‘Onana O rẹ te jọ Oware nọ Wha rẹ Kareghẹhọ’
“Ẹdẹ ọnana ọ rẹ te jọ ẹdẹ ẹkareghẹhọ rọ kẹ owhai, wha ve koko iei re ọ jọ ẹdẹ-eha ỌNOWO na.”—ỌNY. 12:14.
1, 2. Ehaa vẹ i wuzou kẹ Ileleikristi kpobi nẹnẹ, kọ fikieme?
WHO te yo ẹme na “ekareghẹhọ,” ẹdẹ vẹ ọ rẹ nwane ziọ owhẹ iroro? Ohwo nọ ọ rọo no ọ rẹ sae ta nọ ẹdẹ ehaa orọo riẹ. Amọfa a rẹ sai fodẹ ẹdẹ nọ omamọ oware jọ o via kẹ orẹwho rai, wọhọ ẹdẹ nọ orẹwho rai u ro no otọ esuo orẹwho ofa. Kọ whọ riẹ ehaa ekareghẹhọ jọ nọ ahwo orẹwho jọ a jẹ hai ru evaọ etoke ikpe nọ i bu vrẹ idu esa gbe egba isoi (3,500) nọ i kpemu?
2 A re se ekareghẹhọ nana Ehaa Ọnyavrẹ. Emọ Izrẹl a jẹ hai ru ehaa nana rọ kareghẹhọ ẹdẹ nọ a ro no igbo Ijipti. Ehaa yena i wuzou kẹ owhẹ. Evaọ oghẹrẹ vẹ? Keme i wobọ kpahe uzuazọ ra. Rekọ whọ sae ta nọ, ‘Ehaa yena yọ ehaa ahwo Ju, mẹ yọ ohwo Ju hu. Kọ ovẹ o jariẹ t’omẹ?’ Ẹhẹ, whọ rẹ sae jọ obe 1 Ahwo Kọrint 5:7 ruẹ oware nọ o jariẹ t’owhẹ, o ta nọ: ‘Kristi, nọ ọ rọ omogodẹ iwẹ-ọnya-vrẹ mai, ọ gọ iwẹ kẹ omai no.’ Re ma sai wo otoriẹ oware nọ ma be ta na, o gwọlọ nọ ma rẹ riẹ kpahe Ehaa Ọnyavrẹ ahwo Ju na ziezi, ma vẹ rehọ iẹe wawo ujaje nọ a kẹ Ileleikristi kpobi nẹnẹ.
FIKIEME A JE RO RU EHAA ỌNYAVRẸ NA?
3, 4. Eme ọ wha Ọnyavrẹ ze?
3 Ahwo buobu wariẹ akpọ na họ nẹnẹ nọ a rrọ ahwo Ju hu a riẹ kpahe Ehaa Ọnyavrẹ na. O sae jọnọ a se kpahe iẹe evaọ obe Ọnyano, a rri rie evaọ ifimu hayo a gbiku na kẹ ai.
4 Nọ emọ Izrẹl a jọ igbo Ijipti te ikpe buobu no, Jihova o te vi Mosis avọ Erọn oniọvo riẹ nyae ta kẹ Fẹro nọ o si obọ no ahwo Riẹ. Fẹro ovie Ijipti nọ o wo omorro na ọ rọwo si obọ no emọ Izrẹl he, fikiere Jihova ọ tẹ kẹ ai iye sa-sa. Ukuhọ riẹ, Ọghẹnẹ o te kpe enwara Ijipti kpobi, onọ o jọ uye avọ ikpe nọ o ro te ai, onana u te ru nọ Fẹro o ro si obọ no emọ Izrẹl.—Ọny. 1:11; 3:9, 10; 5:1, 2; 11:1, 5.
5. Eme a ta kẹ ahwo Izrẹl nọ a ru rọ ruẹrẹ oma kpahe kẹ ukpo rai? (Rri uwoho nọ o rrọ emuhọ uzoẹme na.)
5 Ọghẹnẹ ọ gwọlọ nọ emọ Izrẹl a re ru oware jọ taure a te ti no igbo. Ọ vuẹ rae oware na evaọ ukpe 1513 taure oke kristi u te ti te, evaọ amara Ebib onọ a je se Nisan uwhremu na. * Ọ ta kẹ emọ Izrẹl nọ a mu oma họ ẹruẹrẹkpahe evaọ ẹdẹ avọ 10 amara Nisan rọkẹ oware jọ nọ a ti ru evaọ owọwọ nọ ọre o te kiediwi no evaọ ẹdẹ avọ 14 amara na. Kọ fikieme o te rọ jọ owọwọ? Oware nọ o soriẹ họ, no owọwọ ẹdẹjọ rite owọwọ okiokiọ riẹ ahwo Hibru a re kele wọhọ okpẹdoke. Evaọ ẹdẹ avọ 14 Nisan, Ọghẹnẹ ọ ta nọ iviuwou ahwo Izrẹl kpobi a re kpe omogodẹ ọzae hayo ẹwe ọzae, a vẹ rọ azẹ riẹ wholo ehru gbe tabọ tabọ inuẹthẹ rai. (Ọny. 12:3-7, 22, 23) Ahwo uviuwou na a vẹ rọ omogodẹ na soso tọ, jẹ rọ ebrẹdi nọ e kare ẹvi gbe ẹbe ọyayare rọ re iẹe. Ẹnjẹle Ọghẹnẹ ọ tẹ nya orẹwho Ijipti vrẹ evaọ aso, je kpe enwara Ijipti kpobi, rekọ ọ rọ obọ te enwara Izrẹl vievie he, ukuhọ riẹ a te si obọ no ae.—Ọny. 12:8-13, 29-32.
6. Fikieme o rọ gba emọ Izrẹl họ nọ a re ru Ehaa Ọnyavrẹ?
6 Ere emọ Izrẹl a ro no igbo Ijipti, yọ o gwọlọ nọ a rẹ hae kareghẹhọ ẹdẹ nọ a ro no igbo na kukpe kukpe. Ọghẹnẹ ọ vuẹ rae nọ: “Ẹdẹ ọnana ọ rẹ te jọ ẹdẹ ẹkareghẹhọ rọ kẹ owhai, wha ve koko iei re ọ jọ ẹdẹ-eha ỌNOWO na; wha re ti koko iei no ige te ige wọhọ uzi bẹdẹ.” Nọ a te ru Ehaa Ọnyavrẹ na no evaọ ẹdẹ avọ 14, a ve ru ehaa ọfa jọ lele iei nọ o rẹ rehọ edẹ ihrẹ. Ẹdẹ avọ 14 amara Nisan họ uzedhe ẹdẹ Ehaa Ọnyavrẹ na, rekọ a rẹ sai se ehaa nọ a ru edẹ eree na kpobi Ehaa Ọnyavrẹ na. (Ọny. 12:14-17; Luk 22:1; Jọn 18:28; 19:14) Ehaa Ọnyavrẹ na o jọ usu ehaa nọ o gba emọ Izrẹl họ nọ a re ru kukpe kukpe.—2 Irv. 8:13.
7. Eme Jesu ọ tohọ nọ o ru Ehaa Ọnyavrẹ urere kugbe ilele riẹ no?
7 Fikinọ Jesu avọ ikọ riẹ a je koko Uzi nọ Ọghẹnẹ ọ rọ ẹkwoma Mosis kẹ orẹwho Izrẹl, a jẹ hai ru Ehaa Ọnyavrẹ na re. (Mat. 26:17-19) Nọ o ru Ehaa Ọnyavrẹ urere kugbe ilele riẹ no, Jesu ọ tẹ to Emu Owọwọ Olori na họ, onọ o gwọlọ nọ ilele riẹ a re ru kukpe kukpe. Rekọ ẹdẹ vẹ u fo nọ a re ro ru ei?
EMU OWỌWỌ OLORI NA —ẸDẸ VẸ A RE RO RU EI?
8. Onọ vẹ o romavia kpahe Ehaa Ọnyavrẹ gbe Emu Owọwọ Olori na?
8 Nọ o rọnọ a nwani ru Ehaa Ọnyavrẹ no Jesu ọ rọ to Emu Owọwọ Olori na họ na, u dhesẹ nọ ẹdẹ yena ọvona a re ro ru Emu Owọwọ Olori na. Rekọ ẹsejọhọ who ti muẹrohọ nọ ideti nọ a fodẹ nọ a re ro ru Ehaa Ọnyavrẹ na evaọ ikeledẹ buobu nẹnẹ, o rehọ ẹdẹ ọvo hayo edẹ jọ wo ohẹriẹ no ideti nọ ma be hai ro ru Ekareghẹhọ uwhu Jesu na. Fikieme o rọ rrọ ere? Uzi nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ emọ Izrẹl o rẹ sai fi obọ họ kẹ omai riẹ uyo na. Nọ Mosis ọ ta nọ “ukoko ogbotu Izrẹl kpobi a re ti kpe imigodẹ” no, ọ tẹ fodẹ uzedhe oke nọ a re ro kpei evaọ ẹdẹ avọ 14 ọrọ amara Nisan.—Se Ọnyano 12:5, 6.
9. Wọhọ epanọ o rrọ obe Ọnyano 12:6, oke vẹ a re ro kpe omogodẹ Ehaa Ọnyavrẹ na? (Rri ẹkpẹti na re, “Oke vẹ Evaọ Ẹdẹ Na?”)
9 Obe ahwo Ju nọ a re se Pentateuch gbe Haftorah e fodẹ ẹme nọ obe Ọnyano 12:6 o ta, inọ: “Eva oke owọwọ.” Uzedhe ẹme nana efafa Ebaibol jọ a rọ fa oria Ebaibol nana. Rekọ Ebaibol Tanakh gbe efa jọ a fa riẹ nọ, “nọ oke u te bi siarohọ no.” Ejọ e tẹ jẹ fae nọ, “evaọ aso,” hayo “nọ ọre o te kiediwi no.” Fikiere nọ ọre o te kiediwi no a re ro kpe omogodẹ na, koyehọ emuhọ ẹdẹ avọ 14 Nisan.
10. Wọhọ epanọ otujọ ọ ta, oke vẹ a jẹ hai ro kpe omogodẹ na, rekọ onọ vẹ onana o wha ze?
10 Uwhremu na, ahwo Ju jọ a tẹ jẹ hai roro nọ ẹsejọhọ euwa buobu e te ruemu re a te ti kpe imigodẹ nọ a rehọ ziọ etẹmpol na kpobi re. Fikiere o sae jọ nọ obe Ọnyano 12:6 o be ta kpahe ekuhọ ẹdẹ avọ 14 Nisan, koyehọ no okenọ ọre o te muhọ ekie diwi no rite okenọ oke u te muebi no. Rekọ otẹrọnọ oke yena a ro kpe arao na, kọ oke vẹ a rọ re emu na? Ọgbaeriariẹ egagọ ahwo Ju jọ nọ a re se Profẹsọ Jonathan Klawans ọ ta nọ: “Nọ ọre o te kiediwi no, koyehọ ẹdẹ ọkpokpọ o muhọ no. Fikiere a re kpe arao na evaọ ẹdẹ avọ 14, rekọ a ve ru ehaa na jẹ re emu na evaọ ẹdẹ avọ 15. Dede na a fodẹ onana dẹe evaọ obe Ọnyano ho.” O te je kere nọ: “Makọ ebe nọ isu-egagọ ahwo Ju a kere dede e fodẹ oghẹrẹ nọ a jẹ hai ru Ehaa Ọnyavrẹ na ha taure a tẹ te raha etẹmpol na” evaọ ukpe 70 C.E.—Mai ma kere ibiẹme na mu gbalọ.
11. (a) Eme ọ via kẹ Jesu evaọ ẹdẹ Ehaa Ọnyavrẹ ọrọ ukpe 33 C.E.? (b) Fikieme a ro se ẹdẹ avọ 15 ọrọ amara Nisan evaọ ukpe 33 C.E. Ẹdijala “ologbo”? (Rri oruvẹ-obotọ na.)
11 Fikiere ma rẹ sai nọ inọ, oke vẹ a ro ru Ehaa Ọnyavrẹ ọrọ ukpe 33 C.E. na? Nọ ẹdẹ nọ a te rọ rehọ “omogodẹ gọ iwẹ ọnyavrẹ” o si kẹle no, Jesu ọ tẹ ta kẹ Pita avọ Jọn evaọ ẹdẹ avọ 13 ọrọ amara Nisan nọ: “Wha nya e ruẹrẹ iwẹ-ọnyavrẹ kpahe kẹ omai, re ma re iẹ.” (Luk 22:7, 8) Kẹsena “oke u [te] te” nọ a rẹ rọ re emu Ọnyavrẹ na nọ ọre o kiediwi no evaọ ẹdẹ avọ 14 Nisan, onọ o jọ owọwọ Edene-Oka. Nọ Jesu ọ re emu yena kugbe ilele riẹ no, ọ tẹ to Emu Owọwọ Olori na họ. (Luk 22:14, 15) Aso yena a mu Jesu jẹ rehọ iẹe gu ẹdhọ. A tẹ kare iẹe veghe nọ oke u bi ti te ọre t’uzou evaọ ẹdẹ avọ 14 ọrọ amara Nisan, uvo ẹdẹ yena o te whu. (Jọn 19:14) Ere ‘Kristi, nọ ọ rọ omogodẹ iwẹ-ọnya-vrẹ mai’ o ro whu evaọ ẹdẹ ọvona nọ a ro kpe omogodẹ Ọnyavrẹ na. (1 Kọr. 5:7; 11:23; Mat. 26:2) A ki Jesu evaọ ubrobọ ekuhọ ẹdẹ avọ 14 ọrọ amara Nisan taure ẹdẹ avọ 15 o te ti muhọ. *—Izerẹ 23:5-7; Luk 23:54.
EKAREGHẸHỌ NỌ I WUZOU KẸ OWHẸ
12, 13. Ẹvẹ emọ ahwo Izrẹl a jẹ hai ro wobọ evaọ Ehaa Ọnyavrẹ na?
12 Joma wariẹ ta kpahe oware nọ o via evaọ obọ Ijipti na. Evaọ oke yena Mosis ọ ta nọ ahwo Ọghẹnẹ a ti koko Ọnyavrẹ na wọhọ uzi ‘bẹdẹ bẹdẹ.’ Enọ nọ emọ e rẹ nọ esẹgbini rai kpahe otofa Ọnyavrẹ na, gbe iyo nọ esẹgbini na e rẹ kẹ ae yọ abọjọ iruẹru Ọnyavrẹ na re. (Se Ọnyano 12:24-27; Izie. 6:20-23) Fikiere ehaa Ọnyavrẹ na e rẹ te jọ “ekareghẹhọ” nọ i wuzou kẹ emaha na re.—Ọny. 12:14.
13 No ige te ige, ahwo Izrẹl a re wuhrẹ emọ rai eware buobu nọ i wuzou kpahe ehaa Ọnyavrẹ na. Oware jọ nọ a re wuhrẹ emọ na họ, Jihova yọ Ọghẹnẹ nọ ọ rrọ uzuazọ, orọnikọ ẹdhọ jọ gheghe he. O wo ọdawẹ kẹ idibo riẹ, yọ ọ rẹ thọ ae evaọ oke ebẹbẹ. Yọ o dhesẹ onana via evaọ okenọ o “kpe ahwo Ijipti,” jẹ thọ enwara emọ Izrẹl.
14. Eme esẹgbini Ileleikristi a rẹ sae rehọ iku Ọnyavrẹ na wuhrẹ emọ rai?
14 Orọnikọ o gbahọ nọ kukpe kukpe esẹgbini Ileleikristi nẹnẹ a re wuhrẹ emọ rai kpahe Ehaa Ọnyavrẹ na ha. O make rrọ ere na, kọ whai esẹgbini wha be hai wuhrẹ emọ rai inọ Jihova ọ rẹ thọ idibo riẹ? Kọ wha be hai dhesẹ kẹ ae epanọ u mu owhai ẹro te inọ Jihova ọ gbẹ be ginẹ thọ idibo riẹ nẹnẹ? (Ol. 27:11; Aiz. 12:2) Wha te bi wuhrẹ ae, kọ wha rẹ ta yọ a be gaviezọ ọvo, manikọ wha re wuhrẹ ae evaọ edhere ẹmeọta-kugbe, onọ u re ru uwuhrẹ na te ae udu? Daoma ru uwuhrẹ na evaọ edhere nọ o sai ro fi obọ họ ru usu ahwo uviuwou ra kugbe Jihova jọ gaga.
Nọ whẹ avọ emọ ra wha tẹ be ta ẹme kpahe iku Ọnyavrẹ na, eme who ti wuhrẹ emọ ra? (Rri edhe-ẹme avọ 14)
15, 16. Eme ikuigbe Ọnyavrẹ na gbe iku efa nọ e rrọ obe Ọnyano e rẹ sai wuhrẹ omai kpahe Jihova?
15 Orọnikọ epanọ Jihova ọ rẹ rọ thọ idibo riẹ ọvo iku Ọnyavrẹ emọ Izrẹl na i re wuhrẹ omai hi. Ọ sẹro rai nọ ọ ‘rehọ ae no Ijipti ze no.’ Roro kpahe idhere jọ nọ o ro ru onana. Ọ jẹ rọ ẹkwoma ẹgho gbe elo erae ro su ai. A nya otọ oyaya vrẹ evaọ udevie abade ọwawae na yọ ame na o dikihẹ tabọ tabọ wọhọ ugbẹhẹ. Nọ a te okpa no, a tẹ ruẹ ame na nọ o whẹ ruru egbaẹmo Ijipti. Kẹsena emọ Izrẹl nọ a siwi na a tẹ kpare ole inọ: “Mẹ rẹ suole kẹ ỌNOWO . . . te esi na gbe ọnọ ọ be dhẹ ẹe o gele irai fihọ evaọ abade. ỌNOWO na họ ogaga gbe ole mẹ, O te zihe ruọ usiwo mẹ.”—Ọny. 13:14, 21, 22; 15:1, 2; Ol. 136:11-15.
16 Who te wo emọ, kọ who bi fi obọ họ kẹ ae fievahọ Jihova wọhọ Ọnọ o re siwi idibo riẹ? Kọ a be hae ruẹ epanọ onana u mu owhẹ ẹro te evaọ ẹmeọta gbe iroro-ejẹ ra? Evaọ etoke Egagọ Uviuwou rai, wha sae ta kpahe iku nọ e rrọ obe Ọnyano uzou avọ 12 rite 15, je fiẹgba họ oghẹrẹ nọ Jihova ọ rọ thọ idibo riẹ. Evaọ oke ofa, wha rẹ sae ta ẹme kpahe oware ovona nọ wha te se obe Iruẹru 7:30-36 hayo Daniẹl 3:16-18, 26-28. Ẹhẹ, o gwọlọ nọ te emaha te ekpako a re wo imuẹro inọ Jihova ọ gbẹ be thọ idibo riẹ nẹnẹ. Wọhọ epanọ o siwi idibo riẹ evaọ oke Mosis na, ere o ti siwi omai evaọ obaro re.—Se 1 Ahwo Tẹsalonika 1:9, 10.
OWARE NỌ MA RẸ KAREGHẸHỌ
17, 18. Eme o rẹ kareghẹhọ omai nọ ma te roro kpahe oghẹrẹ nọ a rọ azẹ ruiruo evaọ Ọnyavrẹ ọsosuọ na?
17 Ileleikristi uzẹme a re ru ekareghẹhọ Ọnyavrẹ na ha. Izi nọ Ọghẹnẹ ọ rọ ẹkwoma Mosis kẹ orẹwho Izrẹl a jọ ta nọ a hai ru ehaa Ọnyavrẹ na, yọ ma rrọ otọ uzi yena ha. (Rom 10:4; Kọl. 2:13-16) Oware nọ o mai wuzou kẹ omai nẹnẹ họ, ekareghẹhọ uwhu Ọmọ Ọghẹnẹ. Ghele na, eware jọ e riẹ nọ a jẹ hai ru evaọ ekareghẹhọ Ọnyavrẹ na nọ i wuzou kẹ omai.
18 Azẹ omogodẹ nọ emọ Izrẹl a ro wholo ehru gbe tabọ tabọ inuẹthẹ rai na o jọ edhere nọ a ro siwi uzuazọ rai. Nẹnẹ, ma gbẹ be rọ erao dhe idhe he. Rekọ u wo oghẹrẹ idhe jọ nọ e rẹ sai siwi uzuazọ mai bẹdẹ bẹdẹ. Pọl ukọ na o kere kpahe “emọ etuyẹ nọ a kere họ obe obọ odhiwu.” Ẹkwoma “azẹ ọfẹkuo,” koyehọ azẹ Jesu a ro siwi uzuazọ Ileleikristi yena nọ a rọ ẹzi wholo na. (Hib. 12:23, 24) Yọ ẹkwoma azẹ yena ọvona a ti ro siwi uzuazọ Ileleikristi nọ e te rria otọakpọ na bẹdẹ bẹdẹ. N’oke t’oke, o gwọlọ nọ Ileleikristi a re roro kpahe ẹme nana: “Ma rehọ fiki azẹ riẹ wo ẹta mai, gbe ẹrọvrẹ eware iyoma mai, wọhọ epanọ ubu aruoriwo riẹ o rọ.”—Ẹf. 1:7.
19. Ẹvẹ oware nọ o via evaọ ẹdẹ nọ a kpe Jesu u re ro ru evaifihọ mai ga kpahe eruẹaruẹ Ebaibol?
19 Okenọ a vuẹ emọ Izrẹl nọ a kpe omogodẹ kẹ Ọnyavrẹ na, a vuẹ rae nọ a du wiri uvumọ ugbonwa riẹ hẹ. (Ọny. 12:46; Ik. 9:11, 12) Kọ ẹvẹ kpahe “Omogodẹ Ọghẹnẹ” nọ ọ rọ uzuazọ riẹ ta ahwo-akpọ no igbo na? (Jọn 1:29) A kare riẹ veghe kugbe igbulegbu ivẹ nọ e jọ tabọ tabọ riẹ. Ahwo Ju a mi Pailet udu re a wiri igbenwa imasa nọ a kare veghe na re a ruẹse kaki whu, keme a sae nyasiọ ae ba ehru ure na rite ẹdẹ avọ 15 ọrọ amara Nisan he, onọ o te jọ Ẹdijala ologbo. Isoja i wiri igbenwa igbulegbu ivẹ na, “rekọ nọ a [nyate] Jesu, nọ a ruẹ nọ o whu vẹre ino, a gbe wiri awọ riẹ hẹ.” (Jọn 19:31-34) Oyena o rọwokugbe oghẹrẹ nọ a je ru omogodẹ Ọnyavrẹ na, fikiere omogodẹ nana ọ jọ “uwoho” oware nọ o te via evaọ ẹdẹ avọ 14 ọrọ amara Nisan evaọ ukpe 33 C.E. (Hib. 10:1) U te no ere no, oware nọ o via ẹdẹ yena o jọ orugba ẹme nọ ọ rrọ Olezi 34:20, yọ onana u re ru omai fievahọ eruẹaruẹ Ebaibol.
20. Ohẹriẹ vẹ o rrọ Ehaa Ọnyavrẹ na gbe Emu Owọwọ Olori na?
20 Dede na, ohẹriẹ o rrọ Ehaa Ọnyavrẹ na avọ Emu Owọwọ Olori na. Orọnọ oghẹrẹ nọ ahwo Ju a je ru ekareghẹhọ Ọnyavrẹ na u dhesẹ nọ ere ilele Jesu a ti ru ekareghẹhọ uwhu riẹ hẹ. Evaọ obọ Ijipti ahwo Izrẹl a re ugboma omogodẹ na, rekọ a da azẹ riẹ hẹ. Onana u wo ohẹriẹ no oware nọ Jesu ọ vuẹ ilele riẹ. Ọ ta nọ ilele riẹ nọ i ti lele iei su “eva uvie Ọghẹnẹ,” a rẹ re ebrẹdi na jẹ da udi na nọ i dikihẹ kẹ ugboma gbe azẹ riẹ. Ma te ta kpahe onana ziezi evaọ uzoẹme nọ o rrọ aro na.—Mak 14:22-25.
21. Fikieme u ro fo re ma riẹ kpahe Ọnyavrẹ na?
21 Avro ọ riẹ hẹ, Ọnyavrẹ na yọ oware ulogbo jọ evaọ ikuigbe idibo Ọghẹnẹ, yọ ma sai wuhrẹ eware buobu noi ze. Fikiere, dede nọ ahwo Ju a jẹ hai ru Ọnyavrẹ na orọnikọ Ileleikristi hi, u fo nọ ma rẹ riẹ kpahe iẹe je wuhrẹ eware jọ noi ze keme o rrọ abọjọ ‘Ikereakere nọ Ọghẹnẹ o gie ẹwolo ku na.’—2 Tim. 3:16.
^ edhe-ẹme 5 Taure a te ti mu emọ Izrẹl kpohọ igbo Babilọn, a jẹ hai se amara ọsosuọ ahwo Hibru Ebib, rekọ uwhremu na a te je sei Nisan. Fikiere Nisan ma ti se amara yena evaọ uzoẹme nana.
^ edhe-ẹme 11 Nọ ọre o kiediwi no, ẹdẹ avọ 15 ọrọ amara Nisan o te muhọ, onọ u dhesẹ nọ Ẹdijala jọ evaọ ukpe yena (nọ o jọ Ẹdẹ-Ọmaha) o kie fihọ ẹdẹ ọsosuọ nọ a re ro ru Ehaa Ebrẹdi nọ E Kare Ẹvi, onọ a jẹ hai ru evaọ ẹdijala re. Fikinọ Ẹdijala ivẹ na i kie fihọ ẹdẹ ọvona, a te sei Ẹdijala “ologbo.”—Se Jọn 19:31, 42.
