1, 2. (a) Eme o ti fi obọ họ k’omai thihakọ edawọ? (b)Eme họ ẹrọwọ? Kẹ oriruo.

EGAGỌ Jihova e rẹ wha evawere se omai. Rekọ ma rẹ sae rẹriẹ ovao dhe edawọ wọhọ epanọ o rrọ kẹ amọfa kpobi, yọ ẹsejọ ma rẹ “ruẹ uye fiki ẹrẹreokie.” (1 Pita 3:14; 5:8, 9; 1 Kọr. 10:13) Re ma sai fi edawọ nana kparobọ, o gwọlọ ẹrọwọ gbe udu.

² Eme họ ẹrọwọ? Pọl ukọ na o kere nọ, ‘ẹrọwọ họ imuẹro eware kpobi nọ ma bi rẹro rai, odhesẹvia eware nọ ma re ruẹ hẹ.’ (Hib. 11:1) A jọ The Simple English Bible fa oria ikere nana nọ: “Ẹrọwọ yọ obe ọtamuo kpahe eware nọ ma bi rẹro rai. Ẹrọwọ họ imuẹro eware nọ ma rẹ ruẹ hẹ.” Nọ a te kere obe ọtamuo k’omai kpahe oware jọ nọ a k’omai, o rẹ sai mu omai ẹro nọ oware na omai, nọ o gbẹ re maki t’omai obọ họ. Nọ orọnọ ma wo ẹrọwọ inọ ẹme Ọghẹnẹ ọ rẹ seba erugba ha na, o wọhọ ẹsenọ ma kru obe ọtamuo jọ. Ẹrọwọ mai ọ kẹ omai imuẹro inọ eyaa Ọghẹnẹ kpobi i ti rugba, yọ eware kpobi nọ a jọ Ebaibol na ta uzẹme, makọ te enọ ma rẹ sae ruẹ hẹ.

3, 4. (a) Eme họ udu? (b) Edhere jọ vẹ ma sai ro wo udu jẹ bọ ẹrọwọ mai ga?

³ Obe ofeme na, The New Interpreter’s Dictionary of the Bible o ta nọ udu yọ “aruọwha nọ ohwo ọ rẹ rọ ta ẹme je ru oware nọ ọ tẹ make rẹriẹ ovao dhe ebẹbẹ.” Ma te wo udu, ma rẹ jọ gaga, wo aruọwha, jẹ ga ẹro ziezi.—Mak 6:49, 50; 2 Tim. 1:7.

⁴ U fo nọ ma re wo ẹrọwọ gbe udu keme i wuzou gaga. Kọ ẹvẹ otẹrọnọ ẹrọwọ mai ọ ga tere he, yọ ma wo udu tere gbe he. Iriruo ahwo buobu nọ i wo ẹrọwọ gbe udu e rrọ Ebaibol na. Fikiere nọ ma tẹ gwọlọ wo udu jẹ bọ ẹrọwọ mai ga, u fo nọ ma rẹ kiẹ iriruo ahwo otiọnana jọ riwi.

5. Eme o gwọlọ nọ Joshua o re wo re ọ sai su emọ Izrẹl ruọ Ẹkwotọ Eyaa na?

⁵ Joma rehọ iroro mai kpohọ oware jọ nọ o via ikpe buobu nọ i kpemu. Nọ Jihova ọ rehọ ogaga riẹ siwi emọ Izrẹl no igbo Ijipti nọ ikpe udhuvẹ e jẹ ruemu no oware nana o rọ via. Mosis ọ jọ osu rai oke yena kpobi. Nọ ọ kpako te ikpe udhozeza no (120), ọ jọ ehru Ugbehru ọ Nẹbo kparo rri Ẹkwotọ Eyaa na, kẹsena o te whu evaọ etẹe. Joshua ọ tẹ rehọ ẹta riẹ, ọ jọ ohwo nọ ọ vọ avọ “ẹzi areghẹ.” (Izie. 34:1-9) Enẹna emọ Izrẹl a ruẹrẹ oma kpahe no re a ruọ ẹkwotọ Kenan. Re Joshua ọ sai su emọ Izrẹl ruọ ẹkwotọ na, o gwọlọ nọ o re wo areghẹ nọ o no obọ Ọghẹnẹ ze. O tẹ jẹ gwọlọ nọ o re wo ẹrọwọ je kru udu ga avọ aruọwha.—Izie. 31:22, 23.

6. (a) Oghẹrẹ udu vẹ obe Joshua 23:6 o ta nọ ma re wo? (b) Eme ma wuhrẹ no eme nọ e rrọ obe Iruẹru 4:18-20; 5:29 ze?

⁶ Areghẹ, udu gbe ẹrọwọ nọ Joshua o wo evaọ etoke nọ a je lele ahwo Kenan fi ẹmo na o jọ oware uduotahawọ kẹ emọ Izrẹl. U te no udu nọ a wo evaọ etoke ẹmo no, o gwọlọ nọ emọ Izrẹl a re je wo udu nọ a sai ro ru oware kpobi nọ Joshua ọ vuẹ rai. Re o te ti whu, Joshua ọ hrẹ emọ Izrẹl nọ: “Wha dikihẹ ga re wha koko, wha je ru eware kpobi nọ a kere họ obe izi Mosis na gba, wha kurẹriẹ ri obọze hayo ẹkpẹlobọ họ.” (Jos. 23:6) O gwọlọ nọ ma re dikihẹ ga hayo wo udu re ma sai yoẹme kẹ Jihova ẹsikpobi. Ere ọvona re nọ ahwo a tẹ gwọlọ nọ ma ru oware nọ o wọso oreva Ọghẹnẹ. (Se Iruẹru Ikọ Na 4:18-20; 5:29.) Nọ ma tẹ lẹ se Jihova kẹ obufihọ, ọ te kẹ omai udu nọ ma sai ro dikihẹ ga evaọ otọ uyero utioye kpobi.

7. Re Joshua ọ sai wo udu gbe obokparọ, eme o gwọlọ nọ o re ru?

⁷ Re ma sai wo udu nọ ma re ro ru oreva Ọghẹnẹ, o gwọlọ nọ ma re wuhrẹ Ebaibol na je fi eware nọ ma wuhrẹ họ iruo. Ere a vuẹ Joshua nọ o ru okenọ ọ rehọ ẹta Mosis, inọ: “Wo udu, avọ oma ukruga, yọre oma re who koko uzi kpobi nọ Mosis odibo mẹ o je kẹ owhẹ. . . . Obe uzi onana u re no unu ra ha, rekọ who re se i te aso te uvo, whọ vẹ yọre oma ru epanọ a kere fihọ eva riẹ; re edhere ra o kiehọ kẹ owhẹ wowoma, kẹsena who ve ti wo emamọ obọ okparọ.” (Jos. 1:7, 8) Joshua o ru lele ohrẹ yena, onọ u ru rie wo “obọ okparọ.” Nọ ma te ru epọvo na, ma ti wo udu gbe obokparọ viere evaọ egagọ Jihova.

8. Diẹse a si ẹme uzoẹme ẹgbukpe 2013 na noze, kọ ẹvẹ who roro nọ ẹme yena o ti ro fi obọ họ k’owhẹ?

⁸ Avro ọ riẹ hẹ, o kẹ Joshua uduotahawọ nọ Jihova ọ ta kẹe nọ: “Wo udu je kru oma ga. Whọ jọ ozọ u mu owhẹ hẹ, hayo oma o rọ owhẹ hẹ; Jihova Ọghẹnẹ ra ọ rrọ kugbe owhẹ.” (Jos. 1:9, NW) Jihova ọ rrọ kugbe omai re. Fikiere, ajọ ‘ozọ u mu omai hayo oma o rrọ omai hi’ evaọ odawọ kpobi nọ u te omai. Ẹme na o wuzou gaga, inọ: “Wo udu je kru oma ga. . . . Jihova Ọghẹnẹ ra ọ rrọ kugbe owhẹ.” A salọ ẹme Joshua 1:9 yena  nọ a ro no Ebaibol New World Translation ze na kẹ uzoẹme ẹgbukpe mai orọ 2013. Ẹme uzoẹme ẹgbukpe nana o te bọ omai ga evaọ emerae nọ e be tha na, wọhọ epanọ iriruo efa erọ ahwo nọ a wo udu gbe ẹrọwọ e rẹ bọ omai ga na.

9. Ẹvẹ Rehab o ro dhesẹ nọ o wo ẹrọwọ gbe udu?

⁹ Okenọ Joshua o vi ekiotọ ivẹ kpohọ Kenan, Rehab ogberẹ na ọ ko ekiotọ na dhere jẹ kpọ ewegrẹ rai rri ofẹ ofa. Fiki oware nana nọ ọ gbaudu ru nọ u dhesẹ nọ o wo ẹrọwọ na, a siwi rie avọ uviuwou riẹ okenọ emọ Izrẹl a raha okpẹwho Jẹriko. (Hib. 11:30, 31; Jem. 2:25) Rehab o kurẹriẹ no uzuazọ ọfariẹ-ogbe riẹ re ọ sai ru Jihova eva were. Ahwo jọ nọ a zihe ruọ Ileleikristi nẹnẹ a gbaudu ru ọkpọ inwene evona no, re a ruẹsi ru Ọghẹnẹ eva were.

10. Ẹvẹ eware e jọ kẹ Rut ghele na yọ o dikihẹ kẹ egagọ uzẹme, kọ eghale vẹ i no rie ze?

¹⁰ Nọ Joshua o whu no, Rut ohwo Moab na o dikihẹ kẹ egagọ uzẹme avọ udu. Ọ jọ aye-uku evaọ Izrẹl, yọ o wọhọ nọ ọ riẹ eware jọ kpahe egagọ Jihova. Naomi, oniọrọ riẹ nọ ọ rrọ aye-uku re, ọ jẹ rria Moab rekọ ọ be kwa zihe kpohọ ẹwho Bẹtlẹhẹm evaọ Izrẹl. Nọ a rrọ edhere na, Naomi ọ tẹ be tẹzẹ Rut inọ o zihe bru ahwo riẹ, rekọ Rut nọ ọ rrọ ohwo Moab na ọ k’uyo nọ: “Whọ tẹzẹ omẹ re mẹ nya se owhẹ ba ha hayo re mẹ se owhẹ ba elele he. . . . Ahwo ra a rẹ te jọ ahwo mẹ, gbe Ọghẹnẹ ra họ Ọghẹnẹ mẹ.” (Rut 1:16) Rut o ru lele ẹme riẹ. Uwhremu na Boaz nọ ọ rrọ ohwo orua Naomi ọ tẹ rehọ Rut, a te yẹ ọmọzae, onọ u ru nọ Rut o ro zihe ruọ oniode Devidi gbe Jesu Kristi. Evaọ uzẹme, Jihova ọ rẹ ghale ahwo nọ a wo ẹrọwọ jẹ gbaudu ru oware nọ u fo.—Rut 2:12; 4:17-22; Mat. 1:1-6.

11. Eme Jehoyada avọ aye riẹ a gbaudu ru, kọ eme o no rie ze?

¹¹ Ẹrọwọ gbe udu mai o rẹ ga nọ ma tẹ ruẹ nọ Ọghẹnẹ ọ rrọ kugbe ahwo nọ a bi ru oreva riẹ jẹ be rọ ẹgwọlọ ibe Ileleikristi rai karo. Joma ta kpahe oriruo Ozerẹ Okpehru na Jehoyada avọ aye riẹ Yẹhoshẹba. Nọ Ahazaya nọ ọ jọ ovie o whu no, Atalaya oni riẹ o te kpe emọ orua uvie na nọ i kiọkọ kpobi no ajokpaọ Jehoash, kẹsena ọ tẹ rehọ omariẹ mu ovie. Jehoyada avọ aye riẹ Yẹhoshẹba a ko Jehoash ọmọ Ahazaya dhere ikpe ezeza, dede nọ onana o rẹ sai si uwhu kpe ai. Evaọ ukpe avọ ihrẹ, Jehoyada o te ru nọ a rọ rehọ Jehoash mu ovie je kpe Atalaya no. (2 Iv. 11:1-16) Uwhremu na, Jehoyada o fi obọ họ kẹ Jehoash Ovie na ruẹrẹ uwou-egagọ Ọghẹnẹ. Jehoyada o whu okenọ ọ kpako te ikpe udhozeza gbe ikpe (130) no, a te ki ei kugbe ivie Izrẹl “keme o ru uruemu uwoma evaọ Izrẹl, jẹ kẹ Ọghẹnẹ gbe uwou riẹ.” (2 Irv. 24:15, 16) U te no ere no, oware nana nọ Jehoyada avọ aye riẹ a gbaudu ru na u fi obọ họ sẹro uyẹ uvie na no oke Devidi rite oke nọ a ro yẹ Mesaya na.

12. Oware udu vẹ Ẹbẹdmẹlẹk o ru?

¹² Ẹbẹdmẹlẹk nọ o je ru iruo evaọ uwou Zẹdikaya Ovie na, o fi uzuazọ riẹ họ ọza fiki Jerimaya. Emọ-ivie Juda i gu erue ruru Jerimaya inọ ọ be wọso Ovie na, fikiere ovie na o te siobọno Jerimaya kẹ ae, kẹsena a te gbolo iei fihọ ozae nọ oluhu ọ rrọ re ọ jọ etẹe whu. (Jeri. 38:4-6) Dede nọ a mukpahe Jerimaya gaga, yọ o rẹ sae wha uwhu se Ẹbẹdmẹlẹk nọ ọ tẹ nyae lẹ ovie na inọ o siwi Jerimaya, Ẹbẹdmẹlẹk ọ nyae lẹ Zẹdikaya ovie na ghele. Ovie na o te vi ezae ọgba lele Ẹbẹdmẹlẹk re a nyai si Jerimaya no ozae na. Uwhremu na, Jihova  ọ rehọ ẹkwoma ọruaro na Jerimaya ta kẹ Ẹbẹdmẹlẹk inọ ọ te sẹro riẹ okenọ isoja Babilọn a te nyaze te raha Jerusalẹm. (Jeri. 39:15-18) Ọghẹnẹ ọ rẹ hwosa kẹ ahwo nọ a wo oghẹrẹ udu utioye.

13. Oware udu vẹ emoha esa Hibru na a ru, kọ ẹvẹ oriruo rai ọ sai ro fi obọ họ kẹ omai?

¹³ Evaọ ikpe-udhusoi avọ ihrẹ taure kristi ọ tẹ ze, emoha Hibru esa jọ a ruẹ imuẹro inọ Ọghẹnẹ ọ rẹ hwosa kẹ ahwo nọ a wo ẹrọwọ gbe udu. Nebukadneza Ovie na o koko ikpahwo Babilọn kpobi họ re a guzou kpotọ kẹ ẹmema igoru ologbo jọ nọ o ru. Ohwo kpobi nọ ọ rọwo guzou kpotọ họ a re gbolo ie fihọ ebruerae. Emoha Hibru esa na a ta kẹ Nebukadneza avọ omurokpotọ inọ: “Ọghẹnẹ no ma be gọ na ọ rẹ sae siwi omai no ebruerae na; o ve je siwi omai no obọ ra, O ovie. Ogbẹrọ erehe, riẹ onana, ovie, inọ ma rẹ sae gọ edhọ hayo rehọ uzou kpotọ kẹ [ẹmema] oro ra nọ who ro vi hi.” (Dan. 3:16-18) Obe Daniẹl 3:19-30 o ta kpahe edhere igbunu nọ Ọghẹnẹ o ro siwi emoha Hibru esa na. Ẹsejọhọ ma te rẹriẹ ovao dhe odawọ nọ a ti ro mu omai fihọ erae he, rekọ ma be hae rẹriẹ ovao dhe oghẹrẹ edawọ efa yọ o rẹ sai mu omai ẹro nọ Ọghẹnẹ o ti fi obọ họ k’omai nọ ma tẹ sẹro ẹrọwọ mai je kru udu ga.

14. Wọhọ epanọ o rrọ obe Daniẹl uzou avọ 6, ẹvẹ Daniẹl o ro dhesẹ nọ o wo udu, kọ eme o no rie ze?

¹⁴ Daniẹl o ru oware nọ u dhesẹ nọ o wo ẹrọwọ gbe udu okenọ ewegrẹ riẹ a ru Dariọs Ovie na fi uzi họ inọ “bẹsenọ edẹ ọgba i rete, ohwo kpobi whẹ ọvo O, Ovie, a rẹ gọ, rekọ ohwo jọ ọ tẹ gọ ẹdhọ jọ hayo ohwo ọfa jọ a re gbolo ei fihọ ọgọdọ ikpohrokpo.” Nọ Daniẹl ọ nwane riẹ nọ Ovie na ọ whobọ họ uzi na no, “o te kpo obọ uwou ehru riẹ nọ inwidoro riẹ i rovie ri obọ Jerusalem; ọ tẹ rehọ ighilawọ riẹ diguẹ jẹ lẹ, jẹ kẹ uyere, rọkẹ Ọghẹnẹ riẹ isiasa evaọ okpẹdẹ, wọhọ epanọ ọ jẹ hae ru vẹre.” (Dan. 6:6-10) U kuhọ riẹ, a te gbolo Daniẹl fihọ ọgọdọ ikpohrokpo, rekọ Jihova o siwi rie.—Dan. 6:16-23.

15. (a) Ẹvẹ Akwila avọ Prisila a ro fi oriruo h’otọ k’omai kpahe ẹrọwọ gbe udu nọ ma re wo? (b) Eme họ otofa ẹme Jesu nọ o rrọ obe Jọn 13:34, kọ ẹvẹ Ileleikristi buobu a ro dhesẹ uyoyou utiona no?

¹⁵ Ebaibol ọ ta nọ Akwila avọ Prisila a ‘siobọno uzuazọ rai fiki Pọl,’ dede nọ o fodẹ ugogo oware nọ a ru hu. (Iruẹru 18:2; Rom 16:3, 4) A rọ udu ru lele ẹme nọ Jesu ọ ta inọ: “Mẹ kẹ owhai uzi okpokpọ, nọ, whai ohwo o you ohwo wọhọ epanọ me you owhai.” (Jọn 13:34) Uzi Mosis na o ta nọ ohwo o re you ọrivẹ  riẹ wọhọ epanọ o you omariẹ. (Izerẹ 19:18) Rekọ uzi Jesu nana yọ “okpokpọ” keme u bi dhesẹ oghẹrẹ uyoyou nọ o rẹ wọ ohwo tube whu nọ o tẹ gwọlọ ere, re amọfa a ruẹse zọ wọhọ epanọ Jesu omariẹ o ru na. Ileleikristi buobu a dhesẹ no inọ a wo oghẹrẹ uyoyou utiona keme a gbaudu “siobọno uzuazọ rai” re a sae ko ibe Ileleikristi rai dhere no obọ iwegrẹ nọ e gwọlọ e rai kpe.—Se 1 Jọn 3:16.

16, 17. Didi edawọ Ileleikristi oke anwae a rẹriẹ ovao dhe, kọ ẹvẹ onana u ro tho oware nọ Ileleikristi jọ a be rẹriẹ ovao dhe nẹnẹ?

¹⁶ Wọhọ Jesu, Ileleikristi ikpe-udhusoi ọsosuọ a gbaudu salọ nọ Jihova ọvo a rẹ gọ. (Mat. 4:8-10) A se nọ a rẹ mahe insẹnse kẹ Ovie ologbo ahwo Rom hu. (Rri uwoho na.) Ọzae jọ nọ a re se Daniel P. Mannix o kere nọ, “umutho Ileleikristi jọ ọvo a siobọno orọwọ rai, dede nọ a fi agbada idhe na avọ erae họ oria nọ ohwo kpobi ọ sae rọ jariẹ mahe isẹnse nọ ọ tẹ gwọlọ. Nọ ohwo nọ a mu fihọ uwou-odi o te whowho insẹnse fihọ erae na a vẹ kẹe obe udu nọ u dhesẹ nọ o dheidhe no, kẹsena a ve siobọnoi. Yọ a rẹ ta kẹe vevẹ nọ orọnikọ Ovie na ọ be gọ họ, rekọ o bi dhesẹ ọvo nọ o vuhumu inọ Ovie na o wuzou orẹwho Rom. Ghele na, enwenọ Ileleikristi nọ a mu fihọ uwou-odi na kpobi a se, dede nọ a hai ti si ai no uwou-odi o rọnọ a ru ere.”—Obe na Those About to Die.

¹⁷ Evaọ oke mai na, a ta kẹ inievo mai nọ a mu fihọ uwou-odi evaọ etoke esuo Nazi inọ a re siobọno ai otẹrọnọ a whobọhọ obe nọ o ta nọ a gbẹ rọ Isẹri Jihova ha. Umutho rai jọ ọvo e whobọ họ obe na. Nọ ahwo Tutsi avọ Hutu a je kpe ohwohwo evaọ obọ Rwanda, Isẹri Jihova a fi uzuazọ rai họ ọza jẹ ko ohwohwo dhere. Re a sai fi odawọ utioye kparobọ, o gwọlọ ẹrọwọ gbe udu.

18, 19. Iriruo ahwo vẹ evaọ Ebaibol na e rẹ sai fi obọ họ kẹ omai wo ẹrọwọ gbe udu evaọ iruo usiuwoma ota mai?

¹⁸ Enẹna, ma bi ru iruo nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ omai, uvẹ-ọghọ nọ ma be rọ ta usiuwoma Uvie na je wuhrẹ ahwo re a jọ ilele Jesu. (Mat. 24:14; 28:19, 20) Jesu o fi emamọ oriruo h’otọ kẹ omai evaọ abọ nana. O “kpo ewho gbe iwhre, ọ vuẹ ovuẹ, ọ rehọ usiuwoma uvie Ọghẹnẹ ze.” (Luk 8:1) Wọhọ Jesu, o gwọlọ nọ ma re wo ẹrọwọ gbe udu evaọ iruo usiuwoma ota na. Ọghẹnẹ o ti fi obọ họ kẹ omai wo udu wọhọ Noa, ọnọ ọ jọ “ọvuẹovuẹ ẹrẹreokie” rọkẹ “akpọ ahwo omuomu” ọrọ oke riẹ.—2 Pita 2:4, 5.

¹⁹ Olẹ u re fi obọ họ kẹ omai ruabọhọ iruo usiuwoma ota na. Okenọ Ileleikristi oke anwae nọ a je kpokpo a lẹ se Ọghẹnẹ inọ ọ kẹ ae ‘aruọwha nọ a rẹ rọ ta ẹme riẹ,’ ọ kuyo olẹ rai. (Se Iruẹru Ikọ Na 4:29-31.) Otẹrọnọ ozọ usiuwoma ota n’uwou ruọ uwou u bi mu owhẹ, Jihova o ti ru owhẹ wo ẹrọwọ gbe udu nọ whọ tẹ lẹ sei.—Se Olezi 66:19, 20. *

20. Amono a rrọ kugbe omai idibo Ọghẹnẹ?

²⁰ Evaọ uzẹme, o rrọ bẹbẹ re ohwo o dikihẹ ga evaọ egagọ Ọghẹnẹ ghelọ edawọ sa-sa nọ i bi te omai evaọ akpọ omuomu ọnana. Rekọ Ọghẹnẹ avọ Ọmọ riẹ Jesu kristi nọ o Wuzou ukoko na a rrọ kugbe omai. Ma te je wo ibe Ileleikristi nọ i bu vi ima ihrẹ, (7,000,000) evaọ akpọ na soso. Joma kuomagbe ai ta usiuwoma Uvie na avọ ẹrọwọ, yọ ajọ uzoẹme ẹgbukpe 2013 mai na o thọrọ omai ẹro ho: “Wo udu je kru oma ga. . . . Jihova Ọghẹnẹ ra ọ rrọ kugbe owhẹ.”—Jos. 1:9, NW.