1, 2. (a) Eme họ “Uwou-udhu Devidi,” kọ ẹvẹ a te rọ wariẹ bọe? (b) Idibo Jihova vẹ a kuomagbe be ta usiuwoma nẹnẹ?

EVAỌ ẹgwa ugboma esuo jọ nọ a jọ obọ Jerusalẹm gba nọ ọ viodẹ gaga evaọ ukpe ọ 49 C.E., Jemis olele na ọ ta nọ: “Simiọn [Pita] o dhesẹ epanọ Ọghẹnẹ ọ rọ jọ oke ọsosuọ weze bru ahwo Egedhọ, re ọ jọ udevie rai ha ahwo ro mu kẹ isẹri ise kẹ odẹ riẹ. Whaọ onana avọ ẹme nọ eruẹaro e ta na ẹme ọvo na, wọhọ epanọ a kere nọ, ‘Nọ eware nana e vrẹ no me reti zihe tha, mẹ vẹ jẹ bọ uwou-udhu Devidi nọ unhwo na; mẹ vẹ jẹ bọ eria nọ eraha eva riẹ na, mẹ vẹ jẹ wariẹ bọ. Re itu ahwo nọ i kiọkọ e ruẹse te guọlọ Ọnowo, jegbe ahwo Egedhọ kpobi nọ a rọ odẹ mẹ ese, ere Ọnowo ọ tae, ọnọ o ru nọ a jẹ riẹ eware enana nọ emuhọ ze.’”—Iruẹru 15:13-18.

² “Uwou-udhu [hayo, uwou uvie] Devidi” o raha evaọ okenọ a si Zẹdikaya no ovie. (Emọs 9:11) Rekọ a te wariẹ bọ “uwou-udhu” na, yọ Jesu nọ o no uyẹ Devidi ze ọ te keria agbara-uvie na bẹdẹ bẹdẹ. (Izik. 21:27; Iruẹru 2:29-36) Wọhọ epanọ Jemis ọ ta evaọ ẹgwa na, a bi koko ahwo Ju gbe ahwo Orẹwho Egedhọ họ re a jọ ereuku Uvie na, yọ oghẹrẹ utiona eruẹaruẹ Emọs na i bi ro rugba. Evaọ oke mai na, Ileleikristi nọ a rọ ẹzi wholo na gbe ogbotu “igodẹ efa” erọ Jesu na a bi kuomagbe ta Usiuwoma Uvie na.—Jọn 10:16.

3, 4. Ẹvẹ idibo Jihova a sae rọ sẹro usu rai kugbei evaọ obọ Babilọn?

³ Ababọ avro, “uwou-udhu” Devidi na u kie okenọ a mu ahwo Ju kpohọ igbo Babilọn. Ghelọ epanọ egagọ erue e da Babilọn fia te, ẹvẹ ahwo Ju a sae rọ sẹro usu rai kugbe Jihova evaọ etoke ikpe udhosa gbikpe (no ukpe ọ 607 rite 537 taure Kristi  ọ tẹ ze) nọ a jọ igbo evaọ obei na? Oghẹrẹ ovona nọ ma be sae rọ sẹro usu mai kugbe Jihova evaọ akpọ nana nọ Setan o bi su na. (1 Jọn 5:19) Ukuoriọ nọ a wo evaọ egagọ Ọghẹnẹ u fi obọ họ kẹ ae yọ oye u bi fi obọ họ kẹ idibo Ọghẹnẹ nẹnẹ re.

⁴ Ebaibol na nọ ma wo yọ abọjọ ukuoriọ mai. Ahwo Ju nọ a jọ igbo Babilọn a wo oma Ebaibol na soso ho, rekọ a riẹ izi nọ Ọghẹnẹ ọ rọ ẹkwoma Mosis kẹ emọ Izrẹl. A riẹ ‘ile Zayọn,’ a riẹ ehare hayo itẹ buobu, a tẹ jẹ riẹ eware ezi nọ idibo Ọghẹnẹ oke anwae a ru no. Evaọ uzẹme, a jẹ hae viẹ nọ a tẹ kareghẹhọ Zayọn, Jihova ọ thọrọ rai ẹro ho. (Se Olezi 137:1-6.) Onana u fi obọ họ kẹ ae sẹro usu rai kugbe Jihova, dede nọ a jọ ẹkwotọ nọ iwuhrẹ erue gbe iruemu iyoma e dafia.

5. Eme ọ kẹ imuẹro nọ egagọ esanerọvo e viodẹ evaọ obọ Babilọn gbe Ijipti?

⁵ Ahwo Babilọn a jẹ hae gọ eghẹnẹ esanerọvo. Eghẹnẹ esa rai jọ nọ e jọ ọvo họ Sin (ọghẹnẹ ọvẹre), Shamash (ọghẹnẹ ọre), gbe Ishtar (ẹdhọ-aye ọrọ ẹvi gbe ẹmo). Ahwo Ijipti oke anwae, a jẹ hai rri ọghẹnẹ inọ o wo aye nọ o yẹ ọmọzae kẹe, “aimasa na a ve zihe ruọ eghẹnẹ esanerọvo, dede na ẹsibuobu a re rri ọghẹnẹ-ọsẹ na wọhọ ọnọ o wuzou hu, rekọ ọghẹnẹ-aye na, yọ ọghẹnẹ-aye na a rẹ gọ.” (New Larousse Encyclopedia of Mythology) Usu eghẹnẹ esanerọvo nọ ahwo Ijipti a jẹ hae gọ họ, Osiris nọ ọ jọ ọghẹnẹ-ọzae, Isis nọ ọ jọ ọghẹnẹ-aye gbe Horus nọ ọ jọ ọghẹnẹ-ọmọ rai.

6. Eme họ Esanerọvo, kọ fikieme ma gbẹ sae rọ rọwo uwuhrẹ ọrue yena ha?

⁶ Egagọ Kristẹndọm a wo Esanerọvo re. Ilorida ichọche a rẹ ta nọ Ọsẹ na, Ọmọ na, gbe ẹzi ọfuafo na yọ Ọghẹnẹ Esanerọvo. Rekọ oyena yọ ekela kẹ udu-esuo Jihova, keme a be rọ ere ta nọ Ọghẹnẹ yọ abọjọ gheghe ọrọ eghẹnẹ esa nọ e rrọ ọvo. Idibo Jihova a rẹ sae rọwo iwuhrẹ erue itieye he keme a rọwokugbe ẹme nana nọ a rọ ẹgba ẹzi Ọghẹnẹ kere na inọ: “Gaviezọ O Izrẹl, ỌNOWO Ọghẹnẹ mai na ọvuọvo.” (Izie. 6:4) Jesu ọ wariẹ ẹme ọvo yena, kọ Oleleikristi uzẹme jọ ọ rẹ vro ẹme Jesu?—Mak 12:29.

7. Fikieme a gbẹ rọ họ ohwo nọ o kru orọwọ Esanerọvo ame he?

⁷ Uwuhrẹ Esanerọvo na o rọwokugbe ujaje nọ Jesu ọ kẹ ilele riẹ hẹ inọ “wha wuhrẹ ahwo erẹwho kpobi, wha họ ae ame evaọ odẹ Ọsẹ, gbe Ọmọ gbe Ẹzi Ẹri.” (Mat. 28:19) Re ohwo ọ tẹ jọ uvi Oleleikristi nọ ọ họ-ame no wọhọ omọvo Isẹri Jihova, o gwọlọ nọ o re vuhu Ọsẹ na Jihova mu inọ ọye ọ mai kpehru, yọ o re je vuhu ọkwa Jesu mu, ọnọ ọ rrọ Ọmọ Ọghẹnẹ. O re je vuhumu inọ ẹzi ọfuafo na yọ ẹgba nọ Ọghẹnẹ o re ro ru iruo, orọnikọ abọjọ Esanerọvo ho. (Emu. 1:2) Ohwo kpobi nọ o gbe kru orọwọ Esanerọvo na, a rẹ sae họe ame he, onọ o hai ti dhesẹ nọ ọ ginẹ roma mudhe kẹ Jihova Ọghẹnẹ no. Eva e be were omai gaga inọ ukuoriọ uzẹme na nọ ma wo u bi fi obọ họ k’omai whaha iwuhrẹ erue nana nọ i re si adhẹẹ no Ọghẹnẹ na.

8. Ẹvẹ ahwo Babilọn a rri eghẹnẹ rai gbe idhivẹri na?

⁸ Egagọ ahwo Babilọn e wha iwuhrẹ erue, emedhọ, iruẹru-idhivẹri, gbe iruẹru-imizi ze. Obe na, The International Standard Bible Encyclopædia o ta nọ: “U te no eghẹnẹ rai no, oware ofa nọ ahwo Babilọn a wo adhẹẹ kẹ gaga họ idhivẹri  na, enọ i wo ogaga nọ e sae rọ rehọ oghẹrẹ eyao sa-sa tehe ahwo. O wọhọ nọ ohọre nọ a re lele idhivẹri họre yọ abọjọ egagọ ahwo Babilọn nọ o viodẹ gaga, yọ a rẹ lẹ se eghẹnẹ rai ẹsikpobi re i fi obọ họ kẹ ae họre idhivẹri nana.”

9. (a) Ẹvẹ ahwo Ju buobu a ro kie kẹ iwuhrẹ egagọ erue nọ a no igbo Babilọn no? (b) Eme ọ be thọ omai nọ ma gbe bi ro duomahọ iruẹru-idhivẹri hi?

⁹ Nọ ahwo Ju buobu a no igbo Babilọn no, a tẹ jẹ iwuhrẹ erue nana rehọ. Nọ iwuhrẹ erue ahwo Griki e daruọ ae oma no, idhivẹri i te mu uzuazọ rai họ ẹkpọ keme a wo orọwọ nọ idhivẹri na jọ i woma yọ efa i yoma. Ukuoriọ uzẹme na nọ ma riẹ o be thọ omai nọ ma gbe bi ro duomahọ iruẹru-idhivẹri hi, keme ma riẹ nọ Jihova o mukpahe iruẹru-imizi ahwo obọ Babilọn. (Aiz. 47:1, 12-15) U te no ere no, ma re rri iruẹru-imizi wọhọ epanọ Ọghẹnẹ o rri rai.—Se Iziewariẹ 18:10-12; Eviavia 21:8.

10. Eme whọ rẹ sae ta kpahe orọwọ gbe iruẹru Babilọn Ologbo na?

¹⁰ Orọnikọ ahwo Babilọn oke anwae ọvo a wo iruẹru-imizi hi, te ahwo kpobi nọ a rrọ egagọ erue nẹnẹ, ọnọ a se Babilọn Ologbo na. (Evia. 18:21-24) Obe na, Interpreter’s Dictionary of the Bible o ta nọ: “Orọnikọ ugogo uruemu ẹwho hayo uvie jọ họ Babilọn [Ologbo na] na ha. Yọ orọnikọ ugogo oria jọ gbe he, rekọ iruẹru edhọgọ nọ e viodẹ.” (Vol. 1, ẹwẹ-obe avọ 338) Ma be jọ oria kpobi ruẹ iruẹru-imizi, edhọgọ, gbe izieraha efa sa-sa, onọ u dhesẹ nọ Babilọn Ologbo na ọ gbẹ rrọ, rekọ ọ te tọ họ.—Se Eviavia 18:1-5.

11. Unuovẹvẹ vẹ a jọ ebe mai kẹ no kpahe iruẹru-imizi?

¹¹ Jihova ọ ta nọ: ‘Mẹ sai kiakọ iruẹru-imizi hi.’ (Aiz. 1:13) Evaọ etoke ikpe-udhusoi avọ ikpegbizii, ahwo a duomahọ iruẹru-imizi gaga, onọ o kẹre te uruemu nọ ahwo a rẹ rọ gwọlọ ta ẹme kugbe ahwo nọ a whu no. Fikiere Uwou-Eroro ọ May 1885, onọ a jẹ hai se Zion’s Watch Tower oke yena o ta nọ: “Orọwọ inọ ahwo nọ a whu no a rrọ uzuazọ evaọ oria ofa o rrọ oware okpokpọ họ. Ahwo egagọ erue oke anwae a wo orọwọ yena yọ onana o wha iwuhrẹ erue kpobi ze.” Uwou-Eroro na o ta nọ, uwuhrẹ erue na inọ ahwo nọ a whu no a rẹ sai lele ahwo nọ a rrọ uzuazọ ta ẹme “u ru eviẹhọ idhivẹri na dowọ muotọ, a te bi zihe oma ruọ izi ahwo nọ a whu no. A tẹ be rọ ẹghẹ nana ko oghẹrẹ ohwo nọ a rrọ dhere jẹ be rọ ere su ahwo thọ.” Omobe na, What Say the Scriptures About Spiritism? (Eme Ikereakere na E Ta Kpahe Iruẹru-Imizi?) nọ a kere oke nọ u kpemu o kẹ oghẹrẹ unuovẹvẹ ovona, yọ ere ebe mai nọ a bi kere ze kẹle na i bi ru re.

12. Eme ẹzi Ọghẹnẹ ọ wọ Solomọn ta kpahe ahwo nọ a whu no?

¹² “Ahwo kpobi nọ a riẹ uzẹme na” a rẹ sae k’uyo onọ na. (2 Jọn 1) Ma rọwokugbe ẹme Solomọn nọ ọ ta nọ: “Arakọ ọkpokpọ o woma vi okpohrokpo owhuowhu. Keme enọ e rọ uzuazọ a riẹ nọ a reti whuẹ, rekọ iwhuowhu e riẹ oware ovo ho, . . . Oware kpobi nọ whọ gwọlọ rehọ obọ ra ru, rehọ ogaga ra kpobi ru ei; keme iruo hayo iroro hayo eriariẹ hayo areghẹ e rọ eva ẹri [hayo, uki] hi, obonọ who bi kpohọ na.”—Ọtausi. 9:4, 5, 10.

13. Ẹvẹ egagọ gbe iruemu ahwo Griki i ro kpomahọ ahwo Ju?

¹³ Ahwo Ju a rrọ ogbori hi kpahe oware nọ o rẹ via kẹ ohwo nọ o te whu. Rekọ okenọ iletu ẹmo Alekzanda Ologbo  na a ghale ẹkwotọ Grisi kẹ omarai no, a tẹ jẹ daoma ru epanọ a sae rọ rehọ ẹkwoma iwuhrẹ Griki gbe iruemu ẹwho Griki ku ahwo Juda avọ Siria kugbe. Onana u ru nọ ahwo Ju a rọ jẹ iwuhrẹ erue na rehọ inọ oware jọ u re no ohwo oma kpohọ obọfa nyae rria nọ o te whu no gbe inọ oria jọ o riẹ nọ a rẹ jọ ruẹ uye. Orọnikọ obọ Griki uwuhrẹ na u noze he inọ oria jọ o rrọ nọ ohwo ọ rẹ jọ ruẹ uye nọ o te whu no, ahwo Babilọn a rọwo nọ “akpọ jọ ọ rrọ oria jọ . . . nọ eghẹnẹ gbe idhivẹri nọ i wo ẹgba je muozọ gaga a bi su, . . . nọ eware imuozọ gaga e dafia.” (The Religion of Babylonia and Assyria) Ahwo Babilọn a rọwo nọ ohwo o te whu no, oware jọ u re no ugboma na kpohọ obọfa nyae rria.

14. Eme Job avọ Abraham a riẹ kpahe uwhu gbe ẹkparomatha?

¹⁴ Dede nọ Job, ọzae okiẹrẹe na o wo Ikereakere na ha, ọ riẹ oware nọ o rẹ ginẹ via nọ ohwo o te whu. Ọ riẹ re nọ Jihova ọ te kpare iẹe no uwhu ze. (Job 14:13-15) Abraham o fi ẹrọwọ họ ẹkparomatha na re. (Se Ahwo Hibru 11:17-19.) Nọ orọnọ ohwo nọ o whu no ọvo a rẹ kpare ze na, idibo Ọghẹnẹ nọ ma fodẹ na a rọwo ho inọ oware jọ u re no ugboma ohwo kpohọ oria ofa nyae rria nọ o te whu no. Ababọ avro, ẹzi Ọghẹnẹ o fi obọ họ kẹ Job avọ Abraham riẹ oware nọ o rẹ via nọ ohwo o te whu, u te je fi obọ họ kẹ ai fi ẹrọwọ họ ẹkparomatha na. Iwuhrẹ uzẹme nana yọ abọjọ ukuoriọ mai.

15, 16. Ẹvẹ a ro si omai no igbo uzioraha gbe uwhu?

¹⁵ Eva e be jẹ were omai nọ Ọghẹnẹ o ru omai riẹ uzẹme na kpahe epanọ o ti ro si omai no igbo uzioraha gbe uwhu nọ ma reuku riẹ mi Adamu. (Rom 5:12) Ma vuhumu nọ Jesu “ọ ze re a  gba odibo kẹ e he, rekọ ọ rẹ gba odibo, re ọ rọ uzuazọ riẹ ta ahwo buobu no igbo.” (Mak 10:45) U woma gaga nọ ma rọ riẹ kpahe ‘ẹtanigbo Kristi Jesu.’—Rom 3:22-24.

¹⁶ O gwọlọ nọ ahwo Ju gbe ahwo Egedhọ erọ ikpe-udhusoi ọsosuọ a re kurẹriẹ no izieraha rai je fi ẹrọwọ họ idhe ẹtanigbo Jesu. O gbẹ rrọ ere he, a rẹ sae rọ iruthọ rai vrẹ ae he. Epọvo na o rrọ nẹnẹ. (Jọn 3:16, 36) Ohwo ọ rẹ sai wo erere idhe ẹtanigbo na ha nọ ọ tẹ dadamu iwuhrẹ erue wọhọ Esanerọvo, gbe inọ oware jọ u re no ugboma na kpohọ obọfa nyae rria nọ ohwo o te whu no. Rekọ ma rẹ sai wo erere no ẹtanigbo na ze, keme ma riẹ uzẹme na kpahe ‘Ọmọ oyoyou Ọghẹnẹ, ọnọ o ru nọ ma re ro wo usiwo gbe erọvrẹ izieraha mai.’—Kọl. 1:13, 14.

17, 18. Diẹse ma rẹ jọ ruẹ ikuigbe mai, kọ ẹvẹ ma sai ro wo erere no ae ze?

¹⁷ Eware buobu e riẹ nọ ma rẹ sae gbẹ ta kpahe iwuhrẹ uzẹme na, eware nọ mai idibo Ọghẹnẹ ma be rọ ẹro ruẹ, gbe eghale nọ ma bi wo evaọ egagọ Jihova. Anwọ ikpe buobu ze na a be hai kere kpahe iruẹru mai evaọ eria sa-sa akpọ na fihọ Yearbook. Whọ rẹ ruẹ ikuigbe mai evaọ ividio na Faith in Action, abọ ọsosuọ gbe abọ avivẹ, gbe ebe wọhọ Jehovah’s Witnesses—Proclaimers of God’s Kingdom. Yọ whọ rẹ jẹ jọ emagazini mai ruẹ ikuigbe inievo mai nọ e rẹ kẹ omosasọ.

¹⁸ Ma re wo erere nọ ma tẹ romatotọ roro kpahe ikuigbe ukoko Ọghẹnẹ, wọhọ epanọ o jọ kẹ emọ Izrẹl nọ a roro kpahe oghẹrẹ nọ Ọghẹnẹ o ro si ai no igbo Ijipti. (Ọny. 12:26, 27) Mosis nọ ọ rọ ẹro ruẹ iruẹru igbunu Ọghẹnẹ, nọ ọ kpako no na, ọ ta kẹ emọ Izrẹl nọ: “Wha kareghẹhọ edẹ oke anwae, wha roro ige nọ ikpemu; wha nọ ọsẹ rai, o re ti dhesẹ kẹ owhai; ekpako rai, e rẹ te ta kẹ owhai.” (Izie. 32:7) Mai ‘idibo Jihova gbe uthuru riẹ,’ ma rẹ rehọ evawere vuẹ amọfa oruaro gbe iruo igbunu riẹ. (Ol. 79:13) U te no ere no, joma hai se ikuigbe ukoko na, wuhrẹ no ae ze, re ma m’omaa kpahe obaro.

19. Nọ ma be reawere elo uzẹme na, eme u fo nọ ma re ru?

¹⁹ Eva e be were omai nọ ma bi ghoro evaọ ebi hi rekọ ma be reawere elo uzẹme nọ o bi no obọ Ọghẹnẹ ze. (Itẹ 4:18, 19) Fikiere j’oma hae wuhrẹ Ebaibol na ziezi, rọ ọwhọ ta usiuwoma na, je wo ọkpọ uruemu Devidi nọ ọ lẹ se Ọghẹnẹ Erumeru na nọ: “[Me] ti jiri ẹrẹrẹokie ra na ọvo. Ọghẹnẹ who wuhrẹ omẹ no emaha mẹ ze, me gbe bi whowho iruo igbunu ra fienẹ na. Dede nọ mẹ kpako dheza no, O Ọghẹnẹ whọ se omẹ ba ha, bẹsenọ me re ti whowho ogaga ra kẹ ige nọ e be tha.”—Ol. 71:16-18.

20. Ẹme avro vẹ ọ rrọ otọ, kọ eme whọ gba riẹ mu nọ who ti ru?

²⁰ Mai idibo Jihova nọ e roma mudhe no, ma riẹ ẹme nọ ọ rrọ otọ kpahe udu-esuo Ọghẹnẹ gbe ẹgbakiete ohwo-akpọ. Ma bi whowho uzẹme nọ ohwo ọvo ọ rẹ sae vro avro riẹ hẹ, inọ Jihova họ Osu Ehrugbakpọ na, ọye ma rẹ rọ eva mai kpobi gọ. (Evia. 4:11) Fikinọ ẹzi riẹ ọ rrọ kugbe omai, ma be ta usiuwoma kẹ iwhrori jẹ sasa ahwo nọ a rrọ uweli oma. (Aiz. 61:1, 2) Dede nọ Setan ọ dawo oma bẹ re o su idibo Ọghẹnẹ gbe ahwo akpọ kpobi thọ, ukuoriọ mai o be kẹ omai evawere, yọ ma gba riẹ mu inọ ma re kru ẹgbakiete mai je jiri Jihova Ọghẹnẹ Erumeru na enẹna gbe bẹdẹ bẹdẹ.—Se Olezi 26:11; 86:12.