1, 2. Ẹvẹ Jihova o bi rri idibo riẹ nọ e rrọ otọakpọ?

ESẸGBINI a te bi rri emọ rai nọ e be zaharo, u re gbe ai unu ẹsibuobu nọ a te muẹrohọ okẹ sa-sa nọ emọ na a wo. Kọ who muẹrohọ oware utioye no? Ọmọ jọ ọ rẹ sai wo okẹ ohrẹ-odhẹ hayo oghẹrẹ arozaha ọfa jọ, ọdekọ o ve wo okẹ eware-edrọ, eware izuo hayo oghẹrẹ onaa ofa jọ. Rekọ ghelọ okẹ nọ emọ a wo kpobi kẹhẹ, o rẹ were esẹgbini gaga nọ a te muẹrohọ oware nọ emọ rai a be sai ru.

² Jihova o re muẹrohọ emọ riẹ nọ e rrọ otọakpọ gaga re. O bi rri idibo riẹ nẹnẹ wọhọ “efe erẹwho na.” (Hag. 2:7) A rrọ ghaghae evaọ obọ riẹ fikinọ a wo ẹrọwọ jẹ be roma kẹ egagọ riẹ. Rekọ ẹsejọhọ who muẹrohọ no nọ inievo nọ e rrọ ukoko na a wo ọvuọ oghẹrẹ okẹ riẹ. Ejọ i wo okẹ ẹme, efa a riẹ epanọ a rẹ ruẹrẹ eware họ ziezi. Inievo-emetẹ jọ buobu a re kri ẹvẹrẹ ọkpokpọ ẹriẹ hẹ nọ a tẹ gwọlọ wuhrẹ iẹe, yọ a rẹ sae rehọ iẹe ta usiuwoma ziezi, efa e riẹ epanọ a rẹ tuduhọ amọfa awọ ziezi hayo rẹrote otu nọ ọ be mọ. (Rom 16:1, 12) Kọ o gbẹ be were omai nọ ma wo inievo itiena evaọ ukoko mai?

3. Enọ vẹ ma te ta kpahe evaọ uzoẹme nana?

³ Rekọ o wọhọ nọ inievo ukoko na jọ nọ e rrọ izoge hayo nọ e họ-ame obọ a ri ti mu obọ họ ewo ziezi hi evaọ iruẹru ukoko na. Ẹvẹ ma sai ro fiobọhọ kẹ ae rọ onaa nọ a wo ru iruo  ziezi? Fikieme u ro fo nọ ma daoma tẹrovi abọ nọ a be jọ riẹ ru, jẹ rọ ere rri rai wọhọ epanọ Jihova o rri rai?

4, 5. Ẹvẹ ikuigbe nọ e rrọ obe Ibruoziẹ 6:11-16 i ro dhesẹ nọ Jihova o re muẹrohọ oware nọ idibo riẹ a rẹ sai ru?

⁴ Ikuigbe Ebaibol buobu i dhesẹ nọ Jihova ọ rẹ tẹrovi abọ nọ idibo riẹ a be jọ riẹ ru gbe onaa sa-sa nọ a wo. Wọhọ oriruo, nọ Ọghẹnẹ ọ salọ Gidiọn re o siwi idibo Riẹ no obọ ahwo Midia, u gbe Gidiọn unu okenọ ukọ-odhiwu na ọ ta kẹe nọ: “ỌNOWO na avọ owhẹ a rọ, whẹ ọzae ọgaga na.” Evaọ oke yena, Gidiọn o roro nọ ọyomariẹ yọ “ọzae ọgaga” vievie he. O rri omariẹ nọ o te ohwo nọ ọ rẹ sai siwi idibo Ọghẹnẹ hẹ. Rekọ ẹme nọ ọyomariẹ avọ ukọ-odhiwu na a ta u dhesẹ nọ Ọghẹnẹ o rri rie ghare vi oghẹrẹ nọ o rri omariẹ.—Se Ibruoziẹ 6:11-16.

⁵ Jihova o fievahọ Gidiọn inọ ọ te sai siwi ahwo Izrẹl keme o muẹrohọ onaa sa-sa nọ Gidiọn o wo. Ukọ-odhiwu na ọ ruẹ Gidiọn nọ ọ jẹ rọ ẹgba riẹ kpobi duwu eka. Ukọ-odhiwu na o te je muẹrohọ oware ofa jọ. Evaọ oke yena, nọ ewhẹrẹ i te bi duwu eka, oria uvevẹ a rẹ jọ duwu ai, re ofou ọ sai fou ehọrọ na kufiẹ. Rekọ Gidiọn o dhere je duwu eka riẹ re ahwo Midia a siọ eka na ba ẹruẹ jẹ siọ ae ba etho. O wo areghẹ kẹhẹ. Agbẹta nọ Jihova o ro rri nọ Gidiọn yọ ọwhẹrẹ nọ o wo areghẹ gaga na. Ẹhẹ, Jihova ọ ruẹ oware nọ Gidiọn ọ rẹ sai ru, o te je wuhrẹ iẹe ziezi.

6, 7. (a) Ẹvẹ oghẹrẹ nọ Jihova o rri Emọs ọruẹaro na u ro wo ohẹriẹ no oghẹrẹ nọ ahwo a rri rie? (b) Eme o dhesẹ nọ Emọs ọ jọ ogbori hi?

⁶ Epọvo na re, ma rẹ jọ oghẹrẹ nọ Jihova o rri Emọs ọruẹaro na ruẹ nọ o re muẹrohọ oware nọ idibo riẹ a rẹ sai ru o tẹ make rọnọ amọfa a se rai gb’ahwo ho. Emọs ọ ta nọ ọyomariẹ yọ othuru igodẹ gbe ọnọ ọ rẹ ruẹrẹ ọgbọ-ire emakọ. Okenọ Jihova ọ salọ Emọs re o whowho ovuẹ unuovẹvẹ Jihova kẹ uvie erua ikpe Izrẹl nọ e jẹ gọ edhọ, ahwo jọ a sai roro nọ Emọs o te ohwo nọ a rẹ kẹ iruo yena ha.—Se Emọs 7:14, 15.

⁷ Emọs ọ whẹro evaọ iwhre jọ nọ i siomano, dede na ọ riẹ kpahe iruemu ẹwho gbe isu ẹwho nọ e wariẹ e riẹ họ, onọ u dhesẹ nọ ọ nwane jọ ogbori hi. Ẹsejọhọ ọ riẹ kpahe eware nọ e jẹ jọ Izrẹl via, yọ o sae jọnọ ehreki nọ e jẹ hae ziọ iwhre nọ ọ jọ na a fiobọhọ kẹe riẹ eware sa-sa kpahe erẹwho nọ e wariẹ oyena họ. (Emọs 1:6, 9, 11, 13; 2:8; 6:4-6) Egba-iwuhrẹ Ebaibol jọ nẹnẹ a ta nọ Emọs o wo onaa obe ukere gaga. Ẹme riẹ ọ jẹ hai wo ẹgba yọ ahwo a rẹ sai wo otoriẹ riẹ lọlọhọ, ọ jẹ hae kẹ iriruo gaga re. Evaọ uzẹme, uyo nọ Emọs ọ gbaudu kẹ Amazaya ozerẹ na u dhesẹ nọ o gine te ohwo nọ o re ru iruo nọ Jihova ọ kẹ riẹ na, u te je dhesẹ nọ ọ rẹ sae rọ onaa riẹ nọ amọfa a rẹ sai rri vo na ruiruo ziezi.—Emọs 7:12, 13, 16, 17.

8. (a) Imuẹro vẹ Jihova ọ kẹ Devidi? (b) Ẹvẹ eme nọ e rrọ obe Olezi 32:8 e rọ rrọ uduotahawọ kẹ otu nọ ọ rẹ sai rri omarai nọ a wo onaa nọ a sai ro ru oware jọ họ?

⁸ Jihova o re gine fiẹrohọ oware nọ odibo riẹ kpobi ọ rẹ sai ru. Ọ kẹ Devidi imuẹro inọ o ti su ei, inọ o ti fiẹrohọ iẹe ẹsikpobi. (Se Olezi 32:8.) Ẹvẹ onana o rọ rrọ uduotahawọ kẹ omai? Ma tẹ maki rri omamai nọ ma sai ru oware jọ họ, Jihova ọ sai fiobọhọ kẹ omai ru vrẹ epanọ ma roro. Wọhọ epanọ emamọ owuhrẹ ọ rẹ romatotọ wuhrẹ ọmọ-uwuhrẹ riẹ re ọ sae riẹ oware nọ o bi wuhrẹ iẹe na, ere Jihova ọ gwọlọ fiobọhọ kẹ omai wo ẹnyaharo evaọ egagọ riẹ. Jihova ọ rẹ sae jẹ rọ inievo ukoko na fiobọhọ kẹ omai rọ onaa mai ru iruo ziezi. Evaọ oghẹrẹ vẹ?

9. Ẹvẹ ma sai ro ru lele ohrẹ Pọl na inọ ma “guọlọ” ewoma amọfa?

⁹ Pọl ukọ na ọ tuduhọ Ileleikristi awọ nọ a hae “guọlọ” ewoma inievo rai. (Se Ahwo Filipai 2:3, 4.) Otọ ẹme Pọl na họ, u fo nọ ma re muẹrohọ onaa sa-sa nọ inievo mai a wo je dhesẹ kẹ ae nọ onaa rai na o be were omai. Ẹvẹ oma o rẹ jọ omai nọ ohwo jọ o te jiri omai kẹ ẹnyaharo jọ nọ ma wo? U re ru omai gwọlọ daoma viere, onọ o rẹ sai ru nọ ma rẹ rọ rehọ onaa mai na ru iruo ziezi. Ere ọvona, nọ ma te rri onaa nọ inievo mai a wo ghaghae, ma ti fiobọhọ kẹ ae rehọ iẹe ru iruo ziezi je wo ẹnyaharo evaọ ukoko na.

10. Amono o mae gwọlọ nọ ma re fiobọhọ kẹ?

¹⁰ Amono o rẹ sae gwọlọ nọ ma fiobọhọ kẹ? Uzẹme riẹ họ, mai kpobi ma gwọlọ obufihọ amọfa n’oke t’oke. O make rrọ ere na, u fo nọ ma ru re izoge na hayo inievo nọ e họ-ame obọ a riẹ nọ ma gwọlọ obufihọ rai evaọ iruẹru ukoko na. Onana u re ru ae riẹ nọ a wiruo evaọ ukoko na. Evaọ abọdekọ riẹ, ma gbe jiri inievo itieye na kẹ omodawọ rai hi, o rẹ sai kpe isiuru nọ a wo kẹ iruẹru ukoko na nọ Ebaibol ọ vuẹ rai nọ a daoma roma kẹ na.—1 Tim. 3:1.

11. (a) Ẹvẹ ọkpako ukoko jọ o ro fiobọhọ kẹ uzoge jọ whaha omovuọ? (b) Eme oware nọ o via kpahe Julien na u wuhrẹ owhẹ?

¹¹ Ọkpako ukoko jọ nọ a re se Ludovic nọ a fiobọhọ kẹ wo ẹnyaharo evaọ okenọ ọ jọ uzoge ọ ta nọ: “Nọ me te dhesẹ kẹ oniọvo-ọmọzae jọ nọ me wo isiuru kpahe iẹe, u re ru ei wo ẹnyaharo vi epaọ ọsosuọ.” Ọ ta kpahe uzoge jọ nọ a re se Julien nọ ọ jẹ hae vuoma gaga inọ: “Julien ọ jẹ hae duomahọ ru eware jọ ẹsejọ fikinọ oma o jẹ hae vuẹe gaga, onana o vẹ whae ze nọ ọ gbẹ sai ro ru eware na kpatiẹ hẹ. Rekọ mẹ ruẹ nọ ọ rrọ wowou gaga, yọ ọ rẹ ginẹ gwọlọ fiobọhọ kẹ amọfa evaọ ukoko na. Fikiere, ukpenọ mẹ ta nọ fiki ẹjiroro oriobọ jọ o bi ro ru onana, mẹ tẹrovi abọ nọ ọ be jọ riẹ ru na jẹ tuduhọ iẹe awọ.” Nọ oke o be nyaharo na, Julien o te wo ẹnyaharo te epanọ a rọ rehọ iẹe mu odibo oruiruo, yọ ọ rrọ ọkobaro oke-kpobi enẹna.

12. Re ma sai fiobọhọ kẹ amọfa rọ onaa rai ru iruo ziezi, eme o gwọlọ? Kẹ oriruo.

¹² Re ma sai fiobọhọ kẹ amọfa rọ onaa rai ru iruo ziezi, o gwọlọ nọ ma re muẹrohotọ. Wọhọ epanọ ma ruẹ evaọ ikuigbe Julien na, ukpenọ ma tẹrovi ekpehre uruemu ohwo, o gwọlọ nọ ma rẹ daoma riẹ abọ nọ ọ be jọ riẹ ru gbe onaa nọ o wo nọ ọ rẹ sai ro ru iruo ziezi. Ere Jesu o ru kpahe Pita ukọ na. Dede nọ uruemu nọ Pita ọ jẹ hai dhesẹ ẹsejọ u re ru ohwo roro nọ a sai fievahọ iẹe he, Jesu ọ kparo ruẹ nọ Pita ọ te jọ wọhọ utho—ohwo uduowha nọ a re fievahọ.—Jọn 1:42.

13, 14. (a) Ẹvẹ Banabas o ro dhesẹ orimuo kpahe Mak? (b) Ẹvẹ uzoge jọ o ro wo erere no ẹro nọ a muhọ iẹe ze? (Rri uwoho nọ o rrọ emuhọ uzoẹme na.)

¹³ Oghẹrẹ ovona Banabas o muẹrohọ emamọ uruemu Jọn Mak re. (Iruẹru 12:25) Mak ọ jọ ofiobọhọ kẹ Pọl avọ Banabas okenọ a jọ erẹ imishọnare ọsosuọ rai. Rekọ okenọ a te ẹwho Pamfilia no, Mak ọ tẹ dhẹ siọ Pọl avọ Banabas ba. Onana u ru nọ aimava ọvo a rọ nya ẹkwotọ nọ igbulegbu e vọ vrẹ. (Iruẹru 13:5, 13) Rekọ Banabas ọ tẹrovi abọ nọ Mak ọ jẹ jọ riẹ ru, onọ u ru nọ o ro wuhrẹ Mak ziezi uwhremu na. (Iruẹru 15:37-39) Onana u te fiobọhọ kẹ Mak zihe ruọ uvi odibo Jihova. Ikpe jọ nọ i lele i rie, Mak o je fiobọhọ kẹ Pọl ukọ na okenọ ọ jọ uwou-odi evaọ Rom. Mak ọvona  ọ jọ usu ahwo nọ a vi uyere se Ileleikristi obọ Kọlọsi na. Pọl ukọ na ọ tẹ jẹ ta ẹme owoma riẹ ziezi uwhremu na. (Kọl. 4:10) Dai roro epanọ eva e were Banabas te okenọ Pọl ọ yare nọ ọyomariẹ ọ wha Mak lele oma ze re o ti fiobọhọ kẹe.—2 Tim. 4:11.

¹⁴ Ọkpako ukoko jọ nọ a ro mu obọ nọ a re se Alexandre ọ ta kpahe epanọ oniọvo-ọmọzae jọ nọ o wo orimuo o ro fiobọhọ kẹe, ọ ta nọ: “Okenọ mẹ jọ uzoge, o jọ bẹbẹ kẹ omẹ re mẹ sae lẹ olẹ kẹ ogbotu. Ọkpako ukoko jọ o te fiobọhọ kẹ omẹ riẹ epanọ mẹ sae rọ ruẹrẹ oma kpahe jẹ lẹ avọ udu. Ukpenọ o gbobọ nyẹ omẹ fiki ẹbẹbẹ nana, ọ jẹ hae vuẹ omẹ nọ mẹ lẹ n’oke t’oke evaọ etoke omakugbe kẹ usiuwoma ota. O raha oke he, mẹ tẹ te riẹ epanọ a rẹ lẹ ziezi ababọ udu nọ u re bru omẹ.”

15. Ẹvẹ Pọl o ro dhesẹ nọ uruemu ibe Ileleikristi riẹ o were riẹ?

¹⁵ Ma te muẹrohọ emamọ uruemu jọ nọ Oleleikristi jọ o wo, u fo nọ ma re dhesẹ kẹe epanọ uruemu yena o were omai te. Evaọ obe Ahwo Rom uzou avọ 16, Pọl ukọ na o jiri inievo nọ i bu vi 20 fiki emamọ iruemu nọ a wo nọ e were riẹ gaga. (Rom 16:3-7, 13) Wọhọ oriruo, Pọl ọ ta kpahe epanọ Andronikọs avọ Junias a dadamu ukoko na kri te no, inọ a tubẹ kake rọ ọyomariẹ mu Ọghẹnẹ họ ẹgọ. Pọl o te je jiri oni Rufọs, yọ o wọhọ nọ oghẹrẹ nọ ọ rọ rẹrote Pọl evaọ okejọ nọ u kpemu ọ jẹ ta kpahe na.

16. Iyẹrẹ vẹ e rẹ sai noi ze nọ ma tẹ be hai jiri emaha nọ e rrọ ukoko na?

¹⁶ Emamọ iyẹrẹ e rẹ sai noi ze nọ ma tẹ be hai jiri amọfa ziezi evaọ ukoko na. Wọhọ oriruo, roro kpahe Rico, ọmọ jọ evaọ obọ France nọ udu u je whrehe fikinọ ọsẹ riẹ nọ ọ rrọ ukoko ho ọ jẹ rọwo nọ ọ họ-ame he. Rico ọ jẹ ruawa nọ ẹsejọhọ onana u ti ru nọ o ti ro te ikpe 18 soso taure o te ti mu Jihova họ ẹgọ. Yọ ibe emọ-isukulu riẹ nọ e jẹ hai sei ẹkoko o jẹ kẹe uye re. Ọkpako ukoko jọ nọ a re se Frédéric nọ a vuẹ nọ o wuhrẹ obe kugbei ọmọ na ọ ta nọ: “Me jiri Rico gaga jẹ vuẹe nọ ọwọsuọ nọ ọ be rẹriẹ ovao dhe na u dhesẹ nọ o gine wo udu nọ ọ be rọ ta ẹme kẹ amọfa kpahe oware nọ o wuhrẹ no Ebaibol ze.” Eme ujiro nana e kẹ Rico ọbọga nọ o ro dikihẹ ga evaọ ukoko na, u te je fiobọhọ ru nọ usu riẹ avọ ọsẹ riẹ o rọ kpekpe vi epanọ o jọ. Ọ tẹ họ-ame nọ ọ kpako te ikpe 12 no.

17. (a) Ẹvẹ ma sai ro fiobọhọ kẹ inievo-emezae mai wo ẹnyaharo? (b) Eme imishọnare jọ o muẹrohọ kpahe inievo-emezae nọ e rrọ izoge, kọ eme u no onana ze?

¹⁷ Oke kpobi nọ ma jiri inievo mai rọkẹ ẹme nọ a riẹ ru hayo oware uwoma ofa kpobi nọ a ru, o rẹ kẹ ae ajọwha nọ a rẹ rọ gọ Jihova ziezi. Oniọvo-ọmọtẹ jọ nọ ọ rrọ Ebẹtẹle kri no evaọ France nọ a re se Sylvie, * ọ ta nọ makọ inievo-emetẹ dede a rẹ sae jiri inievo-emezae na. O te  je fibae nọ inievo-emetẹ a re muẹrohọ makọ eware esese dede evaọ oma inievo-emezae na. Fikiere “ẹme uduotahawọ inievo-emetẹ o rẹ sai fiba ọrọ inievo-emezae nọ i wo orimuo ziezi evaọ ukoko na, onọ o rẹ jọ ọbọga kẹ inievo-emezae nọ i yo eme itieye na.” Ọ ta re nọ: “Mẹ rehọ e riẹ nọ o gba omẹ họ nọ me re jiri amọfa kẹ omodawọ rai.” (Itẹ 3:27) Imishọnare jọ evaọ obọ French Guiana nọ a re se Jérôme o fiobọhọ kẹ izoge buobu ruọ iruo imishọnare no. Ọ ta nọ: “Me muẹrohọ no inọ, me te jiri inievo-emezae nọ e rrọ izoge rọkẹ oware jọ nọ a riẹ ru evaọ usiuwoma ota hayo rọkẹ uyo nọ a riẹ kẹ evaọ iwuhrẹ, u re ru ai wo udu jẹ rọ onaa rai ru iruo ziezi.”

18. Ewoma vẹ o re noi ze nọ ma tẹ be hai kuomagbe inievo-emezae nọ e rrọ izoge ru iruo?

¹⁸ Ma rẹ sai je fiobọhọ kẹ ibe Ileleikristi mai wo ẹnyaharo evaọ ukoko na nọ ma tẹ be hai kuomagbe ai ru iruo. Wọhọ oriruo, ọkpako ukoko ọ sae ta kẹ uzoge jọ evaọ ukoko riẹ nọ ọ riẹ kpahe ekọmputa inọ ọ rehọ evuẹ jọ no oria evuẹ jw.org na ze, oghẹrẹ evuẹ nọ e rẹ sae jọ uduotahawọ kẹ inievo nọ e kpako no nọ i wo ekọmputa ha. Hayo nọ whọ tẹ gwọlọ ru iruo jọ evaọ Ọgwa Uvie rai, whọ sai zizie uzoge jọ re o kuomagbe owhẹ ru iruo na. Whọ tẹ daoma ru enẹ, u ti fiobọhọ kẹ owhẹ muẹrohọ onaa nọ izoge na a wo, jiri ai, jẹ ruẹ oware nọ u re noi ze.—Itẹ 15:23.

19, 20. Fikieme u ro fo nọ ma fiobọhọ kẹ amọfa wo ẹnyaharo?

¹⁹ Okenọ Jihova ọ rehọ Joshua mu re o su ahwo Izrẹl, ọ vuẹ Mosis nọ ọ kẹ Joshua “udu gbe eri.” (Se Iziewariẹ 3:28.) Ahwo nọ a bi kurẹriẹ ziọ ukoko Ọghẹnẹ evaọ akpọ-soso a bi dhe ebuebu. Oleleikristi kpobi nọ o wo onaa ziezi evaọ ukoko na ọ rẹ sai fiobọhọ kẹ inievo-emezae nọ e rrọ izoge gbe otu nọ o bi kurẹriẹ ze obọ re a rọ onaa rai ru iruo ziezi. Onana u ti ru nọ inievo buobu a te rọ ruọ iruo odibọgba oke-kpobi na, yọ inievo buobu a ti te epanọ a re ro “wuhrẹ amọfa re.”—2 Tim. 2:2.

²⁰ O tẹ make rọnọ ma rrọ ukoko nọ u wo inievo nọ i wo onaa ziezi hayo ma rrọ utu osese nọ u ti zihe ruọ ukoko ẹdẹjọ, ajọ ma hai ru oware nọ u ti fiobọhọ kẹ ẹnyaharo ukoko Jihova evaọ obaro. Ugogo oware nọ u ti fiobọhọ kẹ omai ru onana họ, aro nọ ma re ro kele Jihova nọ ọ rẹ tẹrovi abọ nọ idibo riẹ a be jọ riẹ ru na.