1, 2. (a) Ono họ omama ọsosuọ Ọghẹnẹ, kọ ẹvẹ Ọghẹnẹ ọ rọ rehọ iẹe ru iruo? (b) Eme o dhesẹ nọ a ruẹrẹ ikọ-odhiwu na họ kpatiẹ?

JIHOVA, Ọnọma ehrugbakpọ na o re ru eware riẹ kpobi kpatiẹ. Omama ọsosuọ riẹ họ Ọmọ ọvo riẹ na, ọnọ a se “Ẹme na,” fikinọ ọye họ ọtota Ọghẹnẹ. Anwọ anwae ze Ọmọ nana o bi ro ru iruo kẹ Ọghẹnẹ. Ebaibol ọ ta nọ: “Ẹme na ọ rọ eva emuhọ, Ẹme na avọ Ọghẹnẹ a gbẹ jọ.” Ebaibol na ọ tẹ jẹ ta nọ: “[Ẹme na] ọ ma eware kpobi; eware nọ a ma na, a ma ọvuọvo ababọ riẹ hẹ.” Bu vrẹ ikpe idu ivẹ (2,000) nọ i kpemu, Ọghẹnẹ o vi Ẹme na ziọ otọakpọ. Yọ ọ jọ ohwo ọgbagba nọ a se Jesu Kristi, nọ ọ jẹ hai ru oreva Ọsẹ riẹ ẹsikpobi.—Jọn 1:1-3, 14.

² Okenọ Jesu ọ jọ obọ odhiwu, ọ jọ “osu iruo” Ọghẹnẹ nọ ọ jẹ romakpotọ ru iruo kẹe kẹse kẹse. (Itẹ 8:30) Jihova ọ rehọ e riẹ ma ikọ-odhiwu efa buobu. (Kọl. 1:16) Oria Ebaibol jọ o ta kpahe ikọ-odhiwu yena nọ: “Odu idu e tẹ gọ [Jihova]; idu ikpe akuakpe i te dikihẹ aro riẹ.” (Dan. 7:10) A se ikọ-odhiwu nọ e vọ obọ odhiwu na “ogbaẹmo” Jihova nọ ọ ruẹrẹhọ kpatiẹ.—Ol. 103:21.

3. Ẹvẹ isi nọ e rrọ ehru na gbe ikogho wọhọ akpọ mai na i bu te, kọ ẹvẹ Ọghẹnẹ ọ ruẹrẹ e rai họ?

 ³ Kọ ẹvẹ kpahe isi nọ e vọ ehru na gbe emama itieye efa buobu nọ e vọ idadeghe na? Obe-usi na, Houston Chronicle o niyẹrẹ nọ ekiakiẹ jọ nọ a ru kẹle na i dhesẹ nọ isi nọ e rrọ ehru na i bu te “urii odu-ọvo akwa egba esa (300 sextillion), hayo ima-ima 3 akwa ima-odu ẹgba ọvo. Koyehọ who te kere 3 no, who ve kere iziro 23 lele iei. Onọ o rehọ akuasa bu vi unu nọ egbaeriariẹ e ta vẹre.” Ọghẹnẹ ọ ruẹrẹ isi nana họ eko sa-sa, yọ isi nọ e rrọ ẹko ọvo i bu te ima-odu hayo ima-ima, yọ ikogho wọhọ akpọ mai na buobu e rrọ eva eko-isi na re. Ọghẹnẹ o te je koko eko-isi na họ ekrekru, yọ ere ọvona o koko ikru nana fihọ ikru ilogbo sa-sa efa.

4. Fikieme u ro mu omai ẹro nọ Ọghẹnẹ ọ rẹ ruẹrẹ idibo riẹ nọ e rrọ otọakpọ họ?

⁴ Wọhọ epanọ Ọghẹnẹ ọ ruẹrẹ ikọ-odhiwu riẹ họ na, ere ọvona ọ ruẹrẹ eware efa nọ ọ ma fihọ obehru họ kpatiẹ re. (Aiz. 40:26) Fikiere u mu omai ẹro nọ epọvo na o re koko hayo ruẹrẹ idibo riẹ nọ e rrọ otọakpọ họ re. Ọ gwọlọ nọ a hai lele ọruẹrẹfihotọ ẹsikpobi, yọ oyena o roja keme a bi ru iruo obọdẹ jọ nọ ọ kẹ rai. Iruo iwoma nọ idibo Ọghẹnẹ a ru no evaọ okenọ u kpemu gbe enọ a bi ru enẹna e kẹ imuẹro egaga inọ Ọghẹnẹ ọ rrọ kugbe ai, jegbe nọ Ọghẹnẹ ọ rrọ ‘Ọghẹnẹ ozighi hi rekọ ọrọ udhedhẹ.’—Se 1 Ahwo Kọrint 14:33, 40.

5. Eme ọ soriẹ nọ ẹjiroro owoma Ọghẹnẹ inọ ahwo a vọ otọakpọ na soso o gbe ri ti ro rugba ha?

⁵ Okenọ Jihova ọ ma Adamu avọ Ivi, ọ vuẹ rai nọ: “Wha yẹ, wha vi, re wha vọ evaọ akpọ na re wha wo i; re wha wuzou iyei obọ abade gbe evra obọ ehru gbe eware kpobi nọ i wo uzuazọ nọ e be nya evaọ akpọ na.” (Emu. 1:28) Ọghẹnẹ ọ gwọlọ vẹre nọ ahwo-akpọ a re dhe ebuebu bẹsenọ a rẹ vọ otọakpọ na soso je zihe akpọ na ruọ Aparadase. Rekọ aghẹmeeyo Adamu avọ Ivi o ru nọ ẹjiroro yena o gbe ri ti ro rugba ha. (Emu. 3:1-6) Nọ oke o be nyaharo na, “Ọghẹnẹ ọ [tẹ] ruẹ nọ umuomu ohwo o ro thesiwa evaọ akpọ na, gbe iroro eva riẹ evọ avọ eyoma kẹse kẹse.” Fiki onana, “akpọ [na] o te gbeku evaọ aro Ọghẹnẹ, ozighi ọ tẹ vọ akpọ na soso.” Fikiere ọ tẹ jiroro nọ ọ rẹ rọ ame raha akpọ oyoma yena soso.—Emu. 6:5, 11-13, 17.

6, 7. (a) Fikieme Noa o ro wo aruoriwo Jihova? (Rri uwoho nọ o rrọ emuhọ uzoẹme na.) (b) Eme ọ via kẹ ahwo omuomu erọ oke Noa na kpobi?

⁶ Rekọ Noa o “wo aruoriwo evaọ aro Ọghẹnẹ,” keme ọ jọ “ohwo okiẹrẹe, nọ ọ kare ẹpoviẹ evaọ oge riẹ.” Fikinọ Noa o je “lele Ọghẹnẹ nya,” Ọghẹnẹ ọ tẹ vuẹe nọ o ku okọ ulogbo. (Emu. 6:8, 9, 14-16) A vuẹ riẹ nọ o ku okọ na evaọ oghẹrẹ nọ ahwo gbe erao a sae rọ jọ eva riẹ. Avọ ẹmeoyo, “Noa o te ru epanọ ỌNOWO na ọ ta kẹ e,” yọ ahwo uviuwou riẹ a fiobọhọ ru iruo na bẹsenọ i ro kuhọ kpatiẹ. Nọ a su erao na ruọ eva okọ na no, “ỌNOWO na o te si ẹthẹ dhe ai.”—Emu. 7:5, 16.

⁷ Nọ Owhe na o ku evaọ ukpe 2370 taure Kristi ọ tẹ te ze, Jihova o “kpe eware nọ i wo uzuazọ kpobi no eva otọ” na, rekọ o siwi Noa avọ uviuwou riẹ nọ a jọ eva okọ na. (Emu. 7:23) Uyẹ Noa avọ uviuwou riẹ ahwo kpobi nọ a rrọ akpọ nẹnẹ na a no ze. Rekọ ahwo omuomu yena nọ a jọ otafe okọ na kpobi a whu keme a rọwo gaviezọ  kẹ Noa ha, ọnọ ọ jọ “ọvuẹovuẹ ẹrẹreokie.”—2 Pita 2:5.

8. Eme ọ kẹ imuẹro nọ Ọghẹnẹ o koko eware họ kpatiẹ evaọ Izrẹl okenọ ọ vuẹ ae nọ a te ruọ Ẹkwotọ Eyaa na?

⁸ Nọ Owhe Ologbo na o ku vrẹ no, nọ ikpe egba eree (800) e jẹ ruemu no, Ọghẹnẹ o te koko ahwo Izrẹl họ zihe ruọ orẹwho. O gwọlọ nọ a rẹ ruẹrẹ eware kpobi họ kpatiẹ evaọ uzuazọ uyero rai, maero kọ evaọ egagọ Ọghẹnẹ. Wọhọ oriruo, u te no izerẹ gbe ahwo Livai na no, a ruẹrẹ “eyae [jọ họ] nọ e jẹ gbodibo eva unuẹthẹ uwou egagọ na.” (Ọny. 38:8) Ọghẹnẹ ọ ta kẹ emọ Izrẹl nọ a te ruọ ẹkwotọ Kenan, rekọ fiki aghẹmeeyo oge yena, ọ tẹ ta kẹ ae nọ: “Ohwo ọvo ọ rẹ te nyaze o bọ otọ na nọ Mẹ ya nọ mẹ rẹ te rọ kẹ owhai ria na ha, a jokpao Kaleb ọmọzae Jẹfunẹ gbe Joshua ọmọzae Nọn,” keme a wha emamọ iyẹrẹ ze okenọ a kiẹ Ẹkwotọ Eyaa na riwi no. (Ik. 14:30, 37, 38) Uwhremu na, Mosis ọ tẹ rọ Joshua mu re ọ rehọ ẹta riẹ wọhọ epanọ Ọghẹnẹ ọ ta kẹe. (Ik. 27:18-23) Taure Joshua o te ti su emọ Izrẹl ruọ ẹkwotọ Kenan, Ọghẹnẹ ọ vuẹ riẹ nọ: “Wo udu avọ oma ukruga; whọ jọ ozọ u mu owhẹ hẹ, hayo oma o rọ owhẹ hẹ; keme ỌNOWO na Ọghẹnẹ ra ọ rọ kugbe owhẹ evaọ koria koria kpobi no whọ rẹ nya.”—Jos. 1:9.

9. Ẹvẹ Rehab o rri Jihova gbe ahwo Izrẹl?

⁹ Jihova Ọghẹnẹ ọ ginẹ jọ kugbe Joshua ẹsikpobi. Wọhọ oriruo, roro kpahe oware nọ o via okenọ emọ Izrẹl a fa evuẹ rai kẹle okpẹwho Jeriko. Evaọ ukpe 1473 taure Kristi ọ tẹ te ze, Joshua o vi ezae ivẹ nyae kiẹ Jeriko riwi, a tẹ jọ obei nyaku Rehab nọ ọ jọ ogberẹ. Rehab o si ekiotọ ivẹ na no họ ehru uwou riẹ re ahwo nọ ovie Jeriko o vi ze a siọ ae ba emu. Ọ vuẹ ekiotọ na nọ: “Mẹ riẹ nọ ỌNOWO na ọ kẹ owhai otọ na no, . . . keme ma yo epanọ ỌNOWO na o ro ru ame ethẹ ọwawae na kpọ kẹ owhai . . . gbe epanọ wha ru ivie ivẹ Amọ.” Ọ tẹ jẹ ta nọ: “ỌNOWO  na Ọghẹnẹ rai ọye họ Ọghẹnẹ nọ ọ rọ obọ odhiwu gbe akpọ.” (Jos. 2:9-11) Fikinọ Rehab o mu usu kugbe ahwo ukoko Ọghẹnẹ oke yena, Ọghẹnẹ o siwi rie avọ ahwo uviuwou riẹ okenọ ahwo Izrẹl a raha Jeriko. (Jos. 6:25) Rehab o ru oware nọ u dhesẹ nọ o wo ẹrọwọ, ozodhẹ Ọghẹnẹ, o te je wo adhẹẹ kẹ idibo Ọghẹnẹ.

10. Eme Jesu ọ ta kẹ isu egagọ ahwo Ju oke riẹ, kọ fikieme ọ rọ ta ẹme otiọye?

¹⁰ Joshua o su emọ Izrẹl nyai fi ikpewho sa-sa kparobọ unọjọ utọjọ, ukuhọ riẹ a tẹ ruọ Ẹkwotọ Eyaa na. Rekọ eme ọ via nọ ikpe jọ e vrẹ no? Evaọ etoke ikpe buobu, n’oke t’oke emọ Izrẹl a jẹ raha uzi Ọghẹnẹ. Okenọ Jihova o vi Ọmọ riẹ ziọ otọakpọ, aghẹmeeyo rai kẹ Ọghẹnẹ gbe eruẹaro riẹ o ga te epanọ Jesu o ro se Jerusalẹm “ẹwho nọ o [re] kpe eruẹaro.” (Se Matiu 23:37, 38.) Ọghẹnẹ ọ siọ isu-egagọ ahwo Ju fiki aghẹmeeyo rai. Fikiere Jesu ọ tẹ ta kẹ ae nọ: “A re ti mi owhai uvie Ọghẹnẹ a vẹ te rehọ iẹ kẹ orẹwho nọ o rẹ mọ ibi riẹ.”—Mat. 21:43.

11, 12. (a) Eme o dhesẹ nọ Jihova ọ siọ orẹwho Izrẹl jẹ kpọ eghale riẹ rri ukoko ofa evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ? (b) Amono a jọ ukoko okpokpọ nọ Ọghẹnẹ o ro mu na?

¹¹ Evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ, Jihova ọ siọ orẹwho aghẹmeeyo Izrẹl. Rekọ oyena u dhesẹ hẹ inọ o gbe wo idibo nọ e be gọe evaọ otọakpọ họ. Jihova ọ kpọ eghale riẹ rri ukoko okpokpọ riẹ nọ u bi ru lele ekpakpọ Jesu Kristi gbe iwuhrẹ riẹ. A to ukoko yena họ evaọ ẹdẹ Pẹntikọst 33 C.E. Evaọ ẹdẹ yena, nọ ilele Jesu nọ i bu te oware wọhọ udhozeza (120) a kokohọ oria jọ evaọ Jerusalẹm, “edo jọ nọ ọwọhọ ofou ologbo o [te] no ehru ze idudhe, ọ tẹ vọ eva uwou [na] ọsoso. Ikoliko erae nọ e wọhọ ẹrọo erae e tẹ via kẹ ae, gbaloma, kiemu omomọvo. Ẹzi Ẹri ọ tẹ te vọ ae kpobi oma, koyehọ amu evẹravẹrẹ efa họ ẹjẹ, epanọ Ẹzi ọ kẹ rae ogaga.” (Iruẹru 2:1-4) Oware igbunu nana nọ o via na o kẹ imuẹro egaga inọ Jihova ọ jẹ tha ukoko okpokpọ yena nọ ikọ Jesu a jọ na uke.

¹² Ahwo nọ a kurẹriẹ ze ti kuomagbe ikọ Jesu ẹdẹ yena a bu te “idu ahwo esa” (3,000). U te no ere no, “kẹdẹ-ote kẹdẹ-ote Ọnowo o je ku otu nọ a reti siwẹ kugbe ai.” (Iruẹru 2:41, 47) Fiki epanọ usiuwoma ota ilele na o jẹ nyaharo te, “Ẹme Ọghẹnẹ o te muhọ ẹvaha; otu ilele na a te [je] dhe evievihọ eva Jerusalem.” Yọ “otu izerẹ buobu a [tube] yo ẹme kẹ orọwọ na.” (Iruẹru 6:7) Fikiere ahwo eva ezi buobu a tẹ jẹ uzẹme na rehọ je kurẹriẹ ruọ ukoko okpokpọ nana. Uwhremu na, Jihova ọ wariẹ dhesẹ nọ ọ be tha ukoko Ileleikristi na uke ẹkwoma “ahwo Egedhọ” nọ o rovie uvẹ kẹ nọ a ro kurẹriẹ ziọ ukoko na.—Se Iruẹru 10:44, 45.

13. Iruo vẹ a kẹ ukoko okpokpọ nọ Ọghẹnẹ o ro mu evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ?

¹³ Ọghẹnẹ ọ kẹ Ileleikristi yena iruo jọ. Jesu omariẹ o fi oriruo hotọ kẹ ae kpahe oghẹrẹ nọ a re ru iruo nana, keme okenọ ọ nwane họ-ame no, o te mu usiuwoma họ ẹta inọ: “Uvie odhiwu o kẹle ino.” (Mat. 4:17) Jesu o wuhrẹ ilele riẹ iruo evona. Ọ vuẹ rae nọ: “[Wha ti] se isẹri mẹ eva Jerusalem gbe Judia kpobi te Sameria je rite ọnyaba akpọ na.” (Iruẹru 1:8) Ileleikristi ikpe-udhusoi ọsosuọ na a riẹ oware nọ u fo nọ a ru. Wọhọ oriruo, okenọ Pọl avọ Banabas a jọ Antiọk evaọ Pisida, a gbaudu ta kẹ ahwo Ju nọ a jẹ wọso ae nọ: “Ufori re a kake vuẹ owhai  ẹme Ọghẹnẹ. Wha ri epanọ wha bi lei no oma, whai ọvo wha tebi bruoziẹ oma rai nọ wha te erọ uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ hẹ, riri, ma rẹriẹ bru ahwo Egedhọ. Kemena ere Ọnowo ọ ta kẹ omai annọ, ‘Mẹ rọ owhẹ mu re whọ jọ elo kẹ ahwo Egedhọ, re whọ wha usiwo [ri duwu] eka avọ eka akpọ na.’” (Iruẹru 13:14, 45-47) Anwọ ikpe-udhusoi ọsosuọ ze na, abọ otọakpọ ukoko Jihova ọ be vuẹ ahwo ọruẹrẹfihotọ nọ Ọghẹnẹ o ru no rọkẹ esiwo rai.

14. Eme ọ via kẹ Jerusalẹm evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ, kọ amono a zọ?

¹⁴ Ahwo Ju na a jẹ emamọ usi na rehọ họ, yọ okpẹtu ọ jẹ hẹrẹ ae keme Jesu ọ vẹvẹ ilele riẹ unu no vẹre inọ: “Rekọ nọ wha rẹ te ruẹ Jerusalem nọ itu ẹmo e wariẹ họ, kẹsena wha rẹ riẹ nọ ẹraha riẹ ọkẹle ino. Kẹsena e nọ e rọ evaọ Judia evẹ dhẹ kpo igbehru, e nọ e rọ evaọ ewho a ru re a noi . . . enọ e rọ ẹwho ho a gbẹ ruọ eva riẹ hẹ.” (Luk 21:20, 21) Oware nọ Jesu ọ ta na u rugba. Fikinọ ahwo Ju a kpareso esuo Rom, ogbaẹmo Rom nọ Cestius Gallus ọ jọ olori riẹ a tẹ wariẹ Jerusalẹm họ evaọ ukpe 66 C.E. Rekọ ogbaẹmo na a te zihe idudhe, onọ u rovie uvẹ fihọ nọ Ileleikristi a rẹ rọ dhẹ no Jerusalẹm gbe Judia. Ogbiku na Eusebius ọ ta nọ ibuobu rai a fa Ethẹ Jọdan vrẹ kpohọ ẹwho Pella nọ o rrọ Perea. Evaọ ukpe 70 C.E., ogbaẹmo Rom nọ Titus ọ jọ olori riẹ a te zihe ze jẹ raha Jerusalẹm muotọ. Rekọ Ileleikristi nọ i wo ẹrọwọ a zọ keme a ru lele unuovẹvẹ Jesu.

15. Eme Ileleikristi a rẹriẹ ovao dhe yọ a je wo ẹvi ghele?

¹⁵ Ghelọ ọbẹwẹ, ọwọsuọ gbe edawọ efa sa-sa nọ Ileleikristi ikpe-udhusoi ọsosuọ a rẹriẹ ovao dhe, ẹvi ọ jẹ romavia evaọ ukoko na. (Iruẹru 11:19-21; 19:1, 19, 20) Ileleikristi yena a je wo ẹnyaharo otiọye na keme Jihova o je ku eghale riẹ ku ai.—Itẹ 10:22.

16. Re Oleleikristi ọ sai dikihẹ ziezi evaọ egagọ Ọghẹnẹ, eme o gwọlọ mi ei?

¹⁶ O gwọlọ omodawọ mi Oleleikristi kpobi re ọ sai wo ẹnyaharo evaọ egagọ Ọghẹnẹ. U wuzou gaga oke yena re Ileleikristi yena a romatotọ wuhrẹ Ẹme Ọghẹnẹ, kpohọ iwuhrẹ ẹsikpobi, je wo ajọwha kẹ iruo usiuwoma ota Uvie na. Iruẹru itieye na i fiobọhọ kẹ ai dikihẹ gaga evaọ egagọ Ọghẹnẹ jẹ sẹro okugbe nọ ọ jọ udevie rai, yọ ere ọvona o rrọ nẹnẹ re. Ahwo kpobi nọ a jọ ukoko yena nọ a ruẹrẹhọ ziezi na a wo irere no omodawọ gbe obufihọ ekpako gbe idibo iruiruo oke yena ze. (Fil. 1:1; 1 Pita 5:1-4) Yọ ababọ avro, iweze esẹro ọnyawariẹ, wọhọ Pọl, e jẹ hae wha evawere se inievo nana gaga. (Iruẹru 15:36, 40, 41) Ma rẹ ginẹ ruẹ nọ oghẹrẹ nọ Ileleikristi ikpe-udhusoi ọsosuọ a jẹ rọ gọ Ọghẹnẹ ma be rọ gọe nẹnẹ re na. Eva e be were omai gaga inọ Jihova ọ ruẹrẹ ukoko idibo riẹ họ ziezi evaọ oke yena gbe oke omai na. *

17. Eme ma te ta kpahe evaọ uzoẹme nọ o rrọ aro na?

¹⁷ Nọ akpọ omuomu Setan ọ be kẹle ekuhọ no na, abọ otọakpọ ọrọ ukoko Ọghẹnẹ ọ be nyaharo vi epaọ anwẹdẹ kpobi. Kọ whọ rọ kpahe iẹe? Kọ who bi wo ẹnyaharo evaọ egagọ Ọghẹnẹ? Uzoẹme nọ o rrọ aro na o te ta kpahe epanọ whọ sai ro ru ere.