ẹvẹ emama nana kpobi e be sai ro yẹ tho omoma rai?

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 10]

Kọ whọ ruẹrẹ oma kpahe no re whọ ta oware nọ whọ rọwo via?