1. Ẹvẹ emamọ ẹmeọta-kugbe u ro fi obọ họ kẹ erọo jọ no?

ONIỌVO-ỌMỌZAE jọ evaọ obọ Canada ọ ta nọ: “Ukpenọ mẹ raha oke kugbe omọfa, mẹ rẹ raha oke kugbe aye mẹ. Evawere mẹ i re vihọ nọ aye mẹ ọ tẹ riẹ kpahe iẹe, yọ epọvo na re, edada mẹ i re kpotọ nọ ọ tẹ riẹ oware nọ o be k’omẹ uye.” Ọzae jọ evaọ obọ Australia o kere nọ: “Anwọ ikpe ikpegbọvo nọ ma rọ rrọ orọo na, uvumọ ẹdẹ ọ re vrẹ hẹ nọ me lele aye mẹ t’ẹme he. Ma bi brudu hu inọ oware jọ o te via kẹ orọo mai. Oware nọ o wha riẹ ze họ, ma be hae ta ẹme kugbe ẹsikpobi.” Oniọvo-ọmọtẹ jọ evaọ obọ Costa Rica ọ ta nọ: “Emamọ ẹmeọta-kugbe u ru nọ usu mẹ avọ ọzae mẹ o jẹ rrọ gaga, u si omai kẹle Jihova no, o be thọ omai no edawọ, u te je ru nọ uyoyou nọ ma wo kẹ ohwohwo u bi ro dhe ẹgẹga.”

2. Eme o rẹ sai ru ẹmeọta-kugbe jọ bẹbẹ?

² Kọ whẹ avọ ọrivẹ-orọo ra wha be hae ta ẹme kugbe ẹsikpobi, manikọ o rrọ bẹbẹ kẹ owhai? Uzẹme riẹ họ, ebẹbẹ e sae romavia evaọ orọo keme imava na e gba ha, yọ a wo ọvuọ uruemu riẹ fiki oghẹrẹ nọ a rọ yọrọ ai gbe oria nọ a noze. (Rom 3:23) U te no ere no, aimava a sai wo ọvuọ oghẹrẹ riẹ nọ a rẹ rọ ta ẹme. Agbẹta nọ imava jọ nọ i wuhrẹ kpahe orọo nọ a re se John M. Gottman gbe Nan Silver a rọ ta nọ: “Re orọo o sae tọ o gwọlọ udu, ọtamuo gbe ithihakọ.”

3. Eme o fi obọ họ kẹ ahwo jọ bọ orọo rai ga no?

³ Re orọo o sae tọ, o gwọlọ iruo. Rekọ a rẹ sae ruẹ unu gbiku evawere nọ i re noi ze he. Erivẹ-orọo nọ i gine you ohwohwo a rẹ sai wo evawere evaọ orọo rai. (Ọtausi. 9:9) Roro kpahe orọo Aiziki avọ Rebeka. (Emu. 24:67) Dede nọ a rria kugbe ikpe buobu, Ebaibol ọ jọ oria ovo ta ha inọ uyoyou nọ aimava a wo kẹ ohwohwo u kiekpo. Epọvo na erọo ahwo buobu e rrọ nẹnẹ re. Eme ọ soriẹ? Fikinọ a wo orimuo, uyoyou,  adhẹẹ gbe omaurokpotọ kẹ ohwohwo, a be rọ edhere owowou ta oware nọ o rrọ ai iroro kẹ ohwohwo. Wọhọ epanọ ma te ruẹ na, nọ ọzae-avọ-aye a te wo iruemu nana u re rovie uvẹ ẹmeọta-kugbe fihọ ẹsikpobi.

4, 5. Ẹvẹ orimuo ọ sai ro fi obọ họ kẹ ọzae-avọ-aye wo otoriẹ ohwohwo ziezi? Kẹ oriruo.

⁴ Obe Itẹ 16:20 o ta nọ, “Ọnọ ọ kezọ ẹme [hayo nọ o dhesẹ orimuo, NW] u re woma kẹ ẹe.” Ere o ginẹ rrọ evaọ orọo gbe uzuazọ uviuwou. (Se Itẹ 24:3.) Ebaibol na ọvo ma sae jọ duku uvi orimuo gbe areghẹ. Emuhọ 2:18 o ta kẹ omai nọ Ọghẹnẹ ọ ma aye re o fi obọ họ kẹ ọzae, orọnikọ re ọ jọ wọhọ ọzae he. Ma rẹ ruẹ epanọ aye ọ rrọ evaọ oghẹrẹ nọ ọ rẹ rọ ta ẹme. Ahwo-akpọ a wo ohẹriẹ no ohwohwo, rekọ aye ọ rẹ gwọlọ ta kpahe amọfa, usu gbe oghẹrẹ nọ oware o riẹe oma. O rẹ were aye gaga re ọzae ọ romatotọ lele ie ta ẹme, keme onana u re dhesẹ kẹe nọ ọzae na o you rie. Evaọ abọdekọ riẹ, ezae e nwane rrọ ere he, a rẹ mae ta kpahe ekọ, ebẹbẹ gbe epanọ a re ro ku ebẹbẹ họ. Yọ a rẹ gwọlọ nọ a kẹ ae adhẹẹ.

⁵ Oniọvo-ọmọtẹ jọ evaọ obọ Britain ọ ta nọ: “Ọzae mẹ ọ rẹ gwọlọ epanọ o re ro ku ẹbẹbẹ mẹ họ kpata kpata viukpenọ ọ rẹ gaviezọ kẹ omẹ. Onana u re dh’omẹ ofu gaga, keme oware nọ mẹ gwọlọ kpobi họ, ‘egho iti gbe ororokẹ.’” Ọzae jọ o kere nọ: “Okenọ ma rọo obọ, oware nọ o jẹ hẹ mae jọ omẹ oja họ, epanọ me re ro ku ẹbẹbẹ kpobi nọ aye mẹ o wo họ kpata kpata. Rekọ, me te ti vuhumu nọ oware nọ ọ ginẹ gwọlọ họ, ezọ nọ mẹ rẹ gaviẹ kẹe.” (Itẹ 18:13; Jem. 1:19) Ọzae nọ o wo orimuo ọ rẹ daoma riẹ ọdawẹ aye riẹ jẹ daoma riẹ edhere nọ o re ro fi obọ họ kẹe. Evaọ oke ovona, ọzae na o re dhesẹ kẹ aye riẹ nọ iroro gbe ọdawẹ aye na i wuzou kẹ ọyomariẹ gaga. (1 Pita 3:7) Ere ọvona u fo nọ aye na ọ rẹ daoma wo otoriẹ ọzae riẹ re. Nọ ọzae-avọ-aye a te wo otoriẹ ohwohwo, wo adhẹẹ je bi ru ẹkẹ-abọ rai lele oware nọ Ebaibol ọ ta, orọo rai u re siuru gaga. Ofariẹ, o te whae ze nọ a te hai ro kuomagbe jẹ emamọ iroro.

6, 7. (a) Ẹvẹ ẹme nọ ọ rrọ obe Ọtausiuwoma Na 3:7 o sai ro fi obọ họ kẹ ọzae-avọ-aye dhesẹ orimuo? (b) Ẹvẹ aye ọ sai ro dhesẹ orimuo, kọ eme u fo nọ ọzae ọ rẹ daoma ru?

⁶ Ọzae-avọ-aye nọ a wo orimuo a riẹ nọ u wo “oke jọ nọ a rẹ rọ fọ tou, oke jọ nọ a rẹ rọ ta ẹme.” (Ọtausi. 3:1, 7) Oniọvo-ọmọtẹ jọ nọ ọ rrọ orọo te ikpe ikpe no ọ ta nọ, “Enẹna mẹ ruẹ nọ orọnọ oke kpobi a re ro fi ẹme h’otọ họ. Iruo hayo eware efa jọ e tẹ rrọ ọzae mẹ obọ nọ o bi ru, mẹ rẹ hẹrẹ re omoke jọ o vrẹ taure me te fi ẹme h’otọ. Fikiere, ẹmeọta-kugbe mai ọ rẹ jọ ziezi.” Aye nọ o wo areghẹ ọ rẹ ta ẹme avọ unu awere, jẹ kareghẹhọ nọ ẹme nọ a ta kiehọ “evaọ ẹruoke riẹ” o re siuru jẹ were ohwo nọ ọ be gaviezọ.—Se Itẹ 25:11.

⁷ Orọnikọ nọ ọzae Oleleikristi ọ tẹ be gaviezọ kẹ aye riẹ ọvo u re dhesẹ nọ o bi ru ẹkẹ-abọ riẹ hẹ, ọ rẹ daoma ta eva riẹ re. Ọkpako ukoko jọ nọ ọ rrọ orọo te ikpe udhegbihrẹ no ọ ta nọ: “Dede nọ o jọ bẹbẹ k’omẹ, mẹ jẹ hẹ daoma ta oware nọ o rrọ omẹ eva kẹ aye mẹ.” Oniọvo-ọmọzae jọ nọ ọ rrọ orọo te ikpe udhegbene no ọ ta nọ: “Mẹ jẹ hae ta eware buobu nọ e be k’omẹ uye via ha, bi roro nọ ‘i ti no ere kuhọ nọ mẹ gbẹ ta kpahe ai hi.’ Rekọ mẹ tẹ te ruẹ nọ mẹ tẹ ta oware nọ o be k’omẹ uye yọ u dhesẹ hẹ inọ me te ọzae he. O tẹ rrọ bẹbẹ kẹ omẹ re mẹ ta eva mẹ, mẹ rẹ lẹ kẹ ẹme nọ o fo, gbe emamọ edhere nọ mẹ rẹ rọ tae. Kẹsena me ve mu ẹme na họ.” Oghẹrẹ oke nọ a rọ ta ẹme u re fi obọ họ re, o sae jọ okenọ ọzae-avọ-aye a rrọ oria bi se obe okpẹdẹ hayo nọ a te bi se Ebaibol kugbe.

8. Oware ofa vẹ imava-orọo Ileleikristi a re ru nọ u ti fi obọ họ bọ orọo rai ga?

 ⁸ Oware jọ nọ u wuzou gaga kẹ ọzae-avọ-aye họ, olẹ gbe epanọ a re ro ru ẹmeọta-kugbe rai woma vi epaọ anwẹdẹ kpobi. Uzẹme, o rẹ sae jọ bẹbẹ re ohwo o nwene iruemu anwae riẹ. Rekọ ọzae-avọ-aye a te you Jihova, be hae lẹ kẹ ẹzi ọfuafo riẹ, je rri orọo wọhọ ọruẹrẹfihotọ riẹ, u re ru ai wo iruemu ezi nọ ahwo buobu a wo nẹnẹ hẹ. Aye jọ nọ ọ rrọ orọo te ikpe udhegbezeza no o kere nọ: “Mẹ avọ ọzae mẹ ma rri orọo ghaghae wọhọ epanọ Jihova o rri rie, fikiere ma bi roro nọ ma te hẹriẹ ẹdẹjọ họ. Onana u ru nọ ma rẹ rọ daoma ta ẹme kugbe kpahe ebẹbẹ mai re ma sai ku ae họ.” Nọ ọzae-avọ-aye a te wo usu utiona je bi rri orọo wọhọ epanọ Ọghẹnẹ o rri rie, eva e rẹ were Ọghẹnẹ yọ onana o rẹ wha eghale buobu ze.—Ol. 127:1.

9, 10. Eware vẹ ọzae-avọ-aye a rẹ sai ru kẹ ohwohwo nọ u re ru uyoyou rai ga?

⁹ Uyoyou nọ o rrọ “ọwhẹgbe eware kpobi” họ oware nọ o mai wuzou evaọ orọo. (Kọl. 3:14) Nọ imava-orọo a rrọ kugbe, be rẹriẹ ovao dhe ebẹbẹ je bi wo evawere kugbe na, uyoyou rai u re dhe ẹgẹga. Usu rai o rẹ kpekpe vi epaọ anwẹdẹ. Erọo itienana e rrọ ziezi keme imava-orọo na a be hae ru eware esese kẹ ohwohwo wọhọ, obọ nọ a rẹ rọ kpahe ohwohwo ẹkoko, ẹme ezi nọ o re no ae unu ze, eware ezi nọ a re ru kẹ ohwohwo, ovao rai nọ o rẹ jọ ohwohwẹ hayo onọ nọ a rẹ nọ ohwohwo kpahe epanọ okpẹdoke na o jọ. Orọnikọ ikpeware jọ nọ a rẹ jọ etẹlivisiọne dhesẹ a bi ru kẹ ohwohwo ho. Eware esese itiena e rẹ sai ru orọo dikihẹ. Ọzae-avọ-aye jọ nọ a rrọ orọo evawere te ikpe ikpegbizii no a ta nọ evaọ okpẹdoke kpobi a rẹ rọ ifonu se hayo vi uwou se ohwohwo, rọ nọ “epanọ eware e rrọ.”

¹⁰ Uyoyou o rẹ jẹ wọ ọzae-avọ-aye daoma riẹ kpahe ohwohwo nọ oke o be nyaharo na. (Fil. 2:4) Onana u re ru nọ uyoyou rai kẹ ohwohwo u re ro dhe ẹgẹga dede nọ a gba ha. Emamọ orọo u re dhe ewewoma nọ oke o be nyaharo na. Otẹrọnọ whọ rọo no, nọ omara nọ: ‘Ẹvẹ mẹ riẹ ọrivẹ-orọo mẹ te? Kọ mẹ be hae riẹ iroro riẹ nọ ma tẹ rrọ ẹme? Kọ mẹ be hai roro kpahe ọrivẹ-orọo mẹ n’oke t’oke, be hae kareghẹhọ oware nọ mẹ ruẹ evaọ oma riẹ nọ o lẹliẹ omẹ rehọ iẹe?’

11. Re orọo o sae tọ, fikieme adhẹẹ o ro wuzou gaga? Kẹ oriruo.

¹¹ Orọo o maki wo evawere kẹhẹ, ahwo nọ a riẹe a gba ha yọ ghelọ epanọ a you ohwohwo te kẹhẹ, ẹsikpobi a rẹ rọwokugbe he. Ere o jọ kẹ Abraham avọ Sera. (Emu. 21:9-11) Ghele na, a k’uvẹ hẹ re ẹwhọ ọ hẹriẹ aimava. Fikieme? A jẹ kẹ ohwohwo adhẹẹ. Wọhọ oriruo, okenọ Abraham ọ vuẹ Sera aye riẹ nọ o ru oware jọ, ọ ta nọ “ivie.” (Emu. 12:11, 13, NW) Sera omariẹ ọ jẹ hae yoẹme kẹ Abraham, je tube sei “Ọnowomẹ.” (1 Pita 3:6) Nọ ọzae-avọ-aye a gbe wo adhẹẹ kẹ ohwohwo ho, u re dhesẹ oma via evaọ oghẹrẹ nọ a rẹ rọ ta ẹme. (Itẹ 12:18) A gbẹ daoma kpọ oware nọ o be wha onana ze vi hi, ẹsejọhọ orọo rai o te tọ họ.—Se Jemis 3:7-10, 17, 18.

12. Fikieme ahwo nọ a rọo obọ a jẹ daoma gaga wuhrẹ epanọ a rẹ rọ ta ẹme kẹ ohwohwo avọ adhẹẹ?

¹² Ahwo nọ a rọo obọ a rẹ daoma gaga wuhrẹ epanọ a rẹ rọ ta ẹme kẹ ohwohwo wowou avọ adhẹẹ, onana u ti ru nọ a te hae rọ ta ẹme kugbe ziezi. Ọzae jọ ọ ta nọ, “Dede nọ orọo o rẹ kẹ evawere gaga evaọ ukpe ọsosuọ, ebẹbẹ e rẹ jariẹ ẹsejọ. Nọ whọ be daoma riẹ iroro, uruemu gbe ẹgwọlọ aye ra evaọ ukpe ọsosuọ yọ ọyomariẹ ọ be daoma riẹ era na, eware e rẹ sae jọ thọhọ thọhọ. Rekọ whai imava wha tẹ be rọ emamọ edhere ta ẹme kẹ ohwohwo, rọ eware jọ hwẹ, wo omaurokpotọ, odiri, jẹ be rẹroso Jihova, eware e te ruẹrẹhọ.” Avro ọ rrọ ẹme yena ha.

13. Fikieme omaurokpotọ u ro wuzou kẹ orọo evawere?

¹³ Emamọ ẹmeọta-kugbe evaọ orọo o wọhọ ẹtẹre-ame nọ o bi su ẹmẹrera evaọ udevie ọgbọ ekakọ. “Udu udhedhẹ” hayo omaurokpotọ nọ ohwo o re wo evaọ orọo u re fi obọ họ gaga ru ẹmeọta-kugbe otiọye na lọhọ ẹsikpobi. (1 Pita 3:8) Oniọvo-ọmọzae jọ nọ ọ rrọ orọo te ikpe ikpegbọvo no ọ ta nọ, “Oware nọ o rẹ mai fi obọ họ ku ẹwhọ họ vẹrẹ vẹrẹ họ omaurokpotọ, keme o rẹ wọ owhẹ ta kẹ ọrivẹ-orọo ra nọ ‘Eva e dha owhẹ hẹ.’” Ọkpako ukoko jọ nọ ọ rrọ orọo te ikpe udhe no ọ ta nọ, “Ẹsejọ, re a ta nọ ‘Eva e dha owhẹ  hẹ’ u wuzou vi re a ta nọ ‘Me you owhẹ.’” O fibae nọ: “Oware jọ nọ u re fi obọ họ kẹ ohwo kaki wo ẹzi omaurokpotọ họ olẹ. Nọ mẹ avọ aye mẹ ma tẹ lẹ kugbe, o rẹ kareghẹhọ omai aruoriwo nọ Ọghẹnẹ o wo kẹ omai gbe nọ ma gba ha. Ekareghẹhọ itiena e rẹ lẹliẹ omẹ wo emamọ iroro.”

14. Ẹvẹ omorro u re ru orọo?

¹⁴ Omorro o rẹ sai ku imava gbe he. U re bru ẹmeọta dhe, keme u re ru nọ ohwo ọ gbẹ rọ gwọlọ wou unu hu. Ohwo nọ o wo omorro o re gu inoma, ukpenọ ọ ta nọ, “Eva e dha owhẹ hẹ; ivie, rọ vrẹ omẹ.” Ukpenọ ọ rọwo iruthọ riẹ, ọ rẹ gwọlọ riẹ obọ họ ethobọ ọdekọ. Nọ a te ru ohwo otiọna thọ, ukpenọ o ru udhedhẹ, ọ rẹ gwọlọ kpahe eme egaga kẹ ohwo ọdekọ, hayo vu ei wa riẹriẹriẹ. (Ọtausi. 7:9) Ẹhẹ, omorro o rẹ sae raha orọo. U fo re ọzae-avọ-aye a kareghẹhọ nọ “Ọghẹnẹ o mukpahe otu-eheri, rekọ ọ rẹ rehọ aruoriwo kẹ enọ eromakpotọ.”—Jem. 4:6.

15. Oghẹrẹ vẹ ohrẹ nọ o rrọ obe Ahwo Ẹfẹsọs 4:26, 27 o sai ro fi obọ họ kẹ ọzae-avọ-aye ku ebẹbẹ rai họ?

¹⁵ Ohwo jọ o te roro nọ omorro o sae romavia evaọ orọo riẹ hẹ, yọ o roro thọ. U fo nọ ma vuhu iei mu jẹ daoma whaha iẹe kpata kpata. Pọl ọ vuẹ ibe Ileleikristi riẹ nọ: “Wha jọ [ọre] o kiedi ofu rai họ họ, wha kẹ ukumuomu oria gbe he.” (Ẹf. 4:26, 27) Ọzae-avọ-aye a gbe ru lele ohrẹ Ebaibol ho, o rẹ wha okpẹtu ze. Oniọvo-ọmọtẹ jọ o bruenu nọ, “Okejọ o jariẹ nọ mẹ avọ ọzae mẹ, ma fi ohrẹ nọ o rrọ obe Ahwo Ẹfẹsọs 4:26, 27 na họ iruo ho. Owezẹ u su omẹ vievie he aso ẹdẹ yena.” Kọ u gbe fo re a ta ẹme kugbe je ku ẹbẹbẹ nọ ọ romavia họ ababọ oke oraha? O make rrọ ere na, u fo nọ ọzae-avọ-aye a rẹ kẹ ohwohwo omoke jọ nọ udu rai u re ro dhẹ. U re je fo re a lẹ se Jihova kẹ emamọ iroro. Onana u kugbe ẹzi omaurokpotọ, nọ u ti fi obọ họ kẹ ọzae-avọ-aye tẹrovi ẹbẹbẹ nọ ọ r’otọ, ukpenọ a rẹ tẹrovi iruthọ ohwohwo keme onana u re ru ẹbẹbẹ na ga viere.—Se Ahwo Kọlọsi 3:12, 13.

16. Ẹvẹ omaurokpotọ o sai ro fi obọ họ kẹ ọzae-avọ-aye wo emamọ iroro kpahe onaa sa-sa nọ a wo?

¹⁶ Omaurokpotọ u re fi obọ họ kẹ ohwo tẹrovi abọ nọ ọrivẹ-orọo riẹ ọ be jọ riẹ ru. Wọhọ oriruo: O sae jọ nọ aye o wo obọdẹ onaa jọ nọ o bi ro fi obọ họ kẹ uviuwou na. Ọzae riẹ o te wo omaurokpotọ, ukpenọ o re roro nọ aye riẹ o bi mi ei otọ, ọ rẹ tuduhọ aye riẹ awọ re ọ ruabọhọ rọ onaa na ruiruo, onọ u re dhesẹ nọ aye na ọ rrọ ghaghae kẹe yọ o wo edẹro kẹ oware nọ o bi ru na. (Itẹ 31:10, 28; Ẹf. 5:28, 29) Evaọ oke ovona, aye nọ o wo omaurokpotọ ọ rẹ rọ fiki onaa nọ ọyomariẹ o wo rri ọzae riẹ vo hayo fu uke he. Oyena o rẹ sae da ọzae na, ukuhọ riẹ o te da aye na re keme aimava “uwo ovo,” oware u te ru ọjọ yọ u ru ọdekọ re.—Mat. 19:4, 5.

17. Eme o rẹ sae lẹliẹ orọo wo evawere nẹnẹ jẹ wha ujiro se Jihova?

¹⁷ Avro ọ riẹ hẹ, whọ gwọlọ nọ orọo ra o jọ wọhọ orọ Abraham avọ Sera hayo Aiziki avọ Rebeka, onọ evawere e rẹ jọ, nọ o rẹ tọ jẹ wha ajiri se Jihova. O tẹ rrọ ere, rri orọo wọhọ epanọ Ọghẹnẹ o rri rie. Jọ evaọ Ebaibol na gwọlọ orimuo avọ areghẹ. Hai rri ọrivẹ-orọo ra ghaghae ẹsikpobi, re whọ rọ ere wo uvi uyoyou nọ ‘elo riẹ ọ wọhọ elo erae.’ (Ole 8:6) Daoma wo omaurokpotọ. Wo adhẹẹ kẹ ọrivẹ-orọo ra. Who te ru eware nana, orọo ra o te wha evawere se owhẹ gbe Ọsẹ obọ odhiwu ra, Jihova. (Itẹ 27:11) Ẹhẹ, who ti wo ọkpọ iroro ọzae jọ nọ ọ rrọ orọo te ikpe udhegbihrẹ no, nọ o kere nọ: “Mẹ sae rria ababọ aye mẹ hẹ. Orọo mai u bi dhe ewewoma kẹdẹ kẹdẹ. Oware nọ o soriẹ họ, uyoyou nọ ma wo kẹ Jihova gbe ẹme nọ ma be hae ta kugbe ohwohwo ẹsikpobi.”