1, 2. (a) Fikieme o rọ wọhọ nọ uzuazọ Mosis o jọ ọza? (Rri uwoho nọ o rrọ emuhọ uzoẹme na.) (b) Fikieme Mosis ọ gbẹ jẹ rọ dhozọ ofu Fẹro ho?

FẸRO yọ osu nọ ọ jẹ hai muozọ gaga, yọ ahwo Ijipti a je rri rie wọhọ ọghẹnẹ rai. Obe jọ nọ a re se When Egypt Ruled the East (Okenọ Ijipti O je Su Ofẹ Ovatha-Ọre) o ta nọ evaọ aro ahwo Ijipti, Fẹro “o wo areghẹ gbe ogaga vi omọfa kpobi.” Re ahwo nọ a rrọ otọ esuo Fẹro a ruẹse dhozọ riẹ, ọ jẹ hae wha etu-uvie nọ o wo uwoho obi nọ ọ gwọlọ gie eya, onọ o jẹ kareghẹhọ ahwo inọ ovie na ọ rẹ raha oke he re o te kpe ewegrẹ riẹ no. Dai roro epanọ o jọ Mosis oma okenọ Jihova ọ ta kẹe nọ: “Me [ti] vi owhẹ bru Fẹro re whọ rehọ ahwo mẹ, emọ Izrẹl no evaọ Ijipti ze.”—Ọny. 3:10.

² Mosis o kpohọ Ijipti nyae vuẹ Fẹro uwou nọ Ọghẹnẹ o vi rie, onọ u ru eva dha Fẹro gaga. Nọ Ọghẹnẹ ọ rọ iye izii tehe Ijipti no, Fẹro ọ tẹ ta kẹ Mosis nọ: “Yọrọ oma ra; [whọ] gbẹ ruẹ ovao mẹ ofa ha; keme ẹdẹ nọ whọ ruẹ ovao mẹ who re ti whuẹ.” (Ọny. 10:28) Taure Mosis ọ tẹ te nyavrẹ, ọ ta kẹ Fẹro nọ ọmọzae ọkpako riẹ o ti whu. (Ọny. 11:4-8) Ukuhọ riẹ Mosis ọ tẹ ta kẹ ahwo iviuwou Izrẹl kpobi nọ a kpe ẹwe hayo egbo, enọ e jọ erao agheghọ kẹ ẹdhọ ahwo Ijipti nọ a re se  Ra, re a rehọ azẹ arao na wholo inuẹthẹ rai. (Ọny. 12:5-7) Kọ Fẹro o te yo onana? Mosis ọ daezọ oware nọ u re noi ze he. Ẹrọwọ ọ wọ Mosis yoẹme kẹ Jihova, “ọ dhẹ ozọ ofu ovie he, o te no Ijipti keme o thihi akọ [wọhọ ẹsenọ ọ be] ruẹ Ọ nọ a rẹ ruẹ hẹ.”—Se Ahwo Hibru 11:27, 28.

3. Eme ma te ta kpahe ẹrọwọ nọ Mosis o fihọ “Ọ nọ a rẹ ruẹ hẹ” na?

³ Kọ ẹrọwọ ra ọ ga te epanọ o rọ wọhọ nọ whọ be “ruẹ Ọghẹnẹ”? (Mat. 5:8) Re o sai fi obọ họ kẹ omai wo ẹrọwọ nọ ọ ga te epanọ o rẹ rọ wọhọ ẹsenọ ma be ruẹ “Ọ nọ a rẹ ruẹ hẹ” na, joma ta kpahe Mosis. Ẹvẹ ẹrọwọ o ro fi obọ họ kẹe whaha ozodhẹ ohwo-akpọ? Oghẹrẹ vẹ o ro dhesẹ nọ o fi ẹrọwọ họ eyaa Ọghẹnẹ? Kọ ẹvẹ ẹruẹ nọ o wọhọ nọ ọ jẹ ruẹ “Ọ nọ a rẹ ruẹ hẹ” na u ro fi obọ họ kẹe evaọ okenọ tei te emọ Izrẹl a rẹriẹ ovao ku ẹbẹbẹ?

4. A tẹ rọ ubiẹro ohwo-akpọ rri rie, ẹvẹ Mosis ọ jọ evaọ akotọ Fẹro?

⁴ Evaọ eriwo ohwo-akpọ, Mosis ọ kaka Fẹro ho. O wọhọ ẹsenọ uzuazọ riẹ o jọ Fẹro obọ. Mosis ọ nọ Jihova vẹre no inọ: “Mẹ ono nọ ọ rẹ nya bru Fẹro, mẹ vẹ rehọ emọ Izrẹl no Ijipti ze?” (Ọny. 3:11) Okenọ Mosis ọ rọ nọ onọ nana yọ u te ikpe 40 no nọ ọ rọ dhẹ no Ijipti. O sae jọnọ ọ nọ omariẹ nọ, ‘kọ o ginẹ rrọ oware areghẹ re me zihe kpobọ Ijipti nyai ru oware nọ o rẹ kpare ofu ovie na?’

5, 6. Eme o fi obọ họ kẹ Mosis dhozọ Jihova viukpọ Fẹro?

⁵ Taure Mosis o te ti zihe kpobọ Ijipti, Ọghẹnẹ o wuhrẹ i rie oware jọ nọ u wuzou gaga, onọ Mosis o kere fihọ obe Job uwhremu na inọ: “Ozodhẹ kẹ ỌNOWO na họ areghẹ.” (Job 28:28) Jihova o dhesẹ ohẹriẹ nọ o rrọ udevie ohwo-akpọ avọ Ọghẹnẹ Erumeru na kẹ Mosis, re u fi obọ họ kẹe wo ozodhẹ Ọghẹnẹ je yoẹme kẹe. Ọghẹnẹ ọ nọ riẹ nọ: “Ono ọ ma unu ohwo? Ono o ru rie dienu, hayo diezọ, hayo udeoruẹ, hayo aruotuo? Ogbẹrọnọ mẹ ỌNOWO na?”—Ọny. 4:11.

⁶ Eme Mosis o wuhrẹ no onana ze? U fo nọ ọ dhozọ họ. Jihova o vi rie uwou na, yọ ọ te kẹe oware kpobi nọ o gwọlọ re ọ sae vuẹ Fẹro uwou na. U te no ere no, Fẹro o te oware ovo ho evaọ akotọ Jihova. Yọ orọnikọ onana họ orọ ọsosuọ nọ idibo Ọghẹnẹ a rọ rẹriẹ ovao dhe ẹbẹbẹ evaọ otọ esuo ahwo Ijipti hi. Ẹsejọhọ Mosis o roro kpahe oghẹrẹ nọ Ọghẹnẹ ọ rọ thọ Abraham, Josẹf, gbe ọyomariẹ no obọ ivie Ijipti sa-sa nọ i su vrẹ no. (Emu. 12:17-19; 41:14, 39-41; Ọny. 1:22–2:10) Avọ ẹrọwọ nọ o fihọ Jihova “nọ a rẹ ruẹ hẹ” na, Mosis ọ tẹ gbaudu nya bru Fẹro jẹ vuẹe oware kpobi nọ Jihova ọ ta kẹe.

7. Ẹvẹ ẹrọwọ nọ oniọvo-ọmọtẹ jọ o fihọ Jihova o rọ thọe?

⁷ Ẹrọwọ o fi obọ họ kẹ oniọvo-ọmọtẹ jọ nọ a re se Ella whaha ozodhẹ ohwo-akpọ re. Evaọ ukpe 1949, iporisi Russia a jọ Estonia mu oniọvo-ọmọtẹ nana, a tẹ bae fihọ evaọ udevie iporisi na jọ je bi rri ughe riẹ. Oniọvo-ọmọtẹ na ọ ta nọ: “Oma o j’omẹ inọ a si ọghọ kpobi no omẹ oma no. Rekọ nọ mẹ lẹ se Jihova no, o gbẹ jẹ kẹ omẹ uye te ere he.” Kẹsena a te fi ei họ uwou-odi omọvo goli edẹ esa. Ọ ta nọ: “Enọ i wo uzou iporisi na a jẹ ta kẹ omẹ avọ edo inọ: ‘Ma ti ru nọ uvumọ ohwo ọ gbẹ te rọ kareghẹhọ odẹ na Jihova evaọ Estonia ha. Ma te rehọ owhẹ ọvo kpohọ ega uye jọ, ma vẹ rọ ahwo nọ i kiọkọ kpobọ Siberia. A te je se omẹ ẹkoko nọ, ‘Kọ Jihova ra na ọ rrọ?’” Kọ Ella ọ te dhozọ ahwo-akpọ manikọ o ti fievahọ Jihova? Okenọ a jẹ nọe enọ, ọ ta ududu nọ: “Mẹ romatotọ roro kpahe oware nana no, yọ mẹ gba riẹ mu nọ mẹ rẹ sẹro usu mẹ kugbe Ọghẹnẹ evaọ uwou-odi ukpenọ mẹ rẹ fa usu na re me no uwou-odi.” O jọ wọhọ ẹsenọ Ella ọ be  ruẹ Jihova wọhọ epanọ ọ be ruẹ ahwo nọ o bi lele ta ẹme na. Ẹrọwọ riẹ o fi obọ họ kẹe sẹro usu riẹ kugbe Ọghẹnẹ.

8, 9. (a) Eme o re fi obọ họ kẹ owhẹ whaha ozodhẹ ohwo-akpọ? (b) Nọ oware nọ o rẹ wha ozodhẹ ohwo-akpọ ze o tẹ romavia, ono u fo nọ whọ rẹ tẹrovi?

⁸ Ẹrọwọ nọ who re fihọ Jihova u ti ru nọ whọ te gbẹ rọ dhozọ ahwo-akpọ họ. Isu egọmeti a tẹ whaha owhẹ Ọghẹnẹ ọgọ, o rẹ wọhọ ẹsenọ uzuazọ ra o rrọ obọ rai. Whọ sai tube roro nọ u fo ho re whọ ruabọhọ egagọ Ọghẹnẹ, keme onana u ti ru eva dha isu egọmeti na. Kareghẹhọ nọ: Oware nọ u re fi obọ họ kẹ owhẹ whaha ozodhẹ ohwo-akpọ họ, ẹrọwọ nọ who re fihọ Ọghẹnẹ. (Se Itẹ 29:25.) Jihova ọ nọ idibo riẹ nọ: “[Fikieme] whọ jẹ dhozọ ohwo nọ ore whuẹ, jẹ dhozọ ọmọ ohwo nọ a ma wọhọ ẹbe?”—Aiz. 51:12, 13.

⁹ Tẹrovi Ọsẹ obọ odhiwu ra. Nọ isu egeva e tẹ be lahiẹ ahwo, o re muẹrohọ, o rẹ kẹe uye, yọ ọ rẹ ziọ othọ. (Ọny. 3:7-10) Nọ o tẹ make gwọlọ nọ who dikihẹ re whọ ta ẹme kpahe orọwọ ra evaọ aro isu ikpehru egọmeti, whọ ‘ruawa ha kpahe epa onọ whọ rẹ ta; keme oke oyena a rẹ te kẹ owhẹ onọ whọ rẹ ta.’ (Mat. 10:18-20) Isu egọmeti ahwo-akpọ a ga kaka Jihova ha. Whọ tẹ daoma bọ ẹrọwọ ra ga enẹna, u ti ru owhẹ riẹ nọ Jihova ọ ginẹ rrọ, gbe inọ ọ gwọlọ fi obọ họ kẹ owhẹ.

10. (a) Eme Jihova ọ vuẹ emọ Izrẹl nọ a ru evaọ amara Nisan ọrọ ukpe 1513 taure Kristi ọ tẹ te ze? (b) Fikieme Mosis o ro ru lele oware nọ Ọghẹnẹ ọ ta kẹe?

¹⁰ Evaọ amara Nisan ọrọ ukpe 1513 taure Kristi ọ tẹ te ze, Jihova ọ vuẹ Mosis avọ Erọn nọ a ta kẹ emọ Izrẹl re a ru oware jọ nọ a rri ru ẹdẹvo ho, inọ: Wha kpe omogodẹ hayo ẹwe nọ ọ kare epe, re wha rehọ azẹ riẹ wholo inuẹthẹ rai. (Ọny. 12:3-7) Eme Mosis o ru kpahe onana? Uwhremu na Pọl o kere kpahe Mosis nọ: “Fiki orọwọ o te koko iwẹ ọnyavrẹ gbe azẹ nọ ọ vaha, re ọ nọ o je kpe emọ ọtuyẹ na ọ se ae obọ ba ero te.” (Hib. 11:28) Mosis ọ riẹ nọ Jihova yọ Ọghẹnẹ nọ a re fievahọ, yọ o fi ẹrọwọ họ eyaa nọ Jihova ọ ya inọ o ti kpe emezae ekpako Ijipti kpobi no.

11. Eme ọ wọ Mosis vuẹ amọfa oware nọ a re ru?

¹¹ Emezae Mosis a jọ obọ Midian, nọ u thabọ no Ijipti nọ a te jọ kpe enwara na. * (Ọny. 18:1-6) Ghele na, ọ romatotọ vuẹ ahwo Izrẹl oware nọ u fo nọ a ru re a siọ enwara rai ba ekpe. Mosis ọ riẹ nọ ẹbẹbẹ ologbo ọ be tha yọ o you ahwo riẹ. Fikiere “o te se ekpako Izrẹl kpobi, ọ tẹ ta kẹ ae nọ, . . . ‘wha kpe omogodẹ ọnyavrẹ na.’”—Ọny. 12:21.

12. Ovuẹ vẹ nọ u wuzou Jihova o vi omai nọ ma whowho?

¹² Evaọ otọ ekpakpọ ikọ-odhiwu, idibo Ọghẹnẹ a bi whowho ovuẹ jọ nọ u wuzou gaga, inọ: “[Wha] dhozọ Ọghẹnẹ jẹ rehọ oruaro kẹ e, keme oke oziẹobro riẹ o te no; wha jẹ gọ e, Ọnọ Ọ ma odhiwu gbe akpọ gbe abade, gbe iyeri ame.” (Evia. 14:7) Enẹna họ oke nọ ma re ro whowho ovuẹ nana. O gwọlọ nọ ma rẹ vẹvẹ ahwo unu nọ a dhẹ no Babilọn Ologbo na, re a gbẹ jọ otu nọ o re “lele iei ruẹ uye riẹ” hẹ. (Evia. 18:4) Otu “igodẹ efa” na a bi kuomagbe Ileleikristi nọ a rọ ẹzi wholo na lẹ ahwo nọ a hẹriẹ oma no Ọghẹnẹ inọ a “za oma bru Ọghẹnẹ ze.”—Jọn 10:16; 2 Kọr. 5:20.

13. Eme o ti ru omai gwọlọ ta usiuwoma na ẹsikpobi?

¹³ Ma wo imuẹro inọ “oke oziẹobro” na u te no. Ma tẹ jẹ rọwo inọ u gine  wuzou re ma ru iruo usiuwoma ota na kpata kpata wọhọ epanọ Jihova ọ ta na. Jọn ukọ na ọ jọ eruẹaruẹ “ruẹ ikọ-odhiwu ene nọ i dikihẹ ibienẹ ene akpọ na, nọ e da ifou ene akpọ na ji.” (Evia. 7:1) Kọ ẹrọwọ ra ọ be wọ owhẹ ruẹ ikọ-odhiwu yena nọ i bi ti si obọ no ofou nọ ọ te wha uye ulogbo ze na? O tẹ rrọ ere, whọ te sae ta usiuwoma na avọ udu ẹsikpobi.

14. Eme ọ be wọ omai ta usiuwoma kẹ orumuomu nọ “o siobọno imuomu riẹ”?

¹⁴ Mai Ileleikristi uzẹme ma rrọ usu kugbe Ọghẹnẹ no vẹre, ma te je wo ẹruore uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ. Dede na, ma vuhumu nọ owha-iruo mai o rrọ re ma ta usiuwoma kẹ orumuomu inọ “o siobọno imuomu riẹ, re o siwi uzuazọ riẹ.” (Se Izikiẹl 3:17-19.) Orọnikọ ma be ta usiuwoma re azẹ amọfa ọ siọ omai uzou ba ẹjọ ọvo ho. Rekọ fiki uyoyou nọ ma wo kẹ Jihova gbe erivẹ mai. Jesu ọ rehọ ọtadhesẹ ohwo Sameria na fi obọ họ kẹ omai riẹ oware nọ uyoyou gbe ohrọ o ginẹ rrọ. Ma sae nọ omamai nọ, ‘Wọhọ epanọ ohrọ o wọ ohwo Sameria na, kọ ohrọ o be wọ omẹ ta usiuwoma kẹ amọfa?’ Ma gwọlọ nya ahwo vrẹ hẹ, wọhọ ozerẹ gbe ohwo Livai nọ a “nya akotọ ọdekọ vrẹ” evaọ ọtadhesẹ Jesu na. (Luk 10:25-37) Ẹrọwọ nọ ma fihọ eyaa Ọghẹnẹ gbe uyoyou nọ ma wo kẹ erivẹ mai o rẹ wọ omai wobọ ziezi evaọ iruo usiuwoma ota na enẹna nọ oke o gbẹ riẹ na.

15. Fikieme o rọ jọ kẹ emọ Izrẹl wọhọ nọ a te sae vabọ họ?

¹⁵ Ẹrọwọ nọ Mosis o fihọ “Ọ nọ  a rẹ ruẹ hẹ” na u fi obọ họ kẹe okenọ uzuazọ emọ Izrẹl o jọ ọza uwhremu na nọ a no Ijipti no. Ebaibol ọ ta nọ: “Ahwo Izrẹl a tẹ kpare aro kpehru, a te ri, a tẹ ruẹ ahwo Ijipti nọ a be nya bru ai; ozọ u te mu ai gaga. Ahwo Izrẹl a te bo se ỌNOWO na.” (Ọny. 14:10-12) Emọ Izrẹl a hai rẹro onana, keme Jihova ọ ta vẹre nọ: “Me re ti ru eva Fẹro gaga, o ve ti le ai, me ve ti wo oruaro vi Fẹro gbe ahwo riẹ kpobi; ahwo Ijipti a vẹ te riẹ nọ mẹ họ ỌNOWO na.” (Ọny. 14:4) Ghele na, oware nọ a rẹ sae rọ ibiaro ruẹ okioke yena ọvo a jẹ ruẹ, Abade Owawae na nọ ọ jọ aro rai, Fẹro avọ ekẹkẹ ẹmo riẹ nọ i bi le ai, gbe Mosis nọ ọ kpako te ikpe 80 no nọ o bi su ai. O jọ kẹ ae wọhọ nọ a te sae vabọ họ.

16. Ẹvẹ ẹrọwọ ọ rọ bọ Mosis ga okenọ a te Abade Ọwawae na?

¹⁶ Rekọ ozọ u mu Mosis hi. Fikieme? Fikinọ ẹrọwọ nọ o wo o lẹliẹ e riẹ ruẹ oware nọ u vi abade hayo ogbaẹmo jọ. Ọ kpare aro “ruẹ usiwo ỌNOWO na,” ọ tẹ jẹ riẹ nọ Jihova ọ te họre kẹ ae. (Se Ọnyano 14:13, 14.) Ẹrọwọ Mosis ọ kẹ idibo Ọghẹnẹ udu. Ebaibol na ọ ta nọ: “Fiki orọwọ ahwo na a rọ nya Abade ọwawae vrẹ wọhọ otọ oyaya; rekọ ahwo Ijipti nọ a jẹ dawo re a ru epa ọvo na, a tẹ da ame whu.” (Hib. 11:29) Nọ oyena o vrẹ no, “ahwo na a tẹ dhẹ ozọ ỌNOWO na; a tẹ rọwo ỌNOWO na jegbe odibo riẹ Mosis.”—Ọny. 14:31.

17. Eme ọ te via evaọ obaro nọ o te gwọlọ nọ ma jọ dhesẹ ẹrọwọ?

¹⁷ Kẹle na, o te wọhọ nọ uzuazọ mai o rrọ ọza re. Nọ uye ulogbo na u bi ti te ekuhọ no, yọ egọmeti akpọ ọ raha egagọ erue nọ e tubẹ rro jẹ mae viodẹ vi egagọ mai no dede. (Evia. 17:16) Evaọ eruẹaruẹ, Jihova o dhesẹ nọ idibo riẹ nọ o wọhọ nọ a wo ohwo ho na, a te jọ wọhọ “emewho ekakao nọ a bọ igbẹhẹ họ họ . . . [nọ] i wo itehru-ọzadhe hayo ethẹ-unuighẹ hẹ.” (Izik. 38:10-12, 14-16) Ma tẹ rọ ubiẹro ohwo-akpọ rri rie, o te wọhọ ẹsenọ ma sae dhẹ vabọ họ. Kọ eme who ti ru oke yena?

18. Ta oware nọ udu u gbe ti ro bru omai hi evaọ etoke uye ulogbo na.

¹⁸ O gwọlọ nọ ozọ u mu omai hi, keme Jihova ọ jọ omai riẹ no vẹre nọ a te wọ ohọre bru omai ze. Ọ tẹ jẹ fodẹ oware nọ u ti no onana ze. Ebaibol ọ ta nọ: “‘Eva ẹdẹ ọyena nọ Gọg ọ te wọ tha rọ suọ Izrẹl, ere ỌGHẸNẸ ỌNOWO na ọ tae, me re ti mu ofu. Keme eva ihrieriọ gbe eva ofu ọgaga mẹ mẹ jẹ [te] ta [ẹme].’” (Izik. 38:18-23) Jihova ọ vẹ te raha ahwo kpobi nọ a gwọlọ kpe idibo riẹ. Who te wo ẹrọwọ inọ ewoma o ti no “ẹdẹ ologbo avọ idudu ỌNOWO na” ze, u ti ru owhẹ kpare aro “ruẹ usiwo ỌNOWO na,” je fi obọ họ kẹ owhẹ sẹro usu ra kugbe Ọghẹnẹ.—Joẹl 2:31, 32.

19. (a) Ẹvẹ usu Jihova avọ Mosis o kpekpe te? (b) Who te fievahọ Jihova evaọ oware kpobi, eghale vẹ who ti wo?

¹⁹ Daoma kru ẹrọwọ ra enẹna wọhọ ẹsenọ whọ be ruẹ “Ọ nọ a rẹ ruẹ hẹ” na, re whọ rọ ere ruẹrẹ oma kpahe kẹ eware nọ e be tha eva obaro. Ru usu ra kugbe Jihova Ọghẹnẹ kpekpe vi epanọ o jọ ẹkwoma olẹ gbe ewuhrẹ ẹme riẹ nọ whọ rẹ ruabọhọ. Mosis o wo usu okpekpe utioye kugbe Jihova yọ Jihova ọ rehọ e riẹ ru iruo ilogbo te epanọ Ebaibol ọ rọ ta nọ Jihova “ọ riẹ ovao” Mosis. (Izie. 34:10) Mosis ọ jọ ọruẹaro oghẹrẹsa. Dede nọ whọ make wọhọ Mosis hi, ẹrọwọ ọ rẹ sai fi obọ họ kẹ owhẹ wo usu okpekpe kugbe Jihova re, wọhọ ẹsenọ whọ be ruẹ e riẹ. Ebaibol ọ ta nọ whọ tẹ be hai fievahọ Jihova evaọ oware kpobi, o “ti ruọ idhere ra kpọvi.”—Itẹ 3:6.