1, 2. Eme o fi obọ họ kẹ inievo egba ivẹ gbe ikpe esa (230) thihakọ onya uwhu evaọ ubrobọ ekuhọ Ẹmo Akpọ II na?

NỌ ESUO Nazi o kie no evaọ ubrobọ ekuhọ Ẹmo Akpọ II, ahwo Nazi a tẹ gbẹgwae nọ a re kpe idu ahwo buobu nọ i kiọkọ iwou-odi rai. A ti su ahwo uwou-odi Nazi orọ Sachsenhausen kpohọ unueri nọ a ti jo fi ai họ okọ, kẹsena a ve zue okọ na evaọ udevie abade. A se omaa nana, onya uwhu uwhremu na.

² Ahwo idu ọgba gbe esa (33,000) evaọ usu enọ e jọ uwou-odi Sachsenhausen na a te nya emaele udhuhrẹ gbe ikpegbisoi (155) no etẹe kpohọ unueri Lübeck evaọ Germany. Isẹri Jihova egba ivẹ gbe ikpe esa (230) nọ i no erẹwho ezeza ze a jọ usu ahwo nọ a gbahọ onya uwhu na. Oma o jẹ lọhọ ahwo na kpobi fiki ohọo gbe ẹyao. Ẹvẹ inievo mai na a sai ro thihakọ onya na? Oniọvo jọ nọ ọ jọ usu rai ọ ta nọ: “Evaọ onya na, ma jẹ ta udu họ ohwohwo awọ nọ, thihakọ, thihakọ.” “Ogaga ulogbo nọ othesiwa” nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ inievo nana gbe uyoyou nọ a wo kẹ ohwohwo u fi obọ họ kẹ ai thihakọ onya uwhu na.—2 Kọr. 4:7.

3. Fikieme o rọ gwọlọ nọ ma hae tuduhọ ohwohwo awọ?

³ Ma be nya onya uwhu otiọye nẹnẹ hẹ, dede na ma be rẹriẹ ovao dhe ebẹbẹ sa-sa. Nọ a rọ Uvie Ọghẹnẹ mu no evaọ ukpe 1914, a te gele Setan no obọ odhiwu ziọ otọakpọ, yọ o wo “ofu ọgaga . . . keme ọ riẹ nọ oke riẹ o re kpẹkpẹre.” (Evia. 12:7-9, 12) Nọ Amagẹdọn o bi si kẹle na, Setan ọ be rọ edawọ gbe ebẹbẹ sa-sa tehe omai re ọ rọ ere raha usu mai kugbe Ọghẹnẹ. Ma tẹ jẹ rrọ ogbo epanọ ma rẹ rọ re-eva-vọ kẹdẹ kẹdẹ. (Job 14:1; Ọtausi. 2:23) Ẹsejọ, fiki ebẹbẹ unọjọ utọjọ nọ i re te omai, udu u re whrehe omai te epanọ ma gbẹ sae  rọ ruẹ ẹgba thihakọ họ, ghele epanọ ma daoma te kẹhẹ. Wọhọ oriruo, oniọvo-ọmọzae jọ o fi obọ họ kẹ inievo buobu nọ udu u whrehe dikihẹ ga ziezi no evaọ ukoko na anwọ ikpe buobu ze na. Rekọ nọ o muhọ ẹkpako no, udu u te mu ọyomariẹ họ ewhrehe fikinọ avọ aye riẹ a bi dhe ẹmẹmọ. Wọhọ oniọvo nana, mai kpobi ma gwọlọ “ogaga ulogbo nọ othesiwa” nọ u bi no obọ Jihova ze, gbe uduotahawọ ibe Ileleikristi mai.

4. Re ma sae kẹ amọfa uduotahawọ, ohrẹ Pọl ukọ na vẹ o gwọlọ nọ ma re fihọ iruo?

⁴ Re ma sae kẹ amọfa uduotahawọ, o gwọlọ nọ ma roro kpahe ẹme nọ Pọl ukọ na o kere se Ileleikristi obọ Hibru. O kere nọ: “Jọ mai ohwo o he roro epanọ ọ rẹrọ jaja ọrivẹ riẹ oma, re o wo uyoyou, je ru iruo ezi kpobi, [wha hẹ] se oma ba e kugbe he, wọhọ epanọ uruemu otu jọ o rọ, rekọ whai ohwo ọ hẹ ta udu họ ohwo awọ, ofa riẹ, wha riẹ nọ ẹdẹ na ọ kẹlino.” (Hib. 10:24, 25) Ẹvẹ ma sai ro fi ohrẹ nana họ iruo?

5. Eme u dhesẹ re a ta nọ ohwo o bi “roro” kpahe omọfa, kọ eme onana o gwọlọ?

⁵ Re a “roro” kpahe ohwo u dhesẹ nọ ma rẹ riẹ je roro kpahe ẹgwọlọ ohwo na. Kọ ma sae ginẹ riẹ ẹgwọlọ inievo mai nọ ma tẹ be hai yere ae ehruehru evaọ obọ Ọgwa Uvie, hayo ta kpahe eware evere ọvo nọ ma te bi lele ae ta ẹme? Ijo. Uzẹme riẹ họ, ma gwọlọ muẹrohọ oware nọ u te omai, yọ ma re mu dhunu họ ẹme amọfa ha. (1 Tẹs. 4:11; 1 Tim. 5:13) O make rrọ ere na, re ma sae tuduhọ inievo mai awọ, o gwọlọ nọ ma rẹ riẹ ae ziezi, riẹ epanọ eware e rrọ kẹ ae, uruemu rai, abọ nọ a be jọ riẹ ru gbe abọ nọ a be jọ riẹ ru tere he evaọ egagọ Jihova. O gwọlọ nọ ma re dhesẹ kẹ ae nọ mai yọ egbẹnyusu ekpekpe rai nọ i gine you rae. Fikiere ma rẹ daoma raha oke kugbe ae nọ a te wo ẹbẹbẹ gbe okenọ a wo ẹbẹbẹ hẹ.—Rom 12:13.

6. Eme o ti fi obọ họ kẹ ekpako ukoko “roro” kpahe inievo na?

⁶ A tuduhọ ekpako ukoko awọ nọ a rọ ọwhọ gbe unevaze ‘sẹro uthuru Ọghẹnẹ nọ a muhọ ae obọ.’ (1 Pita 5:1-3) Kọ ẹvẹ a sai ro ru onana nọ a gbẹ riẹ inievo na ziezi hi? (Se Itẹ 27:23.) Otẹrọnọ ekpako ukoko a rẹ whẹtiẹ inievo na họ oma jẹ gwọlọ jọ kugbe ae, inievo na a te yare obufihọ rai nọ a te wo ẹbẹbẹ. Ofariẹ, u ti ru nọ inievo na a te sae rọ ta eva kẹ ae kpahe eware nọ e be kẹ ai uye, onọ u ti fi obọ họ kẹ ekpako na “roro” kpahe inievo na je fi obọ họ.

7. Ẹvẹ u fo nọ ma re rri eme “aruọwha avọ ugheghẹ” erọ ahwo nọ udu u whrehe no?

⁷ Pọl ukọ na o kere se ukoko nọ o jọ obọ Tẹsalonika nọ: “Wha fiobọhọ kẹ enọ e ko.” (Se 1 Ahwo Tẹsalonika 5:14.) “Enọ e ko” nọ a jọ etenẹ fodẹ na họ, otu nọ udu u whrehe no. Obe Itẹ 24:10 o ta nọ, ‘Udu u te no owhẹ awọ evaọ oke uye, ogaga ra u re gbe tulo ho.’ Ohwo nọ udu u whrehe no ọ rẹ sae ta eme “aruọwha avọ ugheghẹ.” (Job 6:2, 3) Ma te bi “roro” kpahe ahwo otiọna, u fo nọ ma hae kareghẹhọ nọ orọnikọ epanọ a be ta ere eva rai e ginẹ rrọ họ. Oniọvo-ọmọtẹ jọ nọ a re se Rachelle nọ ọkora ọ jọ oni riẹ oma ọ ruẹ nọ ere o ginẹ rrọ. Rachelle ọ ta nọ: “Ẹsibuobu oni mẹ ọ rẹ ta eme nọ i fo ho. Nọ o tẹ via ere, mẹ rẹ daoma roro kpahe oghẹrẹ ohwo nọ oni mẹ ọ ginẹ rrọ, ọ rrọ wowou, yọ o wo uyoyou kẹ amọfa, fikiere eme nọ ọ be ta na i no rie eva ze he. Onana u ru omẹ riẹ nọ ahwo nọ ọkora ọ rrọ oma a rẹ ta eme nọ i no rae eva ze he. U fo re ohwo ọ kpahe ẹme oyoma zihe  kẹ ohwo otiọye vievie he.” Itẹ 19:11 o ta nọ: “Areghẹ owoma o re ru ofu ohwo kpotọ, oro rọkẹ ẹe re o ri oruthọ jọ vo.”

8. Amono o gwọlọ nọ ma rẹ “nabi” dhesẹ uyoyou kẹ, kọ fikieme?

⁸ Ẹvẹ ma sai ro “roro” kpahe ohwo nọ udu u bi whrehe fiki omovuọ eware iyoma nọ o ru vrẹ no, dede nọ o kurẹriẹ no? Pọl ukọ na o kere se Ileleikristi obọ Kọrint kpahe ọrahauzi jọ nọ o kurẹriẹ, inọ: “Wha rọ vrẹ e, wha sasiẹ e oma, ogbẹrọ ere he uweli riẹ o vẹ te dae oma fia. Mẹ lẹ owhai re wha [nabi] yoyei.” (2 Kọr. 2:7, 8) U fo ho re ma jọ udu mai roro nọ ohwo na ọ te riẹ nọ ma you rie je wo ọdawẹ kẹe. Ukpoye, ma rẹ rọ ẹmeunu gbe uruemu mai dhesẹ onana via.

9. Re ma fi obọ họ kẹ ibe Ileleikristi mai “wo uyoyou, je ru iruo ezi,” eme u dhesẹ?

⁹ Pọl ukọ na o kere nọ, “jọ mai ohwo o he roro epanọ ọ rẹrọ jaja ọrivẹ riẹ oma, re o wo uyoyou, je ru iruo ezi.” U fo nọ ma re fi obọ họ kẹ ibe Ileleikristi mai re a wo uyoyou je ru iruo iwoma. Erae nọ ma kokohọ e tẹ be gwọlọ fu, ma re koko ire-erae na họ je fou ae. (2 Tim. 1:6) Epọvo na, ma rẹ sai fi obọ họ kẹ ibe Ileleikristi mai rro haro evaọ uyoyou rai kẹ Jihova gbe erivẹ. Eme ọ ujiro nọ ma rẹ ta kẹ amọfa o rẹ wọ ai ru iruo ezi.

10, 11. (a) Amono evaọ usu mai a gwọlọ ujiro? (b) Kẹ oriruo nọ u dhesẹ nọ ujiro o rẹ sai fi obọ họ kẹ ohwo ru oware nọ u fo?

¹⁰ Mai kpobi ma rẹ gwọlọ nọ a jiri omai, te udu u bi whrehe omai hayo u bi whrehe omai hi. Ọkpako ukoko jọ o kere nọ: “Ọsẹ mẹ o jiri omẹ ẹdẹvo ho. Fikiere bẹsenọ mẹ rọ kpako mẹ jẹ hai rri omamẹ nọ me fioka ha. . . . Dede nọ mẹ kpako te ikpe 50, o rẹ were omẹ nọ inievo na a te jiri omẹ nọ me bi ru iruo ọkpako ukoko nọ mẹ rrọ na ziezi. . . . Onana u ru omẹ riẹ epanọ u wuzou te re a tuduhọ amọfa awọ, yọ mẹ rẹ daoma ru ere ẹsikpobi.” Ujiro o rẹ sasa  ohwo kpobi oma, te ekobaro, inievo nọ e kpako no, gbe otu nọ udu u bi whrehe.—Rom 12:10.

¹¹ Nọ ekpako a tẹ gwọlọ kẹ ohwo nọ ọ thọ uzi ọkpọvio, a rẹ sae rọ edhere oyoyou whọku ohwo otiọna je jiri ei kẹ abọ nọ ọ be jọ riẹ ru, onana o sai ru ei kurẹriẹ jẹ ruabọhọ iruo ezi. (Gal. 6:1) Ere o jọ kẹ oniọvo-ọmọtẹ jọ nọ a re se Miriam. O kere nọ: “O kẹ omẹ idhọvẹ gaga nọ inievo jọ nọ ma gbẹ jọ egbẹnyusu a kie no ukoko na, yọ evaọ oke ovona ọsẹ mẹ o wo ẹyao nọ o jẹ lẹliẹ oria jọ hwẹ evaọ ẹvori riẹ. Onana o tẹ wha ọkora ologbo fihọ omẹ oma. Mẹ tẹ jẹ nyusu kugbe ọmọzae obọ akpọ jọ keme me roro nọ enẹ ọkora o ti ro no omẹ oma.” Onana u te ru nọ obroziẹ-iroro riẹ o je ro brukpei inọ o gbe usu riẹ kugbe Jihova ku no, fikiere ọ tẹ jiroro nọ o re tube no ukoko. Rekọ nọ ọkpako jọ ọ kareghẹhọ iẹe epanọ ọ jẹ daoma te vẹre evaọ egagọ Jihova, jẹ kẹe imuẹro nọ Jihova o you rie, onana o tẹ bọ oniọvo na ga. Ukuhọ riẹ, ọ tẹ fa usu riẹ avọ ọmọzae na, jẹ ruabọhọ egagọ Jihova.

12. Eme ọ rẹ sae via nọ ma tẹ vuẹ oniọvo nọ o bi ru te he, bi roro nọ ere ọ te rọ daoma evaọ ukoko na?

¹² Ma tẹ gwọlọ fi obọ họ kẹ oniọvo, orọnikọ ma rẹ rọ iruo riẹ wawo erọ amọfa ha, yọ ma rẹ ta kẹe he inọ ọ be daoma te he. U te no ere no, ma re fi izi họ kẹe nọ o re lele he keme ma tẹ rọ ere ru ei, ẹsejọhọ o ti gine kromaga okioke yena rekọ o te tọ họ. Evaọ abọdekọ riẹ, ma te jiri oniọvo je dhesẹ kẹe nọ uyoyou nọ ma wo kẹ Jihova o be wọ omai gọe, onana o sai fi obọ họ kẹe ruabọhọ egagọ Jihova.—Se Ahwo Filipai 2:1-4.

13. Ẹvẹ ma sae rọ bọ oniọvo ga? (Rri uwoho nọ o rrọ emuhọ uzoẹme na.)

¹³ O gwọlọ nọ mai “ohwo ọ hẹ ta udu họ ohwo awọ . . . nọ ẹdẹ na ọ kẹlino” na. Onana u dhesẹ nọ ma rẹ jaja ibe Ileleikristi mai oma re a ruabọhọ egagọ Jihova. Ma rẹ sae rọ oma nọ ma rẹ jaja ibe Ileleikristi mai re a wo uyoyou je ru iruo ezi dhesẹ iwowo-erae nọ ma be wariẹ kokohọ, yọ ma sae rọ uduotahawọ dhesẹ ire nọ ma bi fihọ erae na re e ware ziezi. Fikiere o gwọlọ nọ ma rẹ sasa enọ udu u whrehe no oma jẹ bọ ae ga. Ma tẹ be kẹ ohwo uduotahawọ, u fo nọ ẹme mai ọ rẹ jọ sasasa jẹ jọ wowou. (Itẹ 12:18) U te no ere no, joma hai daoma “yo vẹrẹ, [jẹ] rọ ẹrera ruọ ẹme-ọta.” (Jem. 1:19) Ma tẹ romatotọ gaviezọ kẹ oniọvo, ẹsejọhọ ma te riẹ oware nọ o soriẹ nọ udu u bi ro whrehe iei, onana u ve ti fi obọ họ kẹ omai ta ẹme nọ ọ rẹ bọe ga.

14. Ẹvẹ a ro fi obọ họ kẹ oniọvo-ọmọzae jọ nọ udu u whrehe?

¹⁴ Muẹrohọ oghẹrẹ nọ ọkpako ukoko  jọ o ro fi obọ họ kẹ oniọvo-ọmọzae jọ nọ ọ siọ usiuwoma ota ba kri no. Ọkpako na ọ gaviezọ ziezi kẹ oniọvo na, ọ tẹ ruẹ nọ oniọvo na o gbe wo isiuru kẹ egagọ Jihova. Oniọvo na ọ be hai se uvitha Uwou-Eroro kpobi nọ u kpozi, yọ ọ be daoma kpohọ iwuhrẹ ẹsikpobi. Rekọ udu u whrehe oniọvo na fiki uruemu ahwo jọ evaọ ukoko na. Ukpenọ ọkpako na ọ fo oniọvo na, ọ romatotọ gaviezọ kẹe je dhesẹ nọ o wo ọdawẹ kẹe gbe uviuwou riẹ. Ẹmẹrera na, oniọvo na ọ tẹ ruẹ vuhumu nọ ọ kuvẹ re eware nọ e via vrẹ no e whaha iẹe Ọghẹnẹ ọgọ. Ọkpako na o te zizie oniọvo na re o kuomagbei kpohọ usiuwoma ota. Onana u ru nọ oniọvo na ọ rọ wariẹ mu usiuwoma ota họ je wo ẹnyaharo te epanọ a rọ rehọ iẹe mu ọkpako ukoko.

15. Eme ma rẹ sai wuhrẹ mi Jihova evaọ oghẹrẹ nọ o ro yerikugbe ahwo nọ udu u whrehe no?

¹⁵ Ẹsejọ, orọnikọ ẹsiẹsiẹ nọ ma fi obọ họ kẹ ohwo nọ udu u whrehe ọ rẹ rọ jowọ nọ u fo ho. O sae gwọlọ nọ ma fi obọ họ kẹ ohwo na noke toke. Pọl ukọ na ọ ta nọ: “Wha fiobọhọ kẹ enọ e ko, wha wo ikiakọ kẹ ahwo kpobi.” (1 Tẹs. 5:14) Ukpenọ ma rẹ nwane kpairoro vrẹ ahwo nọ udu u whrehe no fikinọ a be jowọ lele obufihọ mai hi, ma re ‘wo ithihakọ’ kẹ ae jẹ ruabọhọ obufihọ na. Evaọ oke nọ u kpemu, Jihova ọ jẹ hai thihakọ kẹ idibo riẹ nọ udu u whrehe. Wọhọ oriruo, okenọ udu u whrehe Elaeja, Jihova o thihakọ kẹe je fi obọ họ kẹe re ọ sae ruabọhọ iruo riẹ. (1 Iv. 19:1-18) Jihova ọ rọ vrẹ Devidi okenọ o kurẹriẹ no izieraha riẹ. (Ol. 51:7, 17) Ọghẹnẹ o fi obọ họ kẹ ọso-ilezi nọ o kere eme Olezi avọ 73 nọ o je ti kie no egagọ riẹ no. (Ol. 73:13, 16, 17) Jihova ọ rrọ wowou yọ o re thihakọ kẹ omai, maero nọ udu u te bi whrehe omai. (Ọny. 34:6) Ohrọ ‘riẹ u wo oba ha,’ yọ “kohiohiẹ kohiohiẹ [o] rẹ jọ okpokpọ.” (Enu. 3:22, 23) Jihova ọ gwọlọ nọ ma ru epọvo na, re ma hae rọ edhere owowou yerikugbe ahwo nọ udu u whrehe no.

16, 17. Eme ọ rẹ jọ ọtamuo mai nọ urere na u bi si kẹle na, kọ fikieme?

¹⁶ Idu ahwo buobu a whu evaọ usu ahwo idu ọgba gbe esa (33,000) nọ a jọ onya uwhu na. Rekọ Isẹri Jihova egba ivẹ gbe ikpe esa (230) nọ e jọ usu rai na kpobi a zọ. Uduotahawọ gbe uketha nọ a jẹ kẹ ohwohwo u fi obọ họ kẹ ae gaga nọ onya uwhu na u ro zihe ruọ onya azọ.

¹⁷ Nẹnẹ, ma rrọ “edhere nọ a re ro kpohọ uzuazọ.” (Mat. 7:14) Kẹlena idibo Jihova kpobi a te rọ okugbe ọvo nya ruọ akpọ ọkpokpọ nọ ẹrẹreokie ọ rrọ. (2 Pita 3:13) Ajọ o jọ ọtamuo mai nọ ma re fi obọ họ kẹ ohwohwo nya evaọ edhere nọ a re ro kpohọ uzuazọ na.