1. Ma tẹ gwọlọ nọ ẹrọwọ mai ọ jọ gaga ẹsikpobi, eme ma re ru?

AHWO buobu a rẹ ta nọ eware nọ a rẹ sae rọ ubiẹro ruẹ ọvo a rẹ rọwo. Ẹvẹ ma sai ro fi obọ họ kẹ ahwo otiọnana fi ẹrọwọ họ Jihova? Ebaibol na ọ ta nọ, “ohwo ọvo ọ te ruẹ Ọghẹnẹ oke ọvo ho.” (Jọn 1:18) Nọ o rrọ ere na, ẹvẹ ma sai ro ru ẹrọwọ nọ ma fihọ Jihova “Ọghẹnẹ nọ a rẹ ruẹ hẹ na” jọ gaga? (Kọl. 1:15) Oware ọsosuọ nọ ma re ru họ, ma rẹ daoma riẹ iwuhrẹ nọ e be viẹ ahwo họ nọ a gbẹ be rọ riẹ uzẹme na kpahe Jihova ha. Kẹsena ma vẹ rọ onaa rehọ Ebaibol na fere uwuhrẹ kpobi nọ “umukpahe eriariẹ Ọghẹnẹ” via.—2 Kọr. 10:4, 5.

2, 3. Iwuhrẹ ivẹ jọ vẹ i bi ru nọ ahwo a gbẹ be sae rọ riẹ uzẹme na kpahe Ọghẹnẹ hẹ?

² Uwuhrẹ jọ nọ o be viẹ ahwo họ nọ a gbẹ be rọ riẹ uzẹme na kpahe Jihova ha họ, orọ eghrorotha na. Uwuhrẹ nana o wọso Ebaibol na, yọ u bi ru nọ ahwo nọ a rọwo riẹ a gbe ro wo ẹruore he. Uwuhrẹ na o ta nọ uzuazọ u mu lahwe, onọ u dhesẹ nọ u wo ẹjiroro nọ ohwo ọ rọ rrọ uzuazọ họ.

³ Evaọ abọdekọ riẹ, otu ichọche Kristẹndọm a bi wuhrẹ nọ ikpe idu jọ ọvo ehrugbakpọ na gbe eware nọ e riẹe eva kpobi i kri te no. O sae jọnọ ahwo nọ a be wha uwuhrẹ nana haro a wo adhẹẹ kẹ Ebaibol na, rekọ a rẹ ta nọ edẹ ezeza erọ euwa 24 Ọghẹnẹ ọ rọ ma eware na kpobi evaọ umutho idu ikpe jọ nọ i kpemu. A be siọ ewuhrẹ otokiẹ-eriariẹ nọ o kẹ imuẹro nọ uwuhrẹ rai na ọrue. Fikiere, uwuhrẹ otu ichọche Kristẹndọm nana o wọso Ebaibol, o be ta nọ uwuhrẹ Ebaibol o gba ha. Ma te roro te ahwo nọ a be wha uwuhrẹ yena haro, iroro mai e rẹ sai kpohọ otujọ evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ nọ i wo ajọwha kẹ egagọ Ọghẹnẹ rekọ nọ a wo eriariẹ egbagba ha. (Rom 10:2) Ẹvẹ ma sae rọ rehọ Ebaibol na ru ahwo riẹ nọ uwuhrẹ eghrorotha gbe onọ o ta nọ edẹ ezeza erọ euwa 24 Ọghẹnẹ ọ rọ ma eware kpobi na yọ iwuhrẹ  erue? * Ma sai ru ere nọ ma tẹ daoma riẹ iwuhrẹ Ebaibol gbagba.

4. Eme u fo nọ u re ru omai fi ẹrọwọ họ Ọghẹnẹ?

⁴ Ebaibol na o bi wuhrẹ omai nọ ma daoma wo eriariẹ. (Itẹ 10:14) Jihova ọ gwọlọ nọ iroro egbagba gbe imuẹro i re ru omai fi ẹrọwọ họ iẹe orọnikọ iwuhrẹ egagọ hayo iwuhrẹ ahwo-akpọ họ. (Se Ahwo Hibru 11:1.) Re ma sai wo ẹrọwọ ọgaga fihọ Jihova Ọghẹnẹ, o gwọlọ nọ u re mu omai ẹro nọ ọ rrọ. (Se Ahwo Hibru 11:6.) Orọnikọ ma rẹ jọ iroro mai ta ọvo nọ ọ rrọ họ, rekọ ma rẹ kiẹ eware nọ e kẹ imuẹro itieye riwi ẹkwoma “ẹgba iroro” mai nọ ma re ro ruiruo.—Rom 12:1, NW.

5. Oware vẹ jọ o rẹ sai ru omai wo imuẹro inọ Ọghẹnẹ ọ rrọ?

⁵ Pọl ukọ na ọ fodẹ oware jọ nọ u re ru omai wo imuẹro inọ Ọghẹnẹ ọ rrọ dede nọ ma rẹ sae rueriẹ hẹ. O kere kpahe Jihova nọ: “Eware [iruemu-aghae] riẹ nọ a te ruẹ no emuhọ akpọ na ze he a be rue rẹ ai vevẹ enẹna, a tẹ rehọ eware nọ ọ ma na bi ro riwi ai muẹ, ogaga irurẹ Ọghẹnẹ.” (Rom 1:20) Ẹvẹ whọ sai ro fi obọ họ kẹ ohwo nọ ọ ta nọ Ọghẹnẹ ọ rrọ họ ruẹ nọ ẹme Pọl na ginọ uzẹme? Whọ sae jọ emama jọ nọ ma te ta ẹme kpahe na ruẹ imuẹro nọ i dhesẹ nọ Ọnọ ọ ma omai na o wo ogaga gbe areghẹ nọ o thesiwa.

6, 7. Ẹvẹ ogaga Jihova u ro dhesẹ oma via evaọ eware ivẹ jọ nọ ọ ma fihọ akpọ na nọ e be thọ omai?

⁶ Ogaga Jihova u dhesẹ oma via evaọ eware ivẹ jọ nọ ọ ma fihọ akpọ na nọ e be thọ omai. Orọ ọsosuọ, idadeghe nọ i ruru akpọ na wọhọ ohọ ulogbo. Orọ avivẹ, ogaga nọ u kru akpọ na be rọ dhẹ ọre na wariẹ. Wọhọ oriruo, idadeghe na u ru rie lọhọ nọ ma be rọ ruẹ ofou-ẹwẹ nọ ma re se rehọ. U te no ere no, idedeghe na e be thọ omai no eghẹrẹ eware sa-sa nọ e rrọ ehru na nọ e hae te nwa omai oma. Wọhọ oriruo, ewẹ-itho nọ i bi kie no ehru ze nọ e hae te wha ọraha ziọ akpọ na e rẹ ghra nọ i te te idadeghe na, e vẹ romavia evaọ ehru na ẹsejọ wọhọ elo egbrara evaọ aso.

⁷ Ogaga nọ u kru akpọ na be rọ dhẹ ọre na wariẹ o be thọ omai re, yọ obotọ ogaga nana u bi no ze. Ẹroro ọgaga jọ o re no obotọ ze ruọ idedeghe na, taure ẹroro na o te ti te omai oma u ve nwene zihe ruọ oware ofa nọ o rẹ thọ omai, onọ o rẹ kpọ ebrerae gbe ẹroro ọgaga nọ o bi no ọre na ze fiẹ. Ogaga ẹroro nana nọ o bi notọ ze na u ru nọ ọre na ọ gbẹ be rọ mahe omai hi, ukpoye kọ o be kpọ ẹroro ọgaga ọre na kufiẹ. Evaọ ofẹ ẹkpẹlobọ gbe obọze ovatha-ọre akpọ na, ohwo ọ rẹ ruẹ oghẹrẹ elo sa-sa nọ i re kpenẹ avọ enẹ evaọ idedeghe na, onọ u bi dhesẹ ẹroro ọre na jọ nọ ogaga nana o be kpọ kufiẹ. Avro ọ riẹ hẹ, Jihova o gine wo “ẹgba ologbo.”—Se Aizaya 40:26.

8, 9. Ẹvẹ areghẹ Jihova o ro dhesẹ oma via evaọ oghẹrẹ nọ eware nọ i re ru ohwo jọ uzuazọ e be rọ ruẹrẹ omarai?

⁸ Areghẹ Jihova o dhesẹ oma via evaọ oghẹrẹ nọ eware nọ i re fi obọ họ kẹ ohwo jọ uzuazọ evaọ otọakpọ e be rọ ruẹrẹ omarai. Wọhọ oriruo, ma rehọ iẹe nọ whọ rrọ ẹwho nọ a di ogba wariẹ họ, edhere ọvo ọ riẹ nọ ame ọ rẹ rọ ziọ ẹwho na ha yọ oghẹrẹ ovo o riẹ nọ a re ro ku ezuzu fiẹ no ẹwho na ha. O rẹ raha oke he re ẹwho otiọye o te zihe ruọ ezuzu hayo oria nọ a gbẹ sae rria ha. Ma te rri rie evaọ abọjọ, akpọ mai na ọ wọhọ ẹwho otiọye nọ a di ogba wariẹ họ. Ame nọ ọ rrọ otọakpọ mai na o wo umuo yọ ma sae wha ezuzu no akpọ na kpohọ  obọfa ha. Ghele na, emama buobu gbidi gbidi e rrọ uzuazọ evaọ akpọ na. Ẹvẹ onana o be sae rọ lọhọ? Keme akpọ na ọ rẹ sai zihe oware nọ u gbe wiruo ho ruọ oware nọ ma gwọlọ re ma sae jọ uzuazọ.

⁹ Roro kpahe epanọ ofou nọ ma be wẹ rehọ nọ a re se oxygen na ọ be rọ ruẹrẹ omariẹ. Emama buobu gbidi gbidi a re se ofou-ẹwẹ nana rehọ a ve ku ọfa nọ a re se carbon dioxide no inwe ze. O make rrọ ere na, ofou-ẹwẹ nọ ma bi se rehọ na o re re he, yọ ọnọ ma bi ku no inwe ze fiẹ na o re bu akpọ na hrọ te epanọ o rẹ rọ wha uye se omai hi. Fikieme? Ma rẹ ruẹ uyo na nọ ma tẹ riẹ oghẹrẹ nọ ebe-ẹwọ e be rọ ko omarai. Ebe-ẹwọ e rẹ rọ ofou-ẹwẹ nọ ma re ku no inwe ze nọ a re se carbon dioxide na, gbe ame gbe ogaga ọre na ko omarai. Kẹsena a ve siobọno oxygen, koyehọ ofou-ẹwẹ ọkpokpọ nọ ma bi se rehọ na. Ma te se ofou-ẹwẹ oxygen nọ ebe-ẹwọ i ru kpokpọ na rehọ no, ma ve ku ọnọ a re se carbon dioxide no inwe ze. Jihova ọ be ginẹ rọ ẹkwoma ekakọ na “kẹ ahwo kpobi uzuazọ, gbe ẹwẹ.” (Iruẹru 17:25) Areghẹ riẹ o kpehru kẹhẹ!

10, 11. Ẹvẹ ẹzi gbe adadamu i ro dhesẹ areghẹ okpehru Ọghẹnẹ via?

¹⁰ Areghẹ Jihova nọ o kpehru thesiwa o bi dhesẹ oma via re evaọ oma emera sa-sa nọ e rrọ akpọ na. Ekiakiẹ jọ nọ a ru i dhesẹ nọ oghẹrẹ emama sa-sa nọ e rrọ akpọ na i bu te oware wọhọ ima ẹgba ọvo (100,000,000). (Se Olezi 104:24.) Joma ta kpahe ejọ rai nọ i dhesẹ areghẹ Ọnọ ọ ma rae via.

¹¹ Ẹvori ẹwowo hayo ẹzi ọ rrọ kakao wọhọ ẹroro ugbẹ-ame. Ghele na, o wo onaa gbe ẹgba nọ ọ rẹ rọ ra no orẹwho Canada kpohọ igbrẹwọ jọ evaọ obọ Mexico, ugbo nọ u thabọ te emaele odu ọvo gbe egba eree (1,800) soso. Ọre na nọ amara nana o re rri o rẹ kpọe evaọ onya riẹ. Kọ ẹvẹ ọre nọ ọ rẹ daji oria ovo ho na ọ be sai ro fi obọ họ kẹe? Jihova ọ ma ẹvori riẹ nọ o tulo ho na evaọ oghẹrẹ nọ ọ sae rọ riẹ edhere ghele nọ ọre ọ tẹ be make jẹlẹ. Joma ta kpahe amara ọfa jọ nọ a re se adadamu. Amara nana o wo ibiaro ilogbo ivẹ, yọ ọvuọvo ibiaro nana o wo emọ-ẹro nọ i bu te idu ọgba (30,000) soso. Ghele na, ẹvori amara nana ọ rẹ sae fotọ eware kpobi nọ emọ-ẹro nana ọvuọvo a ruẹ, onọ u re ru amara na riẹ omoware kpobi nọ o be via wariẹe họ.

12, 13. Eme o gbe owhẹ unu kpahe oghẹrẹ nọ Jihova ọ ma egẹgẹ-uzuazọ nọ e rrọ oma ra?

¹² Oware nọ u tube gbunu vi emera nana họ, egẹgẹ-uzuazọ nọ e rrọ omama kpobi nọ u wo uzuazọ. Wọhọ oriruo, egẹgẹ-uzuazọ nọ e rrọ oma ra i bu te imaima akwa udhusoi (100,000,000,000,000). Ọvuọvo egẹgẹ-uzuazọ nana o wo oware nọ o wọhọ ufi nọ a re se DNA (deoxyribonucleic acid). Oware nana o sẹro evuẹ kpobi nọ i ru owhẹ fihọ oghẹrẹ ohwo nọ whọ rrọ na.

¹³ Ẹvẹ oware nọ a bi se DNA na o rẹ sae wha evuẹ bu te? Ma rehọ ogẹgẹ DNA nọ o gbẹdẹ te ubi-eziẹ dhesẹ kọmpat diski. Evuẹ nọ e rrọ obe-ofeme soso e rẹ sae rueva kọmpat diski ọvo, onana u gbunu gaga  keme kọmpat diski yọ omoware okpakpala jọ gheghe. Rekọ evuẹ nọ kọmpat diski nọ i bu te imaima ọvo (1,000,000,000,000) e rẹ wha e rẹ sae rueva ogẹgẹ DNA nọ o gbẹdẹ te ubi-eziẹ. Ma rehọ oghẹrẹ ofa dhesẹ ẹgba DNA na. Unu egẹgẹ DNA nọ e rẹ vọ ugẹji osese nọ a rẹ rọ da iti, i re te wha evuẹ nọ i ru ahwo nọ a rrọ akpọ na kpobi fihọ oghẹrẹ nọ a rrọ na, yọ e rẹ sae wha akwa egba esa gbe ikpe isoi (350) ọrọ evuẹ itieye na.

14. Ẹvẹ eware nọ egbaeriariẹ a kiẹ via i bi ru owhẹ rri Ọghẹnẹ?

¹⁴ Devidi ovie na ọ ta nọ o wọhọ ẹsenọ Ọghẹnẹ o kere evuẹ nọ i ru ohwo-akpọ via fihọ obe. Ọ ta kpahe Jihova Ọghẹnẹ nọ: “Ibiaro ra e ruẹ ekuakua mẹ nọ a te ma omẹ hẹ; eva obe ra a kere i rai kpobi ọvuọvo họ, eva okenọ a je ru ai kẹ omẹ; okenọ ae ọvuọvo ọ te jọ họ.” (Ol. 139:16) Oma o rẹ sai ginẹ wọ Devidi jiri Ọghẹnẹ nọ o roro kpahe oghẹrẹ nọ Ọghẹnẹ ọ ma oma riẹ. Eware nọ egba-eriariẹ a kiẹ via evaọ ikpe jọ kẹle na i bi ru akpọ gb’omai unu gaga nọ ma te roro kpahe oghẹrẹ nọ Jihova Ọghẹnẹ ọ rọ ma omai. Ekiakiẹ nana i ru omai wo ẹjiroro ọfa nọ ma rẹ rọ rọwo kugbe ọso-ilezi na nọ o kere kpahe Jihova nọ: “Me re jiri owhẹ, keme who muozọ [je] gbenu. Iruo ra i mu urirẹ! Whọ tẹ jẹ riẹ omẹ ziezi.” (Ol. 139:14) Kọ ohwo jọ ọ rrọ nọ ọ rẹ ta nọ ọ be jọ emama ruẹ imuẹro nọ i dhesẹ nọ Ọghẹnẹ ọ rrọ họ.

15, 16. (a) Ẹvẹ ebe ukoko na i bi ro fi obọ họ kẹ ahwo muẹrohọ onaa igbunu nọ Jihova ọ rọ ma eware? (b) Oware vẹ evaọ uzoẹme ọ “Was It Designed?” nọ o be hae romavia evaọ Awake! na o mai gbe owhẹ unu?

¹⁵ Anwọ ikpe buobu ze na, emama Ọghẹnẹ nọ a be hae ta ẹme kpahe evaọ emagazini Awake!, u fi obọ họ kẹ ahwo buobu riẹ eware sa-sa kpahe Ọghẹnẹ no. Wọhọ oriruo, uvitha Awake! ọ September 2006 u wo uzoẹme nọ o ta nọ: “Is There a Creator?” (Kọ Ọnọma Ọ Rrọ?) Ẹjiroro nọ a ro kere uvitha nana họ, re u rovie aro otu nọ e rọwo uwuhrẹ eghrorotha gbe uwuhrẹ nọ o ta nọ edẹ ezeza erọ euwa 24 Ọghẹnẹ ọ rọ ma eware kpobi. Oniọvo-ọmọtẹ jọ o kere se uwou ogha obọ America kpahe uvitha obọdẹ yena nọ: “Ewhowho uvitha Awake! obọdẹ nana o riẹ nya gaga. Aye jọ ọ yare nọ ma kẹe 20. O re wuhrẹ emọ isukulu kpahe eware nọ i wo uzuazọ yọ ọ gwọlọ ghale emagazini na kẹ emọ-eklase riẹ.” Oniọvo-ọmọzae jọ o kere nọ: “Anwọ etoke ikpe 1940 ze mẹ rọ rrọ owhowho-uvie yọ enẹna mẹ joma kpako te ikpe 75 no, rekọ anwọ oke yena kpobi ze mẹ re te reawere usiuwoma ota te orọ amara nana nọ ma bi ro fi uvitha Awake! obọdẹ nana họ ada na ha.”

¹⁶ Anwọ ikpe jọ ze na uvitha Awake! sa-sa e be hai wo uzoẹme na, “Was It Designed?” (Kọ Ẹma A Ma Riẹ?) A be hae jọ izoẹme ekpẹkpẹe nana ta kpahe onaa igbunu nọ Ọghẹnẹ ọ rọ ma eware gbe epanọ ahwo-akpọ a be rọ daoma rri emama nana ku eware. Evaọ okokohọ ubrotọ 2010, a siobọno ibroshọ ẹvẹrẹ Oyibo jọ nọ o rẹ sai fi obọ họ kẹ ahwo rọ orro kẹ Ọghẹnẹ, onọ uzoẹme riẹ o ta nọ, Was Life Created? (Kọ Ẹma A Ma Eware nọ E Rrọ Uzuazọ Na?) A ru iwoho iwoma nọ e rrọ ibroshọ na re i fi obọ họ kẹ omai muẹrohọ onaa igbunu nọ Jihova ọ rọ ma eware. A nọ enọ fihọ urere uzoẹme kpobi re i fi obọ họ kẹ ohwo roro kpahe eware nọ o se evaọ uzoẹme na. Kọ whọ be hae rọ ibroshọ nana ruiruo nọ whọ tẹ rrọ usiuwoma ota nuwou ruọ uwou, ẹgbede hayo orọ oke gheghe?

17, 18. (a) Esẹgbini, ẹvẹ wha sai ro ru emọ rai wo udu nọ a rẹ rọ ta ẹme kpahe ẹrọwọ rai? (b) Ẹvẹ wha rọ rehọ ibroshọ nana ru uwuhrẹ no evaọ etoke egagọ uviuwou?

¹⁷ Esẹgbini, kọ wha rehọ ibroshọ owoma nana ru uwuhrẹ kugbe emọ rai no ẹdẹjọ evaọ etoke egagọ uviuwou? Wha te ru ere, wha ti fi obọ họ kẹ emọ rai wo uyoyou kẹ Jihova Ọghẹnẹ mai. Ẹsejọhọ who wo emọ nọ e rrọ umuo ikpe ikpegbọ nọ i bi kpohọ ekọleji. Emọ itienana ahwo nọ a bi wuhrẹ uwuhrẹ  eghrorotha a be mae tẹrovi. Egbaeriariẹ, iticha, gbe ighe etẹlẹvisiọno, i bi dhesẹ nọ eghrorotha yọ uwuhrẹ uzẹme. Whọ rẹ sae rọ ibroshọ avivẹ nọ a siobọno evaọ okokohọ 2010 na fi obọ họ kẹ emọ uzoge ra dhesẹ nọ uwuhrẹ eghrorotha na yọ ọrue. Uzoẹme ibroshọ nana họ, The Origin of Life—Five Questions Worth Asking (Epanọ Uzuazọ U ro Muhọ—Enọ Isoi nọ I Fo Ẹnọ). Wọhọ ibroshọ ọsosuọ na, ibroshọ nana o re fi obọ họ kẹ izoge na wo ‘ovuhumu gbe otoriẹ.’ (Itẹ 2:10, 11) U re wuhrẹ ae epanọ a sae rọ riẹ sọ oware nọ a bi wuhrẹ ai evaọ obọ isukulu na u gine wo iroro.

¹⁸ A kere ibroshọ Origin of Life na re u fi obọ họ kẹ emọ isukulu rri otọ mu nọ otu iyẹrẹ-enẹ a tẹ be ta nọ egbaeriariẹ a kiẹ ku igbenwa jọ nọ i dhesẹ oghẹrẹ nọ okpe o ro zihe ruọ ohwo-akpọ. U re fi obọ họ kẹ ae ku ẹme na họ kẹ omarai sọ iyẹrẹ egbaeriariẹ na ginọ uzẹme. U re je wuhrẹ ae epanọ a rẹ kpahe ẹme nọ ohwo jọ ọ tẹ ta nọ egbaeriariẹ a dawo oware jọ nọ o kẹ imuẹro inọ uzuazọ u mu lahwe. Esẹgbini, wha tẹ rọ ibroshọ ivẹ nana wuhrẹ emọ rai, u re fi obọ họ kẹ ai wo udu nọ a rẹ rọ kuyo nọ ohwo jọ ọ tẹ nọ ae kpahe oware nọ a rọ rọwo nọ Ọghẹnẹ ọ ma eware kpobi.—Se 1 Pita 3:15.

19. Uvẹ-ọghọ vẹ mai kpobi ma wo?

¹⁹ Ebe ukoko na nọ a romatotọ ru ekiakiẹ sa-sa re a te kere na, i bi fi obọ họ kẹ omai muẹrohọ ekwakwa-aghae Jihova nọ i bi dhesẹ oma via evaọ emama riẹ nọ ma be rọ ẹro ruẹ. Onana o be kẹ omai obọdẹ imuẹro nọ e rẹ wọ omai jiri Jihova Ọghẹnẹ mai. (Ol. 19:1, 2) Ma wo uvẹ-ọghọ ulogbo nọ ma rẹ rọ kẹ Jihova Ọghẹnẹ nọ Ọ ma eware kpobi na adhẹẹ gbe orro nọ u te rie.—1 Tim. 1:17.