1-3. Gbiku oghẹrẹ nọ Jesu ọ rọ ko ogbotu ahwo evaọ oria jọ kẹle Bẹtsaida. (Rri uwoho nọ o rrọ emuhọ uzoẹme na.)

MA REHỌ iẹe nọ whọ ruẹ oware nọ o via na. (Se Matiu 14:14-21.) Ehaa Ọnyavrẹ ukpe 32 C.E. o kẹle no. Jesu ọ rrọ kugbe ogbotu ahwo evaọ oria jọ kẹle ẹwho Bẹtsaida nọ o kẹle unueri Abade Galili, ezae nọ e jọ udevie ogbotu na i bu te idu isoi (5,000), yọ eyae gbe emaha na e jariẹ re.

² Nọ Jesu ọ ruẹ ogbotu na, ohrọ rai o re riẹ, fikiere o te mu ai eware buobu họ ewuhrẹ kpahe Uvie Ọghẹnẹ, je siwi otu nọ ọ be mọ evaọ usu rai. Nọ oke u muhọ ekpo no, ilele Jesu a tẹ ta kẹe nọ o siobọno ogbotu na re a nyae dẹ emu nọ a rẹ re evaọ iwhre nọ e kẹle etẹe. Rekọ Jesu ọ tẹ ta kẹ ae nọ: “Wha rehọ emu kẹ ae re a re.” Ẹme nọ ọ ta na o gbe ilele riẹ unu keme emu nọ a wo o tulo ho, ikulu ibrẹdi isoi gbe imiyei ivẹ ọvo.

³ Ọdawẹ ọ tẹ wọ Jesu ru oware igbunu jọ, Matiu, Mak, Luk gbe Jọn a gbiku kpahe oware igbunu nana. (Mak 6:35-44; Luk 9:10-17; Jọn 6:1-13) Jesu ọ tẹ vuẹ ilele riẹ nọ a ta kẹ ogbotu na re a keria ehru ẹbe ọrọrọ na ẹkuẹko, ejọ ẹko udhuvẹ gbikpe, efa kọ udhusoi. Nọ ọ lẹ no, o te bru ikulu ebrẹdi gbe imiyei na. Ukpenọ Jesu ọvo ọ ghale emu na kẹ ogbotu na, ọ tẹ rehọ emu na ‘kẹ ilele riẹ re a ghale kẹ ogbotu na.’ Emu na o vi te epanọ o ro te ogbotu na kpobi re kiọkọ. Whọ ruẹ? Jesu ọ rehọ umutho ahwo, koyehọ ikọ riẹ ko idu ahwo buobu. *

4. (a) Oghẹrẹ emu vẹ ọ mae jọ Jesu oja nọ ọ rẹ rọ ko ilele riẹ, kọ fikieme? (b) Eme ma te ta kpahe evaọ uzoẹme nana gbe onọ o rrọ aro na?

⁴ Emu nọ ọ tubẹ mae jọ Jesu oja inọ ọ rẹ kẹ ilele riẹ họ, iwuhrẹ ẹme Ọghẹnẹ. Ọ riẹ nọ iwuhrẹ Ebaibol na i re ru ohwo wo uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ. (Jọn 6:26, 27; 17:3) Ọdawẹ ọvona nọ o wọ riẹ rọ ibrẹdi gbe  imiyei ko ogbotu na, o wọ riẹ jẹ hae rọ euwa buobu wuhrẹ ilele riẹ. (Mak 6:34) Rekọ ọ riẹ nọ ọ te rria akpọ kri hi, o ti zihe kpohọ odhiwu. (Mat. 16:21; Jọn 14:12) Kọ ẹvẹ Jesu ọ te rọ rehọ iwuhrẹ ẹme Ọghẹnẹ ko ilele riẹ nọ e rrọ otọakpọ nọ ọyomariẹ o te kpohọ odhiwu no? O ti ru oware ovona nọ o ru kẹ ogbotu na, ọ te rehọ ẹkwoma umutho ahwo ko ibuobu. Kọ amono a be te jọ umutho ahwo nana? Joma ruẹ epanọ Jesu ọ rọ rehọ ẹkwoma umutho ahwo ko ilele riẹ buobu nọ a rọ ẹzi wholo evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ. Kẹsena evaọ uzoẹme nọ o rrọ aro na, ma vẹ te kuyo onọ nana nọ u wuzou gaga k’omai na: Ẹvẹ ma sae rọ riẹ umutho ahwo nọ Jesu ọ be rọ ko omai nẹnẹ?

5, 6. (a) Oware vẹ nọ u wuzou gaga Jesu o ru re ọ ruẹ nọ ilele riẹ a wo iwuhrẹ ẹme Ọghẹnẹ nọ ọyomariẹ o te whu no? (b) Ẹvẹ Jesu ọ rọ ruẹrẹ ilele riẹ họ kẹ obọdẹ iruo nọ a ti ru nọ o te whu no?

⁵ Ohwo nọ o wo uzou uviuwou nọ o wo ọdawẹ kẹ ahwo uviuwou riẹ o re ru ọruẹrẹfihotọ epanọ a rẹ rọ rẹrote ahwo uviuwou riẹ nọ o te whu. Ere Jesu nọ o ti zihe ruọ Ọnọ o wo uzou ukoko Ileleikristi na o ru ọruẹrẹfihotọ nọ a re ro wuhrẹ ilele riẹ ẹme Ọghẹnẹ nọ ọyomariẹ o te whu no. (Ẹf. 1:22) Wọhọ oriruo, oware wọhọ ikpe ivẹ taure Jesu o te ti whu, o ru oware jọ nọ u wuzou gaga. Ọ salọ umutho ahwo ọsosuọ nọ ọ te rọ ẹkwoma rai ko ibuobu evaọ obaro. Muẹrohọ oware nọ o via.

⁶ Nọ Jesu ọ lẹ aso okioke no, o te koko ilele riẹ kpobi họ, kẹsena ọ tẹ jọ usu rai salọ ikọ ikpegbivẹ. (Luk 6:12-16) Ikọ ikpegbivẹ nana ọ mae jọ kugbe evaọ ikpe ivẹ nọ i lele i rie, yọ ọ jẹ rọ ẹkwoma ẹmeunu gbe oriruo wuhrẹ ae. Jesu ọ riẹ nọ eware buobu e riẹ nọ o ti gbe wuhrẹ ae; “ilele” a ginẹ jọ keme a je lele iei ẹsikpobi jẹ hai wuhrẹ mi ei. (Mat. 11:1; 20:17) Jesu ọ kẹ rai ithubro nọ i re fi obọ họ kẹ ae evaọ uzuazọ, o te je wuhrẹ ae eware buobu kpahe iruo usiuwoma ota na. (Mat. 10:1-42; 20:20-23; Luk 8:1; 9:52-55) Avro ọ riẹ hẹ, ọ jẹ ruẹrẹ ae họ kẹ obọdẹ iruo jọ nọ a ti ru nọ o te whu je zihe kpobọ odhiwu no.

7. Ẹvẹ Jesu ọ rọ dina ta ẹme te oware nọ ikọ riẹ a te mae tẹrovi?

⁷ Didi iruo ikọ na a ti ru? Nọ Pẹntikọst 33 C.E. o si kẹle no, o jọ vevẹ nọ ikọ na a ti ru “iruo ọsẹro.” (Iruẹru 1:20, NW) Rekọ eme a te mae tẹrovi evaọ iruo na? Nọ Jesu ọ nwane kparoma no uwhu ze no, ọ dina ta ẹme te oware na evaọ okenọ o je lele Pita ta ẹme. (Se Jọn 21:1, 2, 15-17.) Jesu ọ ta kẹ Pita evaọ iraro ikọ edekọ na jọ nọ: “Kuọ imigodẹ mẹ.” Jesu ọ tẹ rọ ere dhesẹ nọ ikọ na a te jọ usu umutho ahwo nọ ọ te rọ ẹkwoma rai wuhrẹ ibuobu ẹme Ọghẹnẹ. Jesu o gine wo ọdawẹ kẹ “imigodẹ” riẹ gaga. *

8. Ẹvẹ otu nọ o kurẹriẹ evaọ Pẹntikọst a ro dhesẹ nọ a riẹ edhere nọ Jesu ọ be rọ ko ae?

⁸ Muhọ evaọ ukpe Pẹntikọst 33 C.E., Jesu nọ a kpare no uwhu ze no na ọ rehọ ẹkwoma ikọ riẹ ko ilele riẹ nọ i kiọkọ nọ a rọ ẹzi wholo. (Se Iruẹru Ikọ Na 2:41, 42.) Ahwo Ju gbe amọfa nọ a rrọ ahwo Ju hu nọ i kurẹriẹ nọ a rọ ẹzi wholo ẹdẹ yena, a vuhu edhere nana nọ Jesu ọ be rọ ko ae na mu. Ababọ oke oraha, ‘a tẹ ruabọhọ roma kẹ iwuhrẹ ikọ na.’ Ọgba-eriariẹ jọ ọ ta nọ ẹme Griki nọ a fa ‘ruabọhọ roma kẹ’ na, o sai je dhesẹ epanọ “ohwo ọ rẹ rọ udu hayo eva riẹ kpobi ru oware.” Ohọo  iwuhrẹ ẹme Ọghẹnẹ u je kpe otu nọ o kurẹriẹ ze obọ na, yọ a riẹ oria nọ a re kpohọ dẹẹ nọ a jẹ re eva vọ. A fievahọ ikọ na, fikiere ikọ na a jẹ hai nyabru nọ a tẹ gwọlọ riẹ otọ ẹme gbe iruẹru Jesu, gbe nọ a tẹ gwọlọ riẹ kpahe otọ oware jọ nọ ikere na e ta kpahe Jesu vevẹ. *—Iruẹru 2:22-36.

9. Ẹvẹ ikọ na a ro dhesẹ nọ a tẹrovi iruo nọ Jesu ọ kẹ rae inọ a ko igodẹ riẹ?

⁹ Ikọ na a tẹrovi iruo nọ Jesu ọ kẹ rai inọ a ko igodẹ riẹ na. Wọhọ oriruo, muẹrohọ oghẹrẹ nọ a ro ku ẹbẹbẹ jọ họ, ẹbẹbẹ nọ o hae te wha ohẹriẹ fihọ ukoko Ileleikristi nọ a ro mu obọ na. Emu gheghe ọ wha ẹbẹbẹ na ze. Nọ a tẹ be ghale emu, a be hai rri eyae-uku nọ e be ta ẹvẹrẹ Griki vo, rekọ a bi ru eyae-uku nọ e be ta ẹvẹrẹ Hibru ere he. Ẹvẹ ikọ na a ro ku ẹbẹbẹ nana họ? “Ikpogbivẹ na” a tẹ salọ inievo-emezae ihrẹ nọ i te ziezi re a rẹrote “iruo enana,” iruo emu ọghale na. Ikọ na, nọ ibuobu rai e jọ usu enọ e ghale emu kẹ ogbotu nọ Jesu ọ rọ edhere igbunu ko na, a ruẹ nọ iwuhrẹ Ọghẹnẹ nọ a rẹ rọ ko ahwo họ oware nọ o mae wuzou. Fikiere a tẹ rọ iruo emu ọghale na kẹ amọfa jẹ rọ omarai kẹ iruo “usiuwoma o ta” na.—Iruẹru 6:1-6.

10. Iruo vẹ Jesu Kristi ọ rọ ẹkwoma ikọ gbe ekpako nọ e jọ obọ Jerusalẹm ru?

¹⁰ Evaọ ukpe 49 C.E., ekpako efa nọ i te ziezi a te ti kuomagbe ikọ nọ i kiọkọ evaọ iruo na. (Se Iruẹru Ikọ Na 15:1, 2) “Ikọ [na] avọ ekpako” nọ e jọ obọ Jerusalẹm a te zihe ruọ ugboma esuo na. Jesu Kristi nọ O wo uzou ukoko na ọ rọ ẹkwoma umutho ahwo nọ i te ziezi kpọ otoriẹ ahwo vi kpahe iwuhrẹ Ebaibol, jẹ rẹrote iruo usiuwoma ota Uvie na.—Iruẹru 15:6-29; 21:17-19; Kọl. 1:18.

11, 12. (a) Eme u dhesẹ nọ Jihova ọ ghale ọruẹrẹfihotọ nọ Ọmọ riẹ ọ jẹ rọ ko ikoko ikpe-udhusoi ọsosuọ na? (b) Fikieme o gbẹ rọ jọ bẹbẹ kẹ ahwo ho re a vuhu oghẹrẹ nọ Jesu ọ jẹ rọ rehọ iwuhrẹ Ọghẹnẹ ko ahwo?

¹¹ Kọ Jihova ọ ghale ọruẹrẹfihotọ nọ Ọmọ riẹ ọ jẹ rọ ko ukoko Ileleikristi ikpe-udhusoi ọsosuọ na? Ee! Ẹvẹ ma sae rọ ta ere? Obe Iruẹru Ikọ Na o ta nọ: “Epanọ [Pọl ukọ na avọ ikọ edekọ] a be rọ nya ikpewho na [wariẹ] na, a tẹ kẹ ae izi nọ a re koko enọ ikọ gbe  ekpako nọ e rọ obọ Jerusalẹm a fihọ. Fikiere [orọwọ ukoko] na o tẹ ga, a te je vihọ kẹdẹ kẹdẹ.” (Iruẹru 16:4, 5) Muẹrohọ nọ ikoko yena i je vihọ fikinọ a jẹ nya lele ọkpọvio ugboma esuo nọ o jọ obọ Jerusalẹm. Kọ oyena o gbẹ kẹ imuẹro nọ Jihova ọ ghale ọruẹrẹfihotọ nọ Ọmọ riẹ ọ jẹ rọ ko ikoko na? Joma kareghẹhọ nọ oghale Jihova ọvo u re ru omai wo ẹnyaharo evaọ egagọ riẹ.—Itẹ 10:22; 1 Kọr. 3:6, 7.

¹² Wọhọ epanọ ma ruẹ no na, u wo edhere nọ Jesu ọ rọ ko ilele riẹ evaọ oke nọ u kpemu: Ọ rehọ ẹkwoma umutho ahwo ko ibuobu. Oghẹrẹ nọ Jesu ọ jẹ rọ rehọ iwuhrẹ Ọghẹnẹ ko ahwo o jẹ bẹ evuhu hu. Ikọ nọ a kaki ro mu ugboma esuo na, a jẹ kẹ imuẹro nọ i dhesẹ nọ Ọghẹnẹ ọ be kẹ ae uketha. Obe Iruẹru 5:12 o ta nọ: “Ikọ na a tẹ jẹ rehọ abọ rai ru eware eka gbe eware urirẹ ilogbo udevie ahwo na.” * Fikiere, o jọ vevẹ kẹ ahwo nọ a zihe ruọ Ileleikristi evaọ oke yena, a jọ udu rai wo avro ọvuọvo ho inọ, ‘Amono Kristi ọ be ginẹ rọ ẹkwoma rai ko igodẹ riẹ?’ Rekọ nọ ikpe-udhusoi ọsosuọ e vrẹ no, eware i te nwene.

13, 14. (a) Unuovẹvẹ vẹ Jesu ọ kẹ ikọ riẹ, kọ oke vẹ ẹme riẹ o ro muhọ erugba? (b) Ẹko ahwo ivẹ vẹ ọwọsuọ o ti no obọrai ze? (Rri ẹme oruvẹ na.)

¹³ Jesu ọ ta nọ a te wọso ukoko Ileleikristi na. Kareghẹhọ nọ evaọ ọtadhesẹ eka gbe ikpoko na, Jesu ọ ta nọ a te kọ ikpoko (Ileleikristi erue) fihọ udevie eka nọ a kọ obọ na (Ileleikristi nọ a rọ ẹzi wholo). Ọ ta nọ a te kẹ ẹko ahwo ivẹ nana uvẹ re a rro kugbe bọo oke ivuẹvu, koyehọ “urere akpọ na.” (Mat. 13:24-30, 36-43) Nọ Jesu ọ ta ẹme na no, u kri re i te muhọ erugba ha. *

¹⁴ Evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ, ikọ erue e romavia evaọ udevie inievo na yọ a jẹ gwọlọ wha iwuhrẹ erue rai haro evaọ ukoko na, rekọ ikọ Jesu a ‘da rai ji,’ a siọ iwuhrẹ erue rai. (2 Tẹs. 2:3, 6, 7) Rekọ nọ ikọ na kpobi a whu no, ikọ erue na a tẹ dowọ muotọ je muhọ evi ikpe buobu. Ileleikristi erue nọ a ro dhesẹ ikpoko na a te ti bu vi eka nọ e jọ kakao gaga oke yena. Uvumọ ọruẹrẹfihotọ ọ jariẹ hẹ nọ a jẹ rọ rehọ ẹme Ọghẹnẹ wuhrẹ ahwo ẹsikpobi. O make rrọ ere na, eware i ti nwene. Rekọ, oke vẹ?

15, 16. Emamọ iyẹrẹ vẹ i no ekiakiẹ nọ Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol na a je ru ze, kọ onọ vẹ onana o wha ze?

¹⁵ Nọ oke ivuẹvu na u bi si kẹle na, ahwo buobu a gwọlọ riẹ uzẹme Ebaibol na. Kareghẹhọ nọ evaọ etoke ikpe 1870, umutho ahwo jọ nọ e gwọlọ riẹ uzẹme na a hẹrioma no Ileleikristi erue nọ a rọ ikpoko dhesẹ na, yọ a jẹ hai kuomagbe wuhrẹ Ebaibol na. Ẹko ahwo nana nọ a jẹ hai se Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol oke yena, a wo omaurokpotọ yọ a ginẹ gwọlọ riẹ uzẹme Ebaibol na, fikiere a jẹ hae lẹ ẹsikpobi yọ a be romatotọ ru ekiakiẹ evaọ Ikereakere na.—Mat. 11:25.

¹⁶ Emamọ iyẹrẹ i no ekiakiẹ nana nọ Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol na a jẹ romatotọ ru na ze. A fere iwuhrẹ erue via jẹ vaha iwuhrẹ uzẹme erọ ẹme Ọghẹnẹ, yọ a jẹ ghale ebe nọ a kere no Ebaibol ze evaọ eria avọ eria. Iruo rai e were ahwo buobu nọ a wo isiuru kẹ iwuhrẹ ẹme Ọghẹnẹ. Rekọ onana o wha onọ ulogbo jọ ze: Kọ Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol nọ e jariẹ taure ukpe 1914 u te ti te na họ enọ Kristi o ro mu inọ a rọ iwuhrẹ ẹme Ọghẹnẹ ko igodẹ riẹ? Ijo. Etoke yena ikpoko  na avọ eka na a jẹ rro kugbe, yọ Kristi o gbe bi ru ọruẹrẹfihotọ nọ ọ te rọ rehọ iwuhrẹ ẹme Ọghẹnẹ ko igodẹ riẹ. Yọ oke nọ a te rọ hẹriẹ Ileleikristi erue nọ a rọ ikpoko dhesẹ na no Ileleikristi uzẹme nọ a rọ eka dhesẹ na u ri te he.

17. Eware oka vẹ i muhọ ẹvia evaọ ukpe 1914?

¹⁷ Wọhọ epanọ ma wuhrẹ evaọ uzoẹme nọ o vrẹ na, oke ivuẹvu na u muhọ evaọ ukpe 1914. Evaọ ukpe yena, eware oka buobu i ro muhọ ẹvia. Ukpe yena a rọ rehọ Jesu mu Ovie, yọ ukpe yena edẹ urere na i ro muhọ. (Evia. 11:15) No ukpe 1914 rite emuhọ ukpe 1919 Jesu o ro lele Ọsẹ riẹ nyaze te kiẹ iruẹru idibo riẹ riwi je ru iruo orufuọ evaọ egagọ riẹ. * (Mal. 3:1-4) Kẹsena, evaọ ukpe 1919, a te mu eka na họ ekokohọ. Kọ oke u te no nọ Kristi ọ rẹ rọ rehọ utu ahwo mu nọ a te hae rọ iwuhrẹ ẹme Ọghẹnẹ ko igodẹ riẹ? Ee!

18. Amono Jesu ọ ta nọ o ti ro mu, kọ onọ ulogbo vẹ o romavia nọ edẹ urere na i muhọ no?

¹⁸ Evaọ eruẹaruẹ riẹ kpahe oke urere na, Jesu ọ ta nọ ọ te rehọ ahwo jọ mu nọ a te “rehọ emu kẹ ae evaọ ẹruoke,” koyehọ iwuhrẹ Ọghẹnẹ nọ a te rọ ko igodẹ riẹ. (Mat. 24:45-47) Edhere vẹ Jesu o ti ro ru onana? Wọhọ epanọ o ru evaọ etoke ikpe-udhusoi ọsosuọ na, Jesu ọ te wariẹ rehọ umutho ahwo ko ibuobu. Rekọ onọ ulogbo jọ o romavia nọ edẹ urere na i muhọ no, onọ na họ: Amono họ umutho ahwo na? Ma te jọ uzoẹme nọ o rrọ aro na kuyo onọ nana gbe enọ efa kpahe eruẹaruẹ Jesu na.