1. Eme ọ kẹ Pọl evawere kpahe inievo obọ Kọrint?

ETOKE jọ evaọ ukpe ọ 55 orọ ekele oke mai na, nọ Pọl ọ jọ obọ Troas, o jọ bẹbẹ kẹe re o si iroro no inievo obọ Kọrint. Evaọ emuhọ ukpe yena, o kẹ Pọl uye gaga nọ o yo nọ ẹwhọ ọ rrọ udevie inievo nọ e rrọ obọ Kọrint na. Fikiere o te kere ileta se ae wọhọ epaọ ọsẹ nọ ọ be kẹ emọ ohrẹ. (1 Kọr. 1:11; 4:15) Kẹsena o te vi Taitọs ibe oruiruo riẹ bru ae je ru ọruẹrẹfihotọ nọ Taitọs o ti ro zihe ze te niyẹrẹ kẹe evaọ Troas. Enẹna Pọl ọ be hẹrẹ Taitọs re ọ te niyẹrẹ kẹe kpahe epanọ inievo na a rrọ evaọ obọ Kọrint. Rekọ Taitọs o zihe ze he, onana o tẹ kẹ Pọl uye gaga. Kọ eme Pọl o ti ru enẹna? Ọ tẹ ruọ okọ kpohọ Masidonia, yọ eva e were riẹ gaga nọ ọ nyaku Taitọs evaọ obei. Taitọs ọ tẹ niyẹrẹ kẹe nọ inievo na a ru lele epanọ ọ ta evaọ ileta riẹ je bi rẹro epanọ a rẹ rọ ruẹ e riẹ. Nọ Pọl o yo onana, ‘o kẹ riẹ evawere thesiwa.’—2 Kọr. 2:12, 13; 7:5-9.

2. (a) Eme Pọl o kere se inievo obọ Kọrint kpahe ẹrọwọ gbe oghọghọ? (b) Enọ vẹ ma te ta ẹme kpahe na?

² U kri hi, Pọl o te kere ileta avivẹ se inievo obọ Kọrint. Ọ vuẹ rai nọ: ‘Orọnikọ ma wo ogaga ẹrọwọ rai hi, rekọ obufihọ ma rọ kẹ oghọghọ nọ wha wo na, keme fiki ẹrọwọ wha sai ro dikihẹ.’ (2 Kọr. 1:24) Eme họ otọ ẹme Pọl na? Kọ eme u fo nọ eme yena e rẹ wọ ekpako ukoko ru?

3. (a) Eme Pọl o wo họ iroro nọ ọ ta nọ: ‘Fiki ẹrọwọ rai wha sai ro dikihẹ’? (b) Ẹvẹ ekpako ukoko a sae rọ rehọ aro kele oriruo Pọl?

³ Pọl ọ fodẹ eware ivẹ jọ nọ i wuzou gaga evaọ egagọ mai, ẹrọwọ gbe oghọghọ. Kareghẹhọ nọ o kere kpahe ẹrọwọ nọ: ‘Orọnikọ ma wo ogaga  ẹrọwọ rai hi keme fiki ẹrọwọ rai wha sai ro dikihẹ.’ Pọl ọ rehọ eme yena dhesẹ nọ orọnikọ fiki riẹ hayo omọfa jọ inievo na a sai ro dikihẹ hẹ, rekọ fiki ẹrọwọ nọ a fihọ Ọghẹnẹ. Fikiere Pọl ọ ruẹ nọ u fo ho re ọ kpọ ẹrọwọ inievo riẹ, yọ ọ tubẹ gwọlọ ru ere vẹre he. U mu rie ẹro nọ a wo ẹrọwọ yọ a gwọlọ ru oware nọ u kiehọ. (2 Kọr. 2:3) Ekpako ukoko nẹnẹ a rẹ rọ aro kele oriruo Pọl ẹkwoma eva nọ a re fihọ ibe Ileleikristi rai inọ a wo ẹrọwọ yọ emamọ eva a be rọ gọ Ọghẹnẹ. (2 Tẹs. 3:4) Ukpenọ a re fi izi egaga họ kẹ ukoko na, u fo nọ ekpako na a re lele izi Ebaibol gbe ọkpọvio ukoko Jihova. Wọhọ Pọl, orọnikọ ekpako ukoko a wo ogaga ẹrọwọ ibe Ileleikristi rai hi.—1 Pita 5:2, 3.

4. (a) Eme Pọl o wo họ iroro nọ o kere nọ: “Obufihọ ma rọ kẹ oghọghọ nọ wha wo”? (b) Ẹvẹ ekpako a rẹ rọ rehọ aro kele oriruo Pọl?

⁴ Pọl ọ ta re nọ: “Obufihọ ma rọ kẹ oghọghọ nọ wha wo.” Pọl ọ ta ẹme ọyena kpahe omariẹ gbe egbẹnyusu ekpekpe riẹ. Fikieme ma rọ ta ere? Evaọ ileta evona, Pọl ọ kareghẹhọ inievo obọ Kọrint kpahe egbẹnyusu ivẹ riẹ jọ nọ o kere nọ: “Jesu . . . nọ ma bi woro eva udevie rai, ọnọ mẹ gbe Silvanọs jete Timọti a rẹ vuẹ na.” (2 Kọr. 1:19) U te no ere no, oke kpobi nọ Pọl ọ fodẹ ẹme na “ogba-iruo” hayo ibe iruiruo evaọ ileta riẹ, yọ ọ be ta kpahe egbẹnyusu ekpekpe riẹ wọhọ Apọlọs, Akwila, Priska, Timoti, Taitọs, gbe amọfa. (Rom 16:3, 21; 1 Kọr. 3:6-9; 2 Kọr. 8:23) Fikiere nọ Pọl ọ ta nọ: “Obufihọ ma rọ kẹ oghọghọ nọ wha wo,” ọ jẹ tuduhọ inievo obọ Kọrint awọ inọ ọyomariẹ gbe egbẹnyusu riẹ a gwọlọ dawo ẹgba rai kpobi re a ruẹ nọ ibe Ileleikristi rai kpobi a wo evawere. Yọ ere ọvona ekpako ukoko a gwọlọ ru nẹnẹ re. A gwọlọ dawo ẹgba rai kpobi re a ruẹ nọ a fi obọ họ kẹ inievo rai gọ Jihova avọ “evawere.”—Ol. 100:2; Fil. 1:25.

5. Iyo nọ a kẹ kpahe onọ vẹ ma be te kiẹ riwi na, kọ eme u fo nọ ma re roro kpahe?

⁵ Kẹlena a nọ inievo mai nọ i no erẹwho sa-sa akpọ na ze onọ nana, “Eme ọkpako o ru hayo ta nọ o wha oghọghọ se owhẹ no?” Nọ ma be te ta kpahe iyo sa-sa nọ inievo na a kẹ na, dai roro sọ whọ hae te k’uyo utioye re. U te no ere no, joma roro kpahe epanọ mai kpobi ma sai ro fiba oghọghọ nọ o rrọ ukoko mai. *

6, 7. (a) Edhere jọ vẹ ekpako na a sae rọ rehọ aro kele Jesu, Pọl gbe idibo Ọghẹnẹ efa? (b) Fikieme eva e rẹ rọ were inievo mai nọ ma tẹ be kareghẹhọ edẹ rai?

⁶ Inievo mai buobu a ta nọ o rẹ kẹ ae evawere nọ ọkpako ukoko o te wo ọdawẹ rai họ iroro. Nọ ekpako a tẹ be rọ aro kele oriruo Devidi, Elaihu, gbe Jesu yọ ugogo edhere jọ nọ a sai ro ru onana. (Se 2 Samuẹle 9:6; Job 33:1; Luk 19:5.) Idibo Jihova nọ ma fodẹ na a wo ọdawẹ kpahe amọfa, onọ u ru nọ a jẹ sai ro se edẹ ahwo nọ a jẹ ta ẹme kpahe. Pọl ọ ruẹ nọ u wuzou re ọ kareghẹhọ je se ibe Ileleikristi riẹ odẹ re. Evaọ obọ ekuhọ ileta riẹ jọ nọ o kere o se edẹ udhegbisoi erọ ibe Ileleikristi riẹ jọ t’ezae t’eyae, oniọvo-ọmọtẹ na Pesis ọ jọ usu rai, ọnọ Pọl o kere kpahe nọ: “Wha yere Pesis oyoyou mẹ.”—Rom 16:3-15.

⁷ O rrọ bẹbẹ kẹ ekpako jọ re a kareghẹhọ edẹ inievo nọ e rrọ ukoko rai. Rekọ, a tẹ be daoma re a kareghẹhọ  edẹ rai, o rẹ wọhọ ẹsenọ a be ta kẹ inievo na nọ, ‘Wha rrọ ghaghae evaọ aro mẹ.’ (Ọny. 33:17) Eva e rẹ were inievo na gaga nọ ekpako na a tẹ be hae kareghẹhọ je se odẹ rai evaọ etoke Ewuhrẹ Uwou-Eroro na hayo iwuhrẹ efa kpobi.—Rri Jọn 10:3.

8. Edhere jọ vẹ Pọl ọ rọ rehọ aro kele oriruo Jihova avọ Jesu?

⁸ Pọl o dhesẹ re inọ o wo ọdawẹ kẹ inievo na ẹkwoma ejiri nọ ọ jẹ hae jiri ai, onana yọ edhere ọfa nọ a re ro ru eva were ibe Ileleikristi. Fikiere evaọ ileta nọ Pọl ọ jọ ta nọ ọ gwọlọ ru iruo kẹ oghọghọ inievo riẹ na, o kere nọ: “Mẹ be ro owhai seha gaga.” (2 Kọr. 7:4) Avro ọ riẹ hẹ, eme ujiro yena e kẹ inievo obọ Kọrint na omosasọ. Ere ọvona Pọl o jiri inievo nọ e rrọ ikoko efa. (Rom 1:8; Fil. 1:3-5; 1 Tẹs. 1:8) Nọ Pọl ọ fodẹ Pesis evaọ ileta nọ o kere se inievo obọ Rom no, o fibae nọ: “O ru iruo gaga eva Ọnowo na.” (Rom 16:12) Avro ọ riẹ hẹ, ẹme ujiro yena ọ kẹ oniọvo-ọmọtẹ yena nọ o wo ẹrọwọ na uduotahawọ. Pọl ọ rehọ aro kele Jihova gbe Jesu jiri amọfa.—Se Mak 1:9-11; Jọn 1:47; Evia. 2:2, 13, 19.

9. Fikieme amọfa nọ ma re jiri hayo amọfa nọ a re jiri omai o rẹ rọ wha evawere ziọ ukoko?

⁹ Ekpako ukoko nẹnẹ a ruẹ nọ u wuzou re a jiri inievo rai re. (Itẹ 3:27; 15:23) Nọ ọkpako o te bi ru onana, yọ ọ be ta kẹ inievo riẹ nọ: ‘Me muẹrohọ oware nọ who ru. Mẹ be daezọ ra.’ Yọ u fo nọ ibe Ileleikristi a re yo eme uduotahawọ no obọ ekpako ukoko rai ze. Oniọvo-ọmọtẹ jọ nọ ọ rrọ ikpe udhuvẹ gbe ikpegbọ, ọ ta oware nọ o rrọ ahwo buobu eva inọ: “Oma-hrowo o da oria iruo mẹ fia, ahwo a rẹ daezọ omọfa ha, ọthobọ a re ro jiri omẹ. Fikiere nọ ọkpako o te jiri omẹ fiki oware jọ nọ me ru evaọ ukoko na, o rẹ sasa omẹ oma. U re ru omẹ riẹ nọ Ọsẹ obọ odhiwu mẹ o you omẹ.” Epọvo na o jọ kẹ oniọvo-ọmọzae jọ nọ ọyeọvo ọ be yọrọ emọ ivẹ riẹ. Kẹlena ọkpako jọ o jiri rie ziezi. Ẹvẹ ujiro na o jọ oniọvo na oma? Ọ ta nọ: “Ujiro ọkpako na o k’omẹ uduotahawọ.” Avro ọ riẹ hẹ, nọ ọkpako o te jiri ibe Oleleikristi riẹ, o rẹ sasa iẹe oma jẹ kẹe evawere. Onana o rẹ kẹ inievo na ẹgba nọ a rẹ rọ ruabọhọ onya evaọ edhere uzuazọ na, ababọ “aro [nọ] o re bi ae.”—Aiz. 40:31.

10, 11. (a) Ẹvẹ ekpako na a sae rọ rehọ aro kele oriruo Nehemaya? (b) Eme o re fi obọ họ kẹ ọkpako nọ ọ jẹ sae ginẹ bọ oniọvo ga evaọ etoke iweze?

¹⁰ Edhere vẹ o wuzou gaga nọ ekpako ukoko a re ro dhesẹ nọ a wo ọdawẹ kẹ ibe Ileleikristi rai nọ u re je fiba evawere ukoko na? Nọ ekpako na a tẹ be rọ udu obọrai nyae kẹ inievo nọ e gwọlọ uduotahawọ ọbọga. (Se Iruẹru Ikọ Na 20:28.) Nọ ekpako na a te bi ru ere, yọ a be rọ aro kele esẹro erọ oke nọ u kpemu. Wọhọ oriruo, muẹrohọ oware nọ Nehemaya o ru okenọ ọ ruẹ nọ udu u bi whrehe ibe ahwo Ju riẹ jọ evaọ egagọ Ọghẹnẹ. Ikuigbe na e ta nọ, Nehemaya ọ tẹ kparoma jẹ kẹ ae uduotahawọ. (Neh. 4:14) Ere ọvona o gwọlọ nọ ekpako na a re ru nẹnẹ. A rẹ “kparoma” nyai fi obọ họ kẹ ibe Ileleikristi rai nọ udu u bi whrehe. Re a sai ru onana, a rẹ nya bru ibe Ileleikristi rai evaọ obọ iwou rai. Evaọ etoke iweze itieye na, ẹjiroro ekpako na họ re a ‘ru ae ga’ evaọ egagọ Ọghẹnẹ. (Rom 1:11) Eme o re fi obọ họ kẹ ekpako na ru onana?

 ¹¹ Taure ọkpako o te ti weze bru oniọvo, u fo nọ ọ rẹ rọ omoke jọ roro kpahe oniọvo nọ ọ gwọlọ weze bru na. Eme họ ẹbẹbẹ riẹ? Ẹme vẹ ọ rẹ sae bọe ga? Oria ikere hayo oriruo ono evaọ Ebaibol na u w’obọ kpahe ẹbẹbẹ oniọvo na? Nọ ọkpako o te roro kpahe enọ itiena taure o te ti kpohọ iweze, u re ru nọ eme nọ ọ te ta kẹ oniọvo na e rẹ rọ kẹe uduotahawọ. Evaọ etoke iweze na, ọkpako ọ rẹ roma totọ gaviezọ kẹ oniọvo na re ọ ta eva riẹ kpobi kẹe. (Jem. 1:19) Oniọvo-ọmọtẹ jọ ọ ta nọ: “O rẹ kẹ omosasọ gaga nọ ọkpako ọ tẹ be roma totọ gaviezọ k’owhẹ avọ ọdawẹ.”—Luk 8:18.

12. Amono a gwọlọ uduotahawọ evaọ ukoko na, kọ fikieme?

¹² Ono o re wo erere no iweze ọkpako ze? Pọl ọ hrẹ ibe ekpako Ileleikristi riẹ nọ, a ‘sẹro . . . uthuru na kpobi.’ Ẹhẹ, inievo nọ e rrọ ukoko na kpobi a gwọlọ uduotahawọ, makọ iwhowho-uvie gbe ekobaro nọ e be gọ avọ ẹrọwọ anwọ ikpe buobu ze na. Fikieme a rọ gwọlọ ẹruọsa ekpako na? Fikinọ ẹsejọ udu o rẹ sai whrehe inievo itieye na fiki ebẹbẹ sa-sa nọ a be rẹriẹ ovao dhe evaọ akpọ omuomu ọnana. Oriruo oware nọ o via kẹ Devidi Ovie na u ti fi obọ họ k’omai riẹ nọ ohwo nọ ọ rrọ gaga evaọ egagọ Ọghẹnẹ dede ọ rẹ gwọlọ obufihọ ẹsejọ.

13. (a) Eme Ishbi-bẹnob ọ ruẹ nọ o via kẹ Devidi nọ o je ti ro kpei? (b) Ẹvẹ Abishai ọ rọ thọ Devidi?

¹³ Nọ a nwane rehọ Devidi mu ovie no evaọ okenọ ọ gbẹ jọ ọmoha, ọ tẹ rẹriẹ ovao dhe Goliat, ohwo ẹwho egwara nọ a re se Rifeim. Devidi nọ udu o rrọ awọ na o te kpe ọgwara na. (1 Sam. 17:4, 48-51; 1 Irv. 20:5, 8) Nọ ikpe jọ e vrẹ no, Devidi ọ tẹ wariẹ rẹriẹ ovao dhe ogwara ọfa evaọ okenọ a je lele ahwo Filistia fi ẹmo. Odẹ riẹ họ, Ishbi-bẹnob ohwo ẹwho egwara nọ a re se Rifeim na. (2 Sam. 21:16) Rekọ evaọ  onana, kiọkọ omojọ re ogwara nana o kpe Devidi no. Fikieme? Orọnikọ fikinọ udu u no Devidi awọ họ, rekọ fikinọ oma o lọhọ e riẹ no. Ikuigbe na e ta nọ: “Oma o tẹ rọ Devidi.” Nọ Ishbi-bẹnob ọ nwane ruẹ nọ oma o lọhọ Devidi no, ọ tẹ gwọlọ nọ “o re kpe Devidi.” Rekọ epanọ ogwara na ọ be te nwane rọ rehọ ọgbọdọ duwu Devidi na, “Abishai ọmọ Zerua, ọ tẹ ze obọ-ufihọ, ọ tẹ họrọmu ohwo Filistia na, o te kpe i.” (2 Sam. 21:15-17) Omojọ u kiọkọ re a ru Devidi họ no. Ababọ avro, eva e were Devidi gaga inọ Abishai o muẹrohọ oware nọ o jẹ via kẹe jẹ j’owọ vẹrẹ vẹrẹ, onọ u siwi uzuazọ riẹ. Eme ma rẹ sai wuhrẹ no ikuigbe nana ze?

14. (a) Ẹvẹ ma sai ro fi ebẹbẹ nọ e wọhọ Goliat kparobọ nẹnẹ? (b) Ẹvẹ ekpako na a sai ro fi obọ họ kẹ ibe Ileleikristi rai wariẹ wo ẹgba gbe omosasọ? Kẹ oriruo.

¹⁴ Mai idibo Ọghẹnẹ evaọ akpọ na soso ma be gọ Jihova ghelọ ebẹbẹ sa-sa nọ i bi no obọ Setan avọ ikọ riẹ ze. Mai otujọ, ma rẹ rẹriẹ ovao dhe ebẹbẹ ilogbo ẹsejọ, rekọ eva nọ ma fihọ Jihova u bi fi obọ họ k’omai fi ebẹbẹ itieye na nọ e wọhọ Goliat na kparobọ. Dede na, okejọ o rẹ sae jariẹ nọ oma o rẹ rrọ omai hayo nọ udu u re whrehe omai fiki oghẹrẹ ebẹbẹ jọ nọ i bi t’omai n’oke t’oke. Ma gbẹ yọroma ha, oke utionana ebẹbẹ nọ ma hae sai fi kparobọ e rẹ sai gele omai kie. Evaọ oke utioye, uduotahawọ ẹruoke nọ u re no obọ ekpako na ze o rẹ sasa omai oma je fi obọ họ k’omai wariẹ wo ẹgba, yọ ere o via kẹ inievo buobu no. Ọkobaro jọ nọ ọ kpako te ikpe udhosa gbọ no ọ ta nọ: “Okejọ nọ u kpemu, oma o ga omẹ tere he yọ o jọ bẹbẹ k’omẹ re me kpohọ usiuwoma ota. Ọkpako jọ nọ o muẹrohọ onana ọ tẹ nyabru omẹ ze. O lele omẹ ta ẹme jẹ rọ Ebaibol na ta udu họ omẹ awọ. Me ru lele ohrẹ nọ ọ k’omẹ yọ onana u fi obọ họ k’omẹ.” Ọ ta re nọ: “Eva e were omẹ gaga inọ ọkpako na o muẹrohọ nọ oware jọ o be via k’omẹ je fi obọ họ k’omẹ.” Avro ọ riẹ hẹ, eva e rẹ were omai nọ ma tẹ riẹ nọ ekpako ukoko a bi muẹrohọ omai, yọ wọhọ Abishai, a ruẹrẹ oma kpahe oke kpobi re a dhogbo ze ti fi obọ họ k’omai.

15, 16. (a) Fikieme ibe Ileleikristi Pọl a ro you rie gaga? (b) Fikieme ma ro you ekpako ukoko nọ e be sẹro mai?

¹⁵ Re a jọ ọkpako ukoko yọ okpiruo. Ẹsejọ ekpako ukoko a rẹ wezẹ hẹ evaọ aso fiki ọdawẹ nọ a wo kẹ uthuru Ọghẹnẹ, a rẹ lẹ n’oke t’oke je roro kpahe epanọ a re ro fi obọ họ kẹ ibe Ileleikristi rai. (2 Kọr. 11:27, 28) Ghele na, ekpako na a be rọ unevaze ru iruo rai avọ evawere wọhọ Pọl ukọ na. O kere se inievo obọ Kọrint nọ: “Mẹ rẹ ghọghọ raha igho mẹ gbe uzuazọ mẹ fiki . . . rai.” (2 Kọr. 12:15) Ẹhẹ, uyoyou nọ Pọl o wo kẹ ibe Ileleikristi riẹ u ru nọ ọ jẹ rọ rehọ oma riẹ kpobi fi obọ họ kẹ ai evaọ egagọ Ọghẹnẹ. (Se 2 Ahwo Kọrint 2:4; Fil. 2:17; 1 Tẹs. 2:8) Agbẹta nọ inievo na a ro you Pọl ga tere na.—Iruẹru 20:31-38.

¹⁶ Mai idibo Ọghẹnẹ nẹnẹ ma you ekpako nọ e be rẹrote omai nẹnẹ, yọ evaọ olẹ mai, ma be hai yere Jihova nọ o ru nọ ma ro wo ekpako itienana. Ọdawẹ nọ a wo k’omai u bi fiba evawere mai. Iweze ẹruọsa rai e be ginẹ k’omai ọbọga. U te no ere no, eva e be were omai nọ a ruẹrẹ oma kpahe re a fi obọ họ k’omai oke kpobi nọ ebẹbẹ akpọ e tẹ whẹ ruru omai. Evaọ uzẹme, ekpako ukoko itieye na yọ ‘ibe iruiruo rọkẹ oghọghọ mai.’