1. Okokohọ idibo Ọghẹnẹ vẹ ma te ta ẹme kpahe na, kọ enọ vẹ e roma via?

ẸDẸJỌ nọ idibo Ọghẹnẹ a kokohọ kẹ olẹ uthethei jọ nọ a gbiku riẹ fihọ Ebaibol na, a ta nọ: “Wha dikihẹ wha jiri ỌNOWO na Ọghẹnẹ rai no ebẹdẹ ri te ebẹdẹ.” (Neh. 9:4, 5) Ahwo na a kokohọ Jerusalẹm evaọ ẹdẹ avọ 24 ọrọ amara avọ ihrẹ ahwo Ju nọ a re se Tishri evaọ ukpe 455 taure Kristi ọ tẹ ze. Nọ ma te ta kpahe oware nọ o soriẹ nọ a ro kokohọ na, nọ omara nọ: ‘Uruemu uwoma vẹ ahwo na a dhesẹ nọ a ro wo erere no omakugbe na ze? Eme ọfa mẹ rẹ sai wuhrẹ no olẹ uthethei nọ a riẹ ruẹrẹhọ na ze?’—Ol. 141:2.

2. Emamọ oriruo vẹ emọ Izrẹl oke anwae a fihotọ kẹ omai evaọ oke nọ a kokohọ?

² Ahwo Ju a ku ebabọ igbẹhẹ Jerusalẹm họ evaọ amara avọ ezeza taure a te ti kokohọ evaọ amara avọ ihrẹ na. (Neh. 6:15) Edẹ 52 a rọ bọ igbẹhẹ na re, kẹsena a tẹ tẹrovi epanọ a re ro ru usu rai kugbe Ọghẹnẹ ga. Fikiere a te kokohọ ọgwa ẹwho na evaọ ẹdẹ ọsosuọ amara Tishri re a gaviezọ kẹ Ẹzra gbe ahwo Livai efa nọ a ti se jẹ fa otọ Uzi Ọghẹnẹ kẹ ae. “Ahwo kpobi nọ a rẹ sae yo ẹme a jẹ riẹ otọ riẹ” evaọ uviuwou kpobi a te dikihẹ gaviezọ no “ohiohiẹ frifri rite ọretuzou.” (Neh. 8:1-9) Onana yọ emamọ oriruo kẹ omai otu nọ a bi kpohọ iwuhrẹ evaọ Egwa Uvie sa-sa nẹnẹ. Whọ tẹ rrọ obọ iwuhrẹ, kọ iroro ra e be hae dhẹ kpenẹ avọ enẹ ẹsejọ, bi roro kpahe eware nọ i wuzou tere he? O tẹ rrọ ere, roro kpahe oriruo emọ Izrẹl oke anwae na. Orọnikọ a jẹ gaviezọ ọvo ho rekọ a roro kpahe eme nọ a jẹ gaviezọ kẹ te epanọ irui oviẹ i je  ro no ae aro ze fiki epanọ a gbabọkẹ izi Ọghẹnẹ te.—Neh. 8:1-9.

3. Eme a ta kẹ emọ Izrẹl, kọ ẹvẹ a gine ru?

³ Dede na, onana o jọ etoke nọ a rẹ rọ feva izieraha rai hi. Fikinọ o jọ ẹdẹ ehaa, o jọ etoke oghọghọ evaọ egagọ Jihova. (Ik. 29:1) Fikiere Nehemaya ọ tẹ ta kẹ ahwo na nọ: “Ọvuọ oboriẹ ọnya, wha re emamọ emu, wha jẹ da idi ewewere, re wha ghale se ahwo nọ u ri te he; keme ẹdẹ ọnana ọrọ ọrẹri rọ kẹ Ọnowo mai; wha jọ ọkọkora ha, keme evawere ỌNOWO na họ ogaga rai.” Ere ahwo na a gine ru, ẹdẹ yena ọ tẹ jọ ẹdẹ “oghọghọ ulogbo.”—Neh. 8:10-12.

4. Eme ahwo nọ a wuzou iviuwou evaọ Izrẹl a ru? (b) Eme o jọ oware obọdẹ nọ a re ru evaọ etoke ehaa nana?

⁴ Okiokiọ riẹ, ahwo nọ a wuzou iviuwou a te kokohọ re a ta kpahe epanọ a sai ro ru lele izi Ọghẹnẹ ziezi. Nọ a se izi Ọghẹnẹ a tẹ ruẹ nọ u fo nọ a re ru Ehaa Uwou-Owhre evaọ amara avọ ihrẹ nọ a re se Tishri na, onọ a re jo koko oma họ evaọ ẹdẹ avọ 15 rite 22 riẹ, fikiere a te mu oma họ ẹruẹrẹkpahe. Oyena o jọ Ehaa Uwou-Owhre nọ e mai woma kpaobọ no oke Joshua ze rite oke yena, ẹdẹ “oghọghọ ulogbo” o jọ. Oware obọdẹ jọ nọ a re ru evaọ etoke ehaa nana họ, izi Ọghẹnẹ nọ a re se do via kẹ ahwo na kpobi “kẹdẹ kẹdẹ, ro no umuo ẹdẹ ọsosuọ ri te ẹdẹ urere.”—Neh. 8:13-18.

5. Eme idibo Ọghẹnẹ a ru taure ahwo Livai a tẹ te rọ unu rai kpobi lẹ se Jihova?

⁵ Nọ ehaa na i kuhọ no nọ edẹ ivẹ e ruemu no, u te ti te okenọ emọ Izrẹl a rẹ rọ fa izieraha rai. Ẹdẹ nana ọ jọ ẹdẹ ehaa ha. Ukpoye, ahwo na a siọ emuọriọ ba jẹ rọ ehọ-ekpa zuo, onọ o jọ oka uweri. A tẹ wariẹ rọ oware wọhọ euwa esa se izi Ọghẹnẹ kẹ ahwo na evaọ ohiohiẹ. Evaọ oke-uvo, ‘a tẹ jẹ fa izieraha rai je guzou kpotọ kẹ ỌNOWO na Ọghẹnẹ rai.’ Kẹsena ahwo Livai a tẹ rọ unu ahwo na kpobi lẹ olẹ nọ a ruẹrẹhọ ziezi. —Neh. 9:1-4.

6. Eme o fi obọ họ kẹ ahwo Livai lẹ olẹ uwoma, kọ eme ma wuhrẹ no onana ze?

⁶ Avro ọ riẹ hẹ, uzi Ọghẹnẹ nọ ahwo Livai na a jẹ hai se noke toke u fi obọ họ kẹ ae ruẹrẹ olẹ uwoma nana họ. Ajọ abọ ọsosuọ olẹ na ta kpahe iruemu-aghae gbe iruo igbunu Jihova. Kẹsena a tẹ jọ abọ nọ o kiọkọ ta kpahe epanọ izieraha emọ Izrẹl i bu te gbe “ohrọ ulogbo” nọ Ọghẹnẹ o wo kẹ ai ghele. (Neh. 9:19, 27, 28, 31) Ma tẹ be  hai roro didi kpahe Ẹme Ọghẹnẹ kẹdẹ kẹdẹ, be rọ ere kẹ Jihova uvẹ re ọ ta ẹme kẹ omai, elẹ mai e te hae jọ wowoma wọhọ epaọ ọrọ ahwo Livai na.—Ol. 1:1, 2.

7. Eme ahwo Livai a yare mi Jihova, kọ eme ma wuhrẹ no oriruo rai ze?

⁷ Oware ovo a yare evaọ olẹ na. Ma rẹ jọ abọ urere owọ avọ 32 ruẹ oware na, a ta nọ: “Enẹna, Ọghẹnẹ mai, ọnọ ọ rẹ ruaro avọ ogaga gbe Ọghẹnẹ nọ o re muozọ, nọ o re koko ọvọ avọ uyoyou udidi riẹ, who jọ ẹbẹbẹ nọ o te omai idibo ra ọ jẹ kakawo eva aro ra ha, onọ o te ivie mai, emọ ivie mai, izerẹ mai, eruẹaro mai, esẹ mai, gbe ahwo ra kpobi, ri no umuo oke ivie Asiria ze ri te inẹnẹ na.” Ahwo Livai na a fi emamọ oriruo hotọ kẹ omai. Nọ ma tẹ be lẹ, u fo nọ ma rẹ kaki yere je jiri Jihova taure ma tẹ te yare iẹe oware nọ ma gwọlọ.

8, 9. (a) Edhere omaurokpotọ vẹ ahwo Livai na a ro mu olẹ rai họ? (b) Ẹko emama odhiwu ivẹ vẹ ahwo Livai a fodẹ evaọ olẹ rai?

⁸ Dede nọ ahwo Livai na a riẹ olẹ rai ruẹrẹhọ ziezi, a dhesẹ omaurokpotọ keme o jarae oma nọ u wo oghẹrẹ nọ a rẹ ruẹrẹ ẹme rai woma te he nọ a jẹ sai gine jiri Jihova te epanọ o gwọlọ. Fikiere a tẹ rọ edhere omaurokpotọ nana mu olẹ na họ, inọ: “Oghale u te odẹ oruaro ra nọ u kpehru vi eghale gbe ujiro kpobi.”—Neh. 9:5.

⁹ A ruabọhọ olẹ na inọ: “Whẹ họ ỌNOWO na, whẹ ọvo; whọ ma odhiwu, odhiwu idhiwu, gbe ekuakua nọ erọ ae eva, akpọ na gbe enọ e riẹ eva kpobi; ebade gbe enọ e rọ ae eva; whẹ họ ọnọ ọ rọ ae kpobi ẹyọrọ; gbe otu obọ odhiwu kpobi a be gọ owhẹ.” (Neh. 9:6) Jihova Ọghẹnẹ ọ ma idadeghe na gbe eko-isi buobu nọ a sai kele mu hu nọ e vọ riẹ, nọ a jọ oria ikere nana se ‘ekuakua nọ e rrọ obọ odhiwu’ na. Ọ tẹ jẹ ma otọakpọ uwoma mai na avọ eware buobu sa-sa nọ i wo uzuazọ evaọ eva riẹ, nọ i bi yẹ je bi dhe evievihọ. Ijẹle Ọghẹnẹ nọ a jọ oria ikere nana se “otu obọ odhiwu” na a rọ ẹro ruẹ eware nana kpobi okenọ Ọghẹnẹ ọ jẹ mae. (1 Iv. 22:19; Job 38:4, 7) U te no ere no, ijẹle na a be rọ omaurokpotọ ru oreva Ọghẹnẹ ẹkwoma odibo nọ a be gba kẹ ahwo-akpọ “nọ i re ti wo esiwo.” (Hib. 1:14) U fo nọ ma rẹ rọ aro kele ijẹle na gọ Jihova wọhọ otu nọ a wuhrẹ ziezi evaọ ukoko riẹ.—1 Kọr. 14:33, 40.

10. Eme ma wuhrẹ no oghẹrẹ nọ Ọghẹnẹ o ro yeri kugbe Abraham ze?

¹⁰ Kẹsena ahwo Livai na a tẹ ta kpahe oghẹrẹ nọ Ọghẹnẹ o ro yeri kugbe Abram nọ ọ kpako te ikpe 99 no  yọ Sarai aye riẹ o ri ti yẹ ọmọ họ. Oke yena Jihova o ro nwene odẹ riẹ kpohọ Abraham, nọ otofa riẹ o rrọ “ọsẹ ogbotu.” (Emu. 17:1-6, 15, 16) Ọghẹnẹ ọ tẹ jẹ ya eyaa kẹ Abraham nọ emọ riẹ e te rọ ẹkwotọ Kenan reuku. Ẹsibuobu ahwo-akpọ a rẹ kareghẹhọ eyaa rai hi, rekọ Jihova ọ rrọ ere he. Ahwo Livai a ta evaọ olẹ rai na nọ: “Whẹ họ ỌNOWO na, Ọghẹnẹ nọ ọ sanọ Abram ọ tẹ rehọ iẹe no Ọr obọ Kaldia o te mu odẹ Abraham kẹ ẹe; whọ tẹ ruẹ nọ ọ rehọ eva riẹ kpobi rọ rọwo owhẹ, who te lele ei re ọvọ nọ whọ rẹ kẹ emọ iruọmọ riẹ otọ Kenan, . . . who te ru eya ra gba, keme whẹ họ ọnọ okiẹrẹe.” (Neh. 9:7, 8) Joma daoma rọ aro kele Ọghẹnẹ, re ma hai ru ẹme mai gba ẹsikpobi.—Mat. 5:37.

11, 12. Eme otofa odẹ Jihova u dhesẹ, kọ ẹvẹ onana u ro dhesẹ oma via evaọ oghẹrẹ nọ o ro yeri kugbe emọ Abraham?

¹¹ Otofa odẹ na Jihova họ, “O re Ru Zihe Ro,” onọ u dhesẹ nọ Ọghẹnẹ o bi ru iruo noke toke re ọ ruẹsi ru ẹme riẹ gba. Otofa odẹ na u dhesẹ oma via evaọ oghẹrẹ nọ Ọghẹnẹ o ro yeri kugbe emọ Abraham okenọ a jọ igbo Ijipti. Evaọ oke yena o jọ wọhọ nọ emọ Izrẹl na a te sai no igbo na jẹ ruọ Ẹkwotọ Eyaa na ha. Rekọ Ọghẹnẹ o je ru eware sa-sa bẹsenọ eyaa riẹ i ro rugba, jẹ rọ ere dhesẹ nọ o gine te ọnọ o re wo odẹ na, Jihova.

¹² A jọ olẹ ahwo Livai nọ Nehemaya o kere fihotọ na ta kpahe Jihova nọ: “Whọ tẹ ruẹ uye esẹ mai eva Ijipti, who te yo oviẹ rai eva Abade Ọwawae na, who te ru eka gbe eware igbenu rọ kẹ Fẹro gbe idibo riẹ kpobi, kugbe ahwo otọ riẹ kpobi, keme whọ riẹ nọ a ru esẹ mai yoyoma; who te wo odẹ kẹ oma ra wọhọ epanọ o rọ ri te ẹdẹ inẹnẹ na. Whọ ghale abade na iraro rai, a tẹ nya otọ oyaya eva udevie riẹ ruọ abọ ọdekọ; who te fi enọ i je le ae họ edidi, wọhọ utho nọ a fihọ edidi abade.” Kẹsena a tẹ gbẹ jọ olẹ na fodẹ eware efa nọ Jihova o ru kẹ ahwo riẹ inọ: “Who te hrẹ ahwo otọ na kpotọ rọ kẹ ae, ahwo Kenan na, . . . A tẹ rehọ ewho ọzadhe ẹmo gbe otọ uwoma, gbe iwou nọ e vọ avọ eware iwoma, itori-ame nọ a bru fihọ itho, egbọ evaene, egbọ ire olivi, gbe ire nọ e rẹ mọ ibi buobu; fikiere a tẹ re, eva etẹ vọ ae, a tẹ jọ poriẹ-poriẹ, eva e tẹ jẹ were ae fiki eware iwoma buobu nọ a wo.”—Neh. 9:9-11, 24, 25.

13. Ọruẹrẹfihotọ vẹ Jihova o ru re emọ Izrẹl a sai ru oreva riẹ, kọ eme a ru?

¹³ Eware efa buobu e riẹ nọ Ọghẹnẹ o je ru noke toke re ẹjiroro riẹ ọ sai rugba. Wọhọ oriruo, nọ emọ Izrẹl a nwani no igbo Ijipti no, Jihova o ru ọruẹrẹfihotọ nọ o gwọlọ re a sai ru oreva riẹ. Ahwo Livai na a jọ olẹ rai na ta kẹ Jihova nọ: “Whẹ họ ọnọ o nwotọ ze ugbehru Saina, who te lele ae ta ẹme no obọ odhiwu ze, whọ jẹ kẹ ae ijaje nọ ikiete gbe izi uzẹme, emamọ ijaje gbe emamọ izi.” (Neh. 9:13) Jihova ọ daoma re o wuhrẹ ahwo riẹ epanọ a sai ro te ahwo nọ a rẹ rọ odẹ ofuafo riẹ se, enọ e te rọ Ẹkwotọ Eyaa na reuku, rekọ a gbabọkẹ eware iwoma kpobi nọ Ọghẹnẹ o wuhrẹ i rai.—Se Nehemaya 9:16-18.

14, 15. (a) Ẹvẹ Jihova o je ro dhesẹ ohrọ kẹ emọ Izrẹl nọ e jẹ ghẹmeeyo? (b) Eme ma rẹ sai wuhrẹ no oghẹrẹ nọ Ọghẹnẹ o ro yeri kugbe orẹwho riẹ nọ ọ salọ ze?

¹⁴ Ahwo Livai na a jọ olẹ rai na fodẹ izieraha ivẹ nọ ahwo Izrẹl a raha okenọ a nwane rọwo nọ a ti ru oreva Ọghẹnẹ  no evaọ Ugbehru Saena. Onana u te epanọ Ọghẹnẹ ọ rẹ rọ kẹ ae uvẹ re a tube whu. Rekọ a jọ olẹ na jiri Jihova nọ: “Whẹ nọ ọ vọ avọ ohrọ ulogbo whọ se rai eva obọ ẹwọ họ. . . . Udhukpe-uvẹ whọ yọrọ rae eva obọ igbrẹwọ, yọ oware ovo o kare rai he; ehọ rai e bẹre he, yọ awọ rai o fu hu.” (Neh. 9:19, 21) Epọvo na, Jihova o bi ru ọruẹrẹfihotọ kpobi nọ ma gwọlọ nẹnẹ re ma sai ru oreva riẹ. Ajọ ma jọ wọhọ emọ Izrẹl buobu nọ i whu evaọ obọ udhude he fikinọ a ghẹmeeyo jẹ kare ẹrọwọ. Evaọ uzẹme, “a kere” eware nana kpobi “re e jọ unu ovẹvẹ rọ kẹ omai, e nọ orugba ige nọ e vrẹ no o bruze.”—1 Kọr. 10:1-11.

¹⁵ U yoma kẹhẹ, nọ emọ Izrẹl a ruọ Ẹkwotọ Eyaa na no, a te mu edhọ ahwo Kenan họ ẹgọ, onọ o kẹre te ọfariẹ-ogbe gbe emọ rai nọ a je ro dheidhe. Fikiere Ọghẹnẹ ọ tẹ kuvẹ re erẹwho ekẹloma i gboja kẹ orẹwho riẹ nọ ọ salọ. Nọ a te kurẹriẹ, Ọghẹnẹ ọ vẹ reohrọ rai jẹ thọ ai no obọ ewegrẹ rai. Yọ “ẹse buobu” o jẹ via enẹ. (Se Nehemaya 9:26-28, 31.) Ahwo Livai na a ta evaọ olẹ na nọ: “Ikpe buobu who thihiakọ rai, whọ tẹ rehọ Ẹzi ra nọ whọ rehọ kẹ eruẹaro na vẹvẹ ae unu; dede na yọ a dawo ezọ họ. Fikiere whọ tẹ rehọ ae họ obọ ahwo e rọ etọ na.”—Neh. 9:30.

16, 17. (a) Eme o no rie ze okenọ emọ Izrẹl a ghẹmeeyo kẹ Jihova? (b) Eme a ta kpahe Jihova uwhremu na, kọ eme a ya eyaa nọ a ti ru?

¹⁶ Okenọ emọ Izrẹl a maki no igbo Babilọn ze no dede, a wariẹ mu uruemu aghẹmeeyo rai na họ. Eme o no rie ze? Ahwo Livai na a ruabọhọ olẹ rai nọ: “Riri, erigbo ma rọ nẹnẹ na; evaọ etọ nọ whọ kẹ esẹ mai re a rehọ ibi avọ ekẹ iwoma riẹ ro yeri, ri, mai erigbo. Ivuẹvu riẹ e tẹ be nya bru ivie nọ who ro mu kẹ omai fiki umuomu mai . . . ma tẹ rọ evaọ ọbẹwẹ ologbo.”—Neh. 9:36, 37.

¹⁷ Kọ ahwo Livai na a be ta nọ Ọghẹnẹ ọ geva nọ ọ rọ kuvẹ re oware utiona o via kẹ ae? Vievie. A ta nọ: “Dede yọ who gbe wo emamọ eva kẹ omai eva [eware nọ] i te omai kpobi na, keme na who fi eva họ omai yọ ma ru thọ.” (Neh. 9:33) A tẹ ya eyaa inọ umuo oke yena vrẹ orẹwho na kpobi u ti lele izi Ọghẹnẹ, enẹ olẹ uthethei nọ a ruẹrẹhọ ziezi na u ro kuhọ. (Se Nehemaya 9:38; 10:29) A te kere eyaa nana fihọ obe, kẹsena isu ahwo Ju nọ i bu te 84 a tẹ whobọhọ iẹe.—Neh. 10:1-27.

18, 19. (a) Eme o gwọlọ re ma sae jọ ahwo nọ a rẹ rria akpọ ọkpokpọ nọ Ọghẹnẹ ọ ya eyaa riẹ na? (b) Eme u fo nọ ma rẹ lẹ kpahe ẹsikpobi, kọ fikieme?

¹⁸ O gwọlọ nọ Jihova ọ rẹ hae si omai ozọ re ma sae jọ ahwo nọ a rẹ rria akpọ ọkpokpọ nọ ọ ya eyaa riẹ na. Pọl ukọ na ọ nọ nọ: “Kọ ọmọ jọ ọ rọ ọ nọ ọsẹ riẹ ọ rẹ sai si ozọ họ?” (Hib. 12:7) Ma re dhesẹ nọ ma be jẹ ọkpọvio Ọghẹnẹ rehọ nọ ma tẹ be ruabọhọ egagọ riẹ jẹ kẹ ẹzi ọfuafo riẹ uvẹ re ọ kpọ omai họ ẹsikpobi. Nọ ma tẹ thọ uzi ulogbo jọ, Jihova ọ rẹ rọvrẹ omai nọ ma te gine kurẹriẹ jẹ romakpotọ jẹ ozọ-usio rehọ.

¹⁹ Kẹlena, Jihova o ti dhesẹ odẹ oruaro riẹ via vrẹ oghẹrẹ nọ o ru evaọ okenọ o si emọ Izrẹl no igbo Ijipti. (Izik. 38:23) Wọhọ epanọ idibo oke anwae riẹ a reuku Ẹkwotọ Eyaa na, ere ọvona Ileleikristi kpobi nọ i ru oreva riẹ te urere a te reuku akpọ ọkpokpọ na. (2 Pita 3:13) Nọ ma bi rẹro eware iwoma nana nọ e rrọ obaro na, joma hae lẹ kẹ epanọ a re ro ru odẹ oruaro Ọghẹnẹ fo. Ma te jọ uzoẹme nọ o rrọ aro na ta kpahe olẹ ofa jọ nọ u fo nọ ma re ru lele re ma sai wo eghale Ọghẹnẹ enẹna gbe evaọ obaro.