1. Fikieme ovie Siria gbe ọrọ Izrẹl a gbẹ te sai ro ru oware nọ a ma omaa riẹ hẹ?

OVIE Izrẹl avọ ọrọ Siria a wọ ẹmo bru ahwo Juda evaọ etoke udevie ukpe avọ 762 gbe 759 taure Kristi ọ tẹ te ze. Omaa rai họ re a vẹro Jerusalẹm, si Ehaz no ovie, jẹ rehọ omọfa mu ẹta riẹ, ẹsejọhọ ohwo nọ o tube no uyẹ Devidi ze he. (Aiz. 7:5, 6) Ovie Izrẹl ọ hae riẹ nọ oware utioye o sae via ha. Jihova ọ ta no vẹre inọ ohwo uyẹ Devidi ọ te keria agbara uvie na bẹdẹ bẹdẹ, yọ ẹme Jihova ọ rẹ seba erugba ha.—Jos. 23:14; 2 Sam. 7:16.

2-4. Ta kpahe epanọ Aizaya 7:14, 16 o ro rugba evaọ (a) oke Aizaya. (b) oke Jesu.

² Oke ọsosuọ, o wọhọ ẹsenọ ogbaẹmo Siria gbe Izrẹl nọ u kuomagbe na o ga vi orọ Ehaz ovie Juda. Evaọ ẹdẹjọ ọvo, a kpe egbaẹmo Ehaz nọ i bu te idu udhozeza (120,000). A tube kpe “ọmọzae ovie” na nọ a re se Masiaya. (2 Irv. 28:6, 7) Rekọ Jihova ọ fọ je rri oware nọ o jẹ via na. Ọ kareghẹhọ eyaa nọ ọ ya kẹ Devidi, fikiere ọ tẹ rọ ẹkwoma Aizaya whowho ovuẹ jọ nọ o rẹ kẹ omosasọ.

³ Aizaya ọ ta nọ: “Ri, ọmọtẹ nọ ọ riẹ ọzae he o re ti dihọ, o ve ti yẹ ọmọzae, a ve ti se odẹ riẹ Imanuẹl. . . . Taore ọmọ na ọ te . . . riẹ epanọ ọ rọ siọ eyoma rehọ ewoma, otọ ivie ivẹ na [Siria avọ Izrẹl] nọ i bi mu owhẹ ozọ na, a rẹ te kwa noi no.” (Aiz. 7:14, 16) Ẹsibuobu ma rẹ ta nọ abọ ọsosuọ eruẹaruẹ nana o kiekpahe Jesu, yọ ere o ginẹ rrọ. (Mat. 1:23) Rekọ ovie Siria avọ ọrọ Izrẹl a gbẹ jẹ wọso ahwo Juda evaọ oke Jesu hu, onana u dhesẹ nọ abọjọ eruẹaruẹ yena ọ kaki rugba no evaọ oke Aizaya.

 ⁴ Nọ Aizaya ọ ta ẹme yena no, aye riẹ o te dihọ je yẹ ọmọzae nọ a se odẹ riẹ Maha-shalal-habaz. Ẹsejọhọ ọmọ nana họ “Imanuẹl” nọ Aizaya omariẹ ọ ruẹaro kpahe na. * Evaọ oke oyena, a rẹ sai mu odẹ jọ kẹ ọmọ evaọ okenọ a ro yẹe, ẹsejọhọ re a rehọ iẹe kareghẹhọ oware jọ, rekọ ọsẹgboni riẹ hayo imoni riẹ a ve sei odẹ ofa. (2 Sam. 12:24, 25) Imuẹro evo e riẹ hẹ nọ u dhesẹ nọ a jẹ hai se Jesu Imanuẹl.—Se Aizaya 7:14; 8:3, 4.

5. Oware ugheghẹ vẹ Ehaz o ru?

⁵ Nọ Siria gbe Izrẹl a be gwọlọ epanọ a rẹ rọ wọ ohọre bru Juda ze na, yọ orẹwho ofa jọ u bi ru epọvo na re. Orẹwho yena họ Asiria, yọ o wo ẹgba gaga. Wọhọ epanọ o rrọ obe Aizaya 8:3, 4, orẹwho Asiria o te wọ “efe Damaskọs avọ egbo-ẹmo ahwo Sameria” taure a tẹ te wọ ẹmo bru Juda ze. Ukpenọ Ehaz o fievahọ ẹme nọ Ọghẹnẹ ọ rọ ẹkwoma Aizaya ta, ọ tẹ nyae reọvọ kugbe ahwo Asiria, onọ u ru nọ ahwo Asiria a ro gboja kẹ ahwo Juda uwhremu na. (2 Iv. 16:7-10) Uyoma kẹhẹ, wọhọ othuru-igodẹ, Ehaz o ru oware nọ u fo nọ ọ rẹ sae rọ thọ uthuru riẹ hẹ. U fo re ma nọ omamai nọ: ‘Mẹ tẹ be jiroro, kọ me re fievahọ Ọghẹnẹ manikọ ohwo-akpọ?’—Itẹ 3:5, 6.

6. Ohẹriẹ vẹ o jọ isuẹsu Ehaz avọ erọ Hẹzikaya?

⁶ Ehaz o whu evaọ ukpe 746 taure Kristi ọ tẹ te ze, kẹsena ọmọ riẹ Hẹzikaya ọ tẹ rehọ ẹta riẹ. Evaọ oke nana, uvuhu o jọ orẹwho Juda yọ a gbe je se egagọ Jihova gboja ha. Kọ eme ọ jọ ovie ọkpokpọ nana oja? Kọ epanọ o re ro si uvuhu nọ o jọ Juda notọ? Ijo. Hẹzikaya ọ jọ emamọ osu kẹ ahwo riẹ, yọ o se egagọ Ọghẹnẹ gboja gaga. Oware ọsosuọ nọ o ru họ, egagọ uzẹme nọ ọ wariẹ muhọ re ahwo na a sae ruẹrẹ usu rai họ kugbe Jihova. Nọ Hẹzikaya ọ riẹ oware nọ Ọghẹnẹ ọ gwọlọ mi ei no, ọ tẹ nwani ru lele iei. Onana yọ emamọ oriruo kẹ omai.—2 Irv. 29:1-19.

7. Fikieme ahwo Livai na a rọ gwọlọ imuẹro inọ ovie ọkpokpọ na ọ te thọ ae uke?

⁷ O gwọlọ nọ ahwo Livai na a rẹ kobaro evaọ egagọ uzẹme, re e ruẹse wariẹ dowọ muotọ. Fikiere Hẹzikaya o te lele ae ta ẹme jẹ kẹ ae imuẹro nọ ọ te thọ ae uke. Dae rehọ iẹe nọ whọ be ruẹ ahwo Livai nọ o je lele ta ẹme na, nọ irui oviẹ oghọghọ i bi su no aro rai ze fiki ẹme nọ ovie rai ọ be ta, inọ: “ỌNOWO na ọ sanọ owhai re wha dikihẹ aro riẹ, gba odibo kẹ e.” (2 Irv. 29:11) Ẹhẹ, ẹme nana ọ kẹ ahwo Livai na udu nọ a rẹ rọ wha egagọ uzẹme haro.

8. Eme ọfa Hẹzikaya o ru re egagọ uzẹme e sai dikihẹ evaọ Juda, kọ eme o no rie ze?

⁸ Hẹzikaya o te zizie ahwo Juda gbe Izrẹl kpobi kẹ ehaa Ọnyavrẹ, kẹsena a te ru Ehaa Ebrẹdi nọ E Kare Ẹvi, onọ a re ru edẹ ihrẹ. Ehaa uwhremu nana e were ahwo na te epanọ a ro ru ae te edẹ ihrẹ efa. Ebaibol na ọ ta nọ: “Oghọghọ ulogbo o tẹ jọ evaọ Jerusalem, keme no anwọ oke Sọlomọn ọmọ Devidi ovie Izrẹl ze, a ti ru utiona ẹdẹvo evaọ Jerusalem hu.” (2 Irv. 30:25, 26) Ehaa nana i ru ahwo na wariẹ se egagọ Ọghẹnẹ gboja. Obe 2 Iruẹru-Ivie 31:1 o ta nọ: “Nọ eware nana kpobi i kuhọ no, . . . a te kporo edẹẹ na kpobi fihọ otọ, a te ko iwisẹ kpobi fihọ otọ a te je kporo  ivuẹ edhọ na kpobi gbe eria aruẹri na kpobi.” Enẹ ahwo Juda a ro mu usu rai họ ẹruẹrẹhọ kugbe Jihova. Oware nana nọ a ru na u wuzou gaga fiki oware nọ o rrọ obaro tha.

9. (a) Ẹvẹ a rọ raha omaa ovie Izrẹl? (b) Obokparọ vẹ Senakerib o wo no vẹre evaọ Juda?

⁹ Wọhọ epanọ Aizaya ọ ruẹaro no vẹre, ogbaẹmo Asiria u gine fi ahwo Izrẹl kparobọ je mu ahwo na kpohọ igbo, a tẹ rọ ere raha omaa ahwo Izrẹl nọ a jẹ te rọ rehọ ohwo nọ o no uyẹ Devidi ze he keria agbara-uvie Juda. Kọ eme họ omaa ahwo Asiria? Obọnana a be te rẹriẹ ovao dhe ahwo Juda. “Evaọ ukpe avọ ikpegbene [esuo] Hẹzikaya ovie na, Senakerib ovie Asiria ọ tẹ wọ ẹmo ruọ ikpewho nọ a fi ekuakua-ẹmo ahwo Juda họ, ọ jẹ rehọ ae.” Iyẹrẹ i dhesẹ nọ Senakerib o fi ikpewho ahwo Juda 46 jọ kparobọ no. Dai roro epanọ o hae jọ owhẹ oma orọnọ whọ jọ Jerusalẹm oke yena. Ogbaẹmo ulogbo Asiria na u je fi ikpewho Juda na kparobọ unọjọ utọjọ.—2 Iv. 18:13.

10. Ẹsejọhọ fikieme eruẹaruẹ nọ e rrọ Maeka 5:5, 6 e rọ kẹ Hẹzikaya uduotahawọ?

¹⁰ Hẹzikaya ọ riẹ nọ okpẹtu ọ be tha, rekọ o ru wọhọ Ehaz ọsẹ riẹ hẹ, ọnọ ọ nyae gwọlọ obufihọ evaọ obọ erẹwho egedhọ. Ukpoye ọ rẹroso Jihova. (2 Irv. 28:20, 21) Ẹsejọhọ ọ riẹ kpahe oware nọ Maeka ọruẹaro na ọ ta kpahe orẹwho Asiria, inọ: “Okenọ ahwo Asiria a [te] ze eva otọ mai . . . ma te rehọ ithuru-igodẹ ihrẹ nya e za ae họ jegbọ emọ-ivie ere; A rẹ te rehọ ọgbọdọ su otọ Asiria.” (Mae. 5:5, 6) Eme nana nọ Ọghẹnẹ ọ rọ ẹkwoma ọruẹaro riẹ ta na e kẹ Hẹzikaya uduotahawọ, keme i dhesẹ nọ a rẹ te rọ ogbaẹmo oghẹrẹsa jọ mu nọ o te họre Asiria, yọ ukuhọ riẹ a ti fi ogbaẹmo ulogbo Asiria na kparobọ.

11. Oke vẹ orugba eruẹaruẹ Maeka kpahe ithuru-igodẹ ihrẹ gbe emọ-ivie eree na nọ o mae wuzou o te rọ via?

¹¹ Orugba eruẹaruẹ Maeka kpahe ithuru-igodẹ ihrẹ gbe emọ-ivie eree na nọ o mai wuzou o te via oke lelehie nọ a te yẹ Jesu no, ‘osu Izrẹl nọ otọhotọ  riẹ o rrọ no anwae ze.’ (Se Maeka 5:1, 2.) Onana o te via okenọ ewegrẹ Ọghẹnẹ a te rọ gwọlọ nọ a rẹ raha idibo riẹ no evaọ oke mai na. Ogbaẹmo vẹ Jesu nọ Jihova o ro mu ọ te rọ họre ewegrẹ imuozọ nana? Ma te ruẹ. Rekọ joma kake ta kpahe oware nọ ma rẹ sai wuhrẹ no oware nọ Hẹzikaya o ru ze evaọ okenọ ahwo Asiria a wọ ẹmo bru ae ze na.

12. Eme Hẹzikaya gbe ahwo nọ a jọ kugbei a ru re a sae thọ idibo Ọghẹnẹ?

¹² Eware nọ ma rẹ sai ru kẹ omamai hi Jihova o re ru ai kẹ omai, rekọ ọ gwọlọ nọ ma daoma ru onọ ma rẹ sai ru. Hẹzikaya “avọ iletu ẹmo riẹ gbe ahwo ọgaga riẹ a tẹ gbẹ jẹ iroro re a wuhu oria eyeri ame nọ ọ rọ abotọ okpẹwho na [di], . . . [Hẹzikaya] o te mu iruo họ eruo ziezi, igbẹhẹ nọ i kporo no ọ tẹ wariẹ ae ma, ọ tẹ jẹ ma eria ikpehru họ ae, ọ tẹ jẹ ma ugbẹhẹ ofa họ emu riẹ, . . . O te je ru ekuakua ẹmo buobu gbe ejese buobu.” (2 Irv. 32:3-5) Jihova ọ rehọ Hẹzikaya, iletu ẹmo riẹ, ahwo ọgaga riẹ, gbe eruẹaro riẹ ruiruo re ọ sae thọ je su ahwo riẹ evaọ oke yena.

13. Eme họ oware nọ o mai wuzou nọ Hẹzikaya o ru ro fi obọ họ kẹ ahwo na ruẹrẹ oma kpahe kẹ okpẹtu nọ ọ be tha? Ẹvẹ ẹme riẹ o ro fi obọ họ kẹ ahwo na?

¹³ Oware nọ Hẹzikaya o ru lele onana u tube wuzou vi ame okpẹwho na nọ ọ daji hayo igbẹhẹ okpẹwho na nọ ọ ma. Hẹzikaya ọ jọ osu nọ o wo ọdawẹ gaga, fikiere o te koko ahwo na họ jẹ ta udu họ ae awọ nọ a fievahọ Ọghẹnẹ, inọ: “Wha kruomaga, wha nuhẹ hẹ, Ozọ hayo idudu ovie Asiria [u] mu owhai hi; keme ọnọ ma gbẹ rọ ọ ro vi ọnọ avo iẹ a gbẹrọ. Ugbobọ ohwo gheghe avọ iẹ a gbẹrọ; rekọ ỌNOWO na Ọghẹnẹ mai ma gbẹrọ, nọ o re ti fiobọhọ họre ẹmo na kẹ omai.” Ẹme Hẹzikaya na ọ bọ ẹrọwọ ahwo na ga, Jihova o ti gine fi ẹmo na kẹ ae. “Udu o tẹ ro ae awọ fiki ẹme [Hẹzikaya] ovie Juda” nọ a gaviezọ kẹ na. Muẹrohọ inọ “ẹme Hẹzikaya” o kẹ ahwo na uduotahawọ na. Hẹzikaya avọ ahwo ọgaga riẹ gbe Maeka avọ Aizaya eruẹaro na a ginẹ jọ emamọ ithuru-igodẹ kẹ ahwo na wọhọ epanọ Jihova ọ rọ ẹkwoma ọruẹaro riẹ ta nọ o te jọ.—2 Irv. 32:7, 8; Se Maeka 5:5, 6.

14. Eme Rabshakẹ o ru, kọ eme ahwo Juda a ru?

¹⁴ Ovie Asiria avọ ogbaẹmo riẹ a fa evuẹ rai họ Lakish nọ o jọ ofẹ ẹkpẹlobọ ukiediwo-ọre Jerusalẹm. O te vi enyukọ esa riẹ no etẹe re a vuẹ ahwo Juda nọ a fiomahọ otọ kẹe. Rabshakẹ nọ ọ jọ ọtota ovie Asiria, ọ jẹ gwọlọ rọ oghẹrẹ idhere sa-sa viẹ ahwo Juda họ. Ọ jẹ rọ ẹvẹrẹ Hibru ta kẹ ahwo na nọ a du yoẹme ovie rai hi, inọ ukpoye a fiomahọ otọ kẹ ovie Asiria. Ọ tẹ ya eyaa eviẹhọ kẹ ahwo na nọ ọ te rehọ ae kpohọ otọ uwoma nọ a te jọ reakpọ kuoma. (Se 2 Ivie 18:31, 32.) Kẹsena Rabshakẹ ọ tẹ ta nọ wọhọ epanọ eghẹnẹ ahwo erẹwho nọ Asiria o fi kparobọ no a sae thọ ae he na, ere ọvona Jihova ọ te sae thọ ahwo Ju no obọ rai hi. Rekọ ahwo na a kpahe ẹme kẹ Rabshakẹ hẹ avọ eme ọtaraha riẹ, yọ ere idibo Ọghẹnẹ a bi ru nẹnẹ re.—Se 2 Ivie 18:35, 36.

15. Eme o gwọlọ nọ ahwo Juda a re ru, kọ ẹvẹ Jihova o ro siwi ai?

¹⁵ Avro ọ riẹ hẹ, udu o rẹ sai bru Hẹzikaya, rekọ ukpenọ ọ gwọlọ obufihọ mi ahwo erẹwho efa, o vi uwou se Aizaya ọruẹaro na. Aizaya ọ vuẹ  Hẹzikaya nọ: “[Senakerib] ọ rẹ te tha okpẹwho na ha, [yọ] ọ rẹ te sa ose fihọ iẹe he.” (2 Iv. 19:32) Oware nọ o gwọlọ mi ahwo Jerusalẹm kpobi họ, thakpinọ a kru evaifihọ nọ a wo kpahe Ọghẹnẹ ga. Jihova ọ te họre kẹ Juda. Yọ ere o gine ru. “Evaọ aso ọyena enjẹle ỌNOWO na ọ tẹ nya via, o je kpe ahwo idu udhe-uzii gbe isoi evaọ evuẹ ahwo Asiria.” (2 Iv. 19:35) Orọnikọ ame okpẹwho na nọ Hẹzikaya ọ daji hayo igbẹhẹ nọ ọ ma e wha esiwo se ahwo Juda ha, rekọ Ọghẹnẹ ọ thọ rae.

16. Evaọ oke mai na, amono ma sai ro dhesẹ (a) Ahwo Jerusalẹm (b) Ogbaẹmo Asiria (c) Ithuru-igodẹ ihrẹ gbe emọ-ivie eree?

¹⁶ Orugba ologbo ọrọ eruẹaruẹ kpahe ithuru-igodẹ ihrẹ gbe emọ-ivie eree na ọ te romavia evaọ oke mai na. Ogbaẹmo Asiria o wọ ẹmo bru ahwo Jerusalẹm evaọ oke anwae. Kẹle na, wọhọ ogbaẹmo Asiria oke anwae nọ o wọ ohọre bru ahwo Jerusalem, ere ewegrẹ a te wọ ohọre bru idibo Ọghẹnẹ nọ o wọhọ nọ a wo obufihọ họ na re a ruẹse raha ae muotọ. Ebaibol o se ohọre yena gbe orọ “Gọg, nọ ọ rọ obọ otọ Magọg” na ohọre “ovie obọ ẹkpẹlobọ-ọre” gbe orọ “ivie akpọ na.” (Izik. 38:2, 10-13; Dan. 11:40, 44, 45; Evia. 17:14; 19:19) Kọ ẹko ohọre ivẹ Ebaibol ọ be ta ẹme kpahe na? Ijo. O wọhọ nọ ohọre ovona Ebaibol ọ be rọ edẹ sa-sa dhesẹ na. Kọ ogbaẹmo vẹ eruẹaruẹ Maeka i dhesẹ nọ Ọghẹnẹ ọ te rọ họre iwegrẹ iyoma nana? ‘Ithuru-igodẹ ihrẹ gbe emọ-ivie eree’ ọ te rọ họre ohọre na. (Mae. 5:5) Ekpako ukoko na họ ithuru-igodẹ gbe emọ-ivie na. (1 Pita 5:2) Jihova ọ rọ ithuru-igodẹ hayo esẹro buobu mu no nẹnẹ re a rẹrote idibo riẹ je fi obọ họ kẹ ae dikihẹ ga jẹ ruẹrẹ oma kpahe kẹ ohọre nọ o be tha na. * Eruẹaruẹ Maeka e ta nọ a “rẹ te rehọ ọgbọdọ su otọ Asiria.” (Mae. 5:6) Ẹhẹ, Ẹme Ọghẹnẹ nọ a se “ọgbọdọ Ẹzi” na ọ rrọ usu “ekuakua ẹmo” nọ ekpako na a bi ro ruiruo.—2 Kọr. 10:4; Ẹf. 6:17.

17. Eware ene vẹ ekpako na a rẹ sai wuhrẹ no iku nọ ma ta kpahe no na ze?

¹⁷ Ekpako ukoko nọ i bi se uzoẹme nana, a rẹ sai wuhrẹ eware jọ no iku nana ze, eyehọ: (1) Oware nọ o mai wo iruo nọ ma re ru rọ ruẹrẹ oma kpahe kẹ ohọre nọ o rrọ obaro na họ, ẹrọwọ mai nọ ma re ru ga gbe obọ nọ ma re fihọ kẹ ibe Ileleikristi mai ru epọvo na. (2) Nọ ewegrẹ Ọghẹnẹ na a tẹ wọ bru omai ze, o gwọlọ nọ ekpako na a re fievahọ nọ Jihova ọ te thọ omai. (3) Evaọ oke yena, ẹsejọhọ ma sai roro nọ oware nọ Jihova ọ rọ ẹkwoma ukoko riẹ vuẹ omai nọ ma ru re ma sae zọ u ti wo iruo ho. O gwọlọ nọ mai kpobi ma re ru lele ọkpọvio kpobi nọ a kẹ omai, ma tẹ maki roro nọ u ti wo iruo ho. (4) Ohwo kpobi nọ ọ be rẹroso ewuhrẹ akpọ na, efe akpọ na, ikoko sa-sa akpọ na, ọ jọ oke nana bru omariẹ kpiroro. O gwọlọ nọ ekpako na a re fi obọ họ kẹ ohwo kpobi nọ ẹrọwọ riẹ o bi whrehe no.

18. Ẹvẹ iku Hẹzikaya na nọ ma re roro kpahe o sai ro fi obọ họ kẹ omai evaọ obaro?

¹⁸ Oke o be tha nọ o te wọhọ nọ ewegrẹ Ọghẹnẹ a ko idibo riẹ họ no, wọhọ epanọ a ko ahwo Ju họ Jerusalẹm evaọ oke Hẹzikaya na. Ajọ ẹme Hẹzikaya na ọ bọ omai ga evaọ oke yena. Joma kareghẹhọ nọ, “ugbobọ ohwo gheghe avọ [ai] a gbẹrọ; rekọ ỌNOWO na Ọghẹnẹ mai ma gbẹrọ, nọ o re ti fiobọhọ họre ẹmo na kẹ omai.”—2 Irv. 32:8.