1, 2. (a) Okẹ vẹ Ọghẹnẹ ọ kẹ Adamu? (b) Fikieme Ọghẹnẹ ọ rọ ma aye kẹ Adamu? (Rri uwoho nọ o rrọ emuhọ uzoẹme na.)

U WO ẹjiroro nọ Jihova ọ rọ ma otọakpọ na. “Ọ ma ae re a ria ae.” (Aiz. 45:18) Adamu họ ohwo ọsosuọ nọ ọ ma yọ ọ jọ gbagba, Jihova ọ tẹ jẹ ruẹrẹ ọgbọ owoma jọ kẹe re ọ rria, ọgbọ Idẹn. Ire iwoma nọ e jọ ọgbọ na, iko-ame nọ i je su ẹmẹrera, gbe erao nọ e jẹ hae zaharo kugbe e jẹ were Adamu gaga. Rekọ oware jọ nọ u wuzou gaga o kare riẹ. Jihova ọ fodẹ oware na okenọ ọ ta nọ: “Uwoma re ohwo na ọvo ọ jọ họ. Mẹ rẹ ma ofiobọhọ nọ o fo rie kẹ e.” Ọghẹnẹ o te fou Adamu họ owezẹ udidi, kẹsena o te si ubiofẹ riẹ jọ no je “zihe ie ruọ aye.” Eva nọ e were Adamu i wo umuo ho okenọ ọ rọwo no owezẹ ze jẹ ruẹ aye nọ Ọghẹnẹ ọ ma kẹe. Ọ ta nọ, “Enẹna, ọnana họ onwa enwa mẹ, gbe uwo uwo-oma mẹ, a re ti se i aye, keme a si ie no oma ọzae na ze.”—Emu. 2:18-23.

² Jihova ọ ma aye re ọ jọ ofiobọhọ kẹ ọzae riẹ. Ọ tẹ jẹ kẹe obọdẹ uvẹ-ọghọ nọ o re ro yẹ emọ. Adamu o se “odẹ aye riẹ na Iv . . . keme ọye họ oni ahwo kpobi nọ a rọ uzuazọ.” (Emu. 3:20) A rẹ ruẹ obọ uvẹ-ọghọ nọ Jihova ọ kẹ ọzae-avọ-aye ọsosuọ na ha. A rẹ sai yẹ emọ nọ e rrọ gbagba, otọakpọ na soso o vẹ te rọ ere zihe ruọ aparadase nọ  ahwo ọgbagba a vọ, a ve je wo uzou emama efa nọ i wo uzuazọ evaọ otọakpọ na.—Emu. 1:27, 28.

3. (a) Eme o gwọlọ nọ Adamu avọ Ivi a hai ru re a sai wo eghale Ọghẹnẹ, rekọ eme ọ via? (b) Enọ vẹ ma te ta kpahe?

³ Re Adamu avọ Ivi a sae reawere eghale Jihova, o gwọlọ nọ a re yoẹme kẹe jẹ rọ ere dhesẹ nọ a be romakpotọ kẹ udu-esuo riẹ. (Emu. 2:15-17) Nọ a te ru ere ọvo, Jihova ọ sai ro ru ẹjiroro riẹ gba kẹ ae. Rekọ uyoma kẹhẹ, Adamu avọ Ivi a fioma hotọ kẹ Setan “oriọvọ anwae na,” o te ru ae ghẹmeeyo kẹ Ọghẹnẹ. (Evia. 12:9; Emu. 3:1-6) Ẹvẹ aghẹmeeyo yena o ro kpomahọ eyae no nẹnẹ? Eware iwoma vẹ eyae nọ e jọ idibo Jihova evaọ okenọ u kpemu a ru? Fikieme a sai ro se eyae Ileleikristi inẹnẹ “ogbaẹmo ulogbo”?—Ol. 68:11, NW.

4. Ono afuẹwẹ na ọ rrọ uzou evaọ uzi nọ Adamu avọ Ivi a thọ na?

⁴ Nọ Ọghẹnẹ ọ nọ Adamu kpahe oware nọ o ru, o te gu unoma nọ: “Aye nọ whọ rọ kẹ omẹ re mẹ avọ iẹ ma gbẹ jọ, ọye ọ kẹ omẹ ubi-ure na mẹ tẹ re iẹe.” (Emu. 3:12) Adamu ọ rọwo nọ o ru thọ họ, ukpoye kọ aye riẹ gbe Ọghẹnẹ nọ ọ ma aye na kẹe ọ jẹ fo. Adamu avọ Ivi a thuzi na, rekọ Adamu afuẹwẹ na ọ rrọ uzou. Oyejabọ nọ Pọl ukọ na o ro kere nọ: ‘Umuomu orọ fiki omọvo [Adamu] vaha ruọ akpọ na, gbe uwhu fiki izieraha.’—Rom 5:12.

5. Eme ahwo-akpọ nọ Ọghẹnẹ ọ kuvẹ nọ a su omarai na u dhesẹ via no?

⁵ A viẹ ọzae-avọ-aye ọsosuọ na họ roro nọ a du gwọlọ isuẹsu Jihova ha. Onana u te ru nọ onọ ulogbo jọ o rọ romavia inọ: Ono o wo udu nọ o re ro su? Re Ọghẹnẹ ọ sae kuyo onọ yena evaọ oghẹrẹ nọ u re ro vẹ ohwo kpobi ẹro, ọ kuvẹ re ahwo-akpọ a su omarai. Ọ riẹ nọ oware nọ ahwo-akpọ a te rọ ubiẹro ruẹ u ti dhesẹ kẹ ae nọ ae ọvo a sai su omarai hi. Anwọ oke yena ze, okpẹtu ọvo esuo ohwo-akpọ ọ be wha ze kẹdẹ kẹdẹ. Wọhọ oriruo, evaọ ikpe-udhusoi nọ i kpemu na ọvo, ahwo nọ ẹmo o kpe no a joma bu te ima ẹgba ọvo (100,000,000), yọ te ezae te eyae gbe emọ nọ e riẹ onahona ha a rọ usu ahwo nana. Fikiere u re vevẹ inọ “ohwo o wo ogaga nọ o [re] ro su oma obọ riẹ hẹ.” (Jeri. 10:23) Onana u re ru omai romakpotọ kẹ Esuo Jihova.—Se Itẹ 3:5, 6.

6. Ẹvẹ a bi ru eyae hayo emetẹ evaọ ekwotọ buobu?

⁶ Te ezae te eyae a be ruẹ uye olahiẹ evaọ akpọ nana nọ Setan o bi su na. (Ọtausi. 8:9; 1 Jọn 5:19) Eyae nọ a bi gboja kẹ yọ usu eware iyoma jọ nọ e be via nẹnẹ. Evaọ akpọ na soso, evaọ udevie eyae udhusoi nọ e rọo no, eyae 30 e be ruẹ uye ukpe igbabọ evaọ obọ ezae rai. Evaọ ekwotọ jọ, emezae a re rri ghaghae keme a re roro nọ ae a ti gbe yo odẹ ọsẹ rai jẹ rẹrote esẹgbini rai nọ a tẹ kpako no. Evaọ ekwotọ efa, a re rri nọ emetẹ i fioka ha, onọ o soriẹ nọ a rẹ mae rọ kpare eva emetẹ nọ a dihọ vi erọ emezae.

7. Oghẹrẹ edhere vẹ Jihova o ro mu uzuazọ ezae gbe eyae họ?

⁷ Oja nọ a bi gbe kẹ eyae na o were Ọghẹnẹ vievie he. O re tete eyae na jẹ kẹ ae adhẹẹ. Oghẹrẹ nọ Ọghẹnẹ ọ ma Ivi u dhesẹ nọ o rri eyae ghaghae. Ọ ma riẹ gbagba evaọ oghẹrẹ nọ ọ rẹ rọ jọ emamọ ofiobọhọ kẹ Adamu viukpọ ọrigbo. Onana yọ ẹjiroro jọ nọ Ọghẹnẹ ọ rọ “ruẹ nọ eware kpobi nọ ọ ma na i re wowoma” evaọ ẹdẹ avọ ezeza na. (Emu. 1:31) Ẹhẹ, “eware kpobi” nọ  Jihova ọ ma e jọ “wowoma.” Jihova o ru re ezae gbe eyae a rọ edhere owoma mu uzuazọ rai họ.

8. (a) Ẹvẹ uruemu ahwo o rrọ nẹnẹ? (b) Oghẹrẹ ahwo vẹ Jihova o dhesẹ aruoriwo kẹ no?

⁸ Anwẹnọ Adamu avọ Ivi a rọ ghẹmeeyo evaọ ọgbọ Idẹn na, uruemu ezae gbe eyae u bi dhe eyeyoma, yọ evaọ ikpe-udhusoi nọ i kpemu na, u tube yoma vi epanọ o jọ anwẹdẹ kpobi no. Ebaibol na ọ ruẹaro nọ “eva edẹ urere” na, ahwo a ti wo iruemu iyoma. Uzioraha ohwo-akpọ u te epanọ ma sae rọ ta nọ “oke ẹbẹbẹ” ma ginẹ rrọ na. (2 Tim. 3:1-5) Rekọ no emuhọ ze, “Ọnowo ỌGHẸNẸ” na o dhesẹ aruoriwo kẹ ezae gbe eyae buobu no, enọ i fievahọ iẹe, bi koko izi riẹ jẹ be romakpotọ kẹ udu-esuo riẹ.—Se Olezi 71:5.

9. Bro ahwo a zọ okenọ Owhe Ologbo na o ku, kọ fikieme?

⁹ Okenọ Ọghẹnẹ ọ rehọ ame raha akpọ omuomu oke Noa, umutho ahwo jọ a zọ. Otẹrọnọ inievo Noa a jọ uzuazọ oke yena, kiyọ ame na o kpe rai re. (Emu. 5:30) Rekọ unu ezae gbe eyae nọ e zọ e jọ ẹrẹrẹ. Ahwo nọ a zọ na họ Noa avọ aye riẹ, gbe emezae esa riẹ avọ eyae rai. Ọghẹnẹ o siwi rai fikinọ a dhozọ riẹ je ru oreva riẹ. Oma imaree nana nọ Jihova o siwi na ahwo nọ a rrọ akpọ kpobi nẹnẹ na a noze.—Emu. 7:7; 1 Pita 3:20.

10. Fikieme eyae esẹ-ode anwae nọ i wo ẹrọwọ a ro wo uketha Jihova?

¹⁰ Nọ ikpe jọ e vrẹ no, eyae esẹ-ode oke anwae nọ i wo ẹrọwọ a wo uketha Jihova re. A hẹ sai wo uketha utioye mi Jihova ha o hae jọnọ a jẹ go kpahe oghẹrẹ uzuazọ nọ a je yeri. (Jud 16) Okenọ Abraham avọ Sera aye riẹ nọ ọ rẹ kẹe adhẹẹ gaga na a no okpẹwho ọruẹriọ Ọr je mu iwou-udhu họ ẹrria, Sera o je bruenu hayo go vievie he. Ukpoye, “Sera o je yo ẹme Abraham, je he se i Ọnowomẹ.” (1 Pita 3:6) Roro kpahe Rebeka re, ọ jọ emamọ aye nọ Jihova ọ rọ ghale Aiziki. Agbẹta nọ Aiziki “o [ro] yoyei [je] wo oma osasọ okenọ oni riẹ o whu no.” (Emu. 24:67) Yọ eva e were omai gaga inọ eyae buobu e rrọ usu mai nẹnẹ nọ i bi ru oreva Ọghẹnẹ wọhọ Sera avọ Rebeka.

11. Ẹvẹ eyae Hibru ivẹ nọ e jẹ hai yẹ eyae a ro dhesẹ nọ a wo udu?

¹¹ Okenọ ahwo Izrẹl a jọ igbo evaọ Ijipti a je dhe ebuebu, fikiere Fẹro o te juzi nọ a kpe ọmọ Hibru nọ a yẹ kpobi nọ ọ rrọ ọmọzae. Rekọ eyae Hibru na, Shifra avọ Pua a rọwo kpe emọ na ha fiki ozodhẹ nọ a wo kẹ Jihova. Jihova o te ru nọ aimava na a ro wo ọvuọ uviuwou riẹ uwhremu na.—Ọny. 1:15-21.

12. Eme Debora avọ Jael a ru?

¹² Debora, ọruẹaro aye na yọ aye jọ nọ o wo uketha Jihova evaọ okenọ ibruoziẹ i je su orẹwho Izrẹl oke anwae. Ọ tuduhọ Berak nọ ọ jọ obruoziẹ awọ, o te je fiobọhọ nọ ahwo Izrẹl a ro fi ewegrẹ rai nọ i je kpokpo ai kparobọ. Rekọ ọ ruẹaro nọ orọnikọ Berak o ti kpe Sisera olori ogbaẹmo ahwo Kenan na ha. Ukpoye, Jihova o ti “siobọno Sisera rọ kẹ aye.” Ere o ginẹ via, Jael nọ ọ jọ aye orẹwho ofa họ ọnọ o kpe Sisera.—Ibr. 4:4-9, 17-22.

13. Eme Ebaibol na ọ vuẹ omai kpahe Abigẹle?

¹³ Abigẹle yọ emamọ aye jọ nọ ọ rria evaọ ikpe-udhusoi avọ ikpegbọvo taure Kristi ọ tẹ te ze. O wo orimuo, rekọ Nebale ọzae riẹ o fioka ha, ọ jọ eva gaga jẹ kare areghẹ. (1 Sam. 25:2, 3, 25) Evaọ oke jọ, Devidi avọ ahwo riẹ a rẹrote eware Nebale, rekọ  okenọ a yare eware jọ mi ei, “ọ tẹ vare ku ai,” ọ kẹ rae oware ovo ho. Onana o tẹ kpare ofu Devidi te epanọ ọ rọ wọ nọ ọ rẹ nyai kpe Nebale avọ ahwo riẹ kpobi no. Nọ Abigẹle aye Nebale o yo kpahe onana, o te koko emu gbe idi họ, ọ tẹ rehọ ae se Devidi avọ ahwo riẹ, ọ tẹ rọ ere ru nọ Devidi ọ gbẹ reabe azẹ hẹ. (1 Sam. 25:8-18) Devidi ọ ta kẹe nọ: “Oghale u te ỌNOWO na Ọghẹnẹ Izrẹl, ọnọ o vi owhẹ bru omẹ ze eva ẹdẹ inẹnẹ na!” (1 Sam. 25:32) Nọ Nebale o whu no, Devidi ọ tẹ rehọ Abigẹle.—1 Sam. 25:37-42.

14. Iruo vẹ emetẹ Shalọm a jọ wobọ, kọ ẹvẹ inievo-emetẹ buobu a bi ro ru ọkpọ oware utioye nẹnẹ?

¹⁴ Ezae, eyae, gbe emọ buobu a whu okenọ egbaẹmo Babilọn a raha Jerusalẹm avọ etẹmpol riẹ evaọ ukpe 607 taure Kristi ọ tẹ te ze. A wariẹ bọ igbẹhẹ Jerusalẹm evaọ ukpe 455 taure Kristi ọ tẹ te ze, yọ Nehemaya ọ jẹ rẹrote ebabọ na. Emetẹ Shalọm nọ ọ jọ ọmọ-ovie evaọ Jerusalẹm a jọ usu ahwo nọ a ru iruo ebabọ na. (Neh. 3:12) A rọ unevaze ru iruo nọ ahwo a re rri nọ i fioka ha. Inievo-emetẹ buobu a be rọ idhere sa-sa wobọ nẹnẹ evaọ iruo ebabọ ukoko na, yọ omodawọ rai o da omai ẹro fia re.

15. Uvẹ-ọghọ vẹ Jihova ọ kẹ Meri?

¹⁵ Evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ gbe taure oke yena u te ti tube te, Jihova ọ kẹ eyae jọ uvẹ-ọghọ sa-sa. Ọjọ rae họ Meri nọ ọ jọ ọmọtẹ-kọkọ na. Josẹf ọ sa riẹ hotọ, rekọ Meri ọ rọ ẹkwoma ẹzi ọfuafo dihọ. Fikieme Ọghẹnẹ ọ rọ salọ iẹe re ọ jọ oni Jesu? Avro ọ riẹ hẹ, fikinọ o wo emamọ usu kugbe Jihova, onọ u ti fiobọhọ kẹe yọrọ ọmọ ọgbagba Ọghẹnẹ na ziezi bẹsenọ ọ rẹ kpako. A rẹ ruẹ obọ uvẹ-ọghọ nọ o wo ho nọ ọ rọ jọ oni ọzae nọ ọ mae rro nọ ọ rria akpọ na no.—Mat. 1:18-25.

16. Kẹ oriruo jọ nọ u dhesẹ oghẹrẹ uruemu nọ Jesu o wo kpahe eyae.

¹⁶ Jesu ọ jẹ hai wo ọdawẹ kẹ eyae. Wọhọ oriruo, roro kpahe aye jọ nọ o hwẹ azẹ ikpe 12. O vivie ruọ udevie ogbotu jọ jẹ jọ obemu dhobọ te ewu Jesu. Ukpenọ Jesu o do ku ei, ọ ta kẹe nọ: “Ọmọtẹ ẹrọwọ ra o si owhẹ no; nya kpo tou, a si owhẹ no ẹmọ ra.”—Mak 5:25-34.

17. Oware igbunu vẹ o via evaọ Pẹntikọst 33 C.E.?

¹⁷ Eyae jọ nọ e jọ ilele Jesu a jẹ gbodibo kẹe avọ ikọ riẹ. (Luk 8:1-3) Yọ evaọ Pẹntikọst 33 C.E., a rọ edhere igbunu ku ẹzi ọfuafo ku ezae avọ eyae nọ i bu te udhozeza (120). (Se Iruẹru 2:1-4.) Jihova ọ rọ ẹkwoma ọruẹaro riẹ ta kpahe oware yena nọ o via na no vẹre, inọ: “Me re ti ku ẹzi mẹ ku ehru iwo kpobi; nọ emezae avọ emetẹ rai e jẹte ruẹaro . . . Me re ti ku ẹzi mẹ ku ehru idibo emezae avọ e rọ emetẹ.” (Joẹl 2:28, 29) Jihova ọ rọ ẹkwoma oware igbunu yena nọ o via na dhesẹ nọ ọ siọ orẹwho Izrẹl no, ọ tẹ be rọ uketha kẹ ‘Izrẹl Ọghẹnẹ,’ koyehọ te ezae te eyae Ileleikristi nọ a rọ ẹzi wholo. (Gal. 3:28; 6:15, 16) Emetẹ Filip ọtausiuwoma na a jọ usu eyae nọ e jẹ ta usiuwoma evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ.—Iruẹru 21:8, 9.

18, 19. (a) Uvẹ-ọghọ vẹ Ọghẹnẹ ọ kẹ ezae gbe eyae evaọ egagọ riẹ? (b) Ẹvẹ ọso-ilezi na o se eyae nọ e be ta usiuwoma Uvie na?

¹⁸ Evaọ obọ ekuhọ ikpe 1800, umutho ezae gbe eyae jọ ọvo a wo isiuru kẹ egagọ uzẹme. Ahwo nana a mu iruo  nọ Jesu ọ ta nọ a ti ru evaọ oke mai na họ, inọ: “A rẹ te vuẹ ovuẹ usiuwoma uvie na kẹ akpọ na kpobi, re o jọ isẹi kẹ erẹwho akpọ na kpobi; kẹsena urere u te zi te.”—Mat. 24:14.

¹⁹ Umutho ahwo yena nọ a je se Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol na a vihọ zihe ruọ Isẹri Jihova nọ e joma bu te ima eree (8,000,000) no nẹnẹ. Ahwo nọ a bu vrẹ ima ikpegbọvo (11,000,000) a ziọ Ekareghẹhọ uwhu Jesu no, onọ u dhesẹ nọ a wo isiuru kpahe Ebaibol na gbe iruẹru mai. Evaọ erẹwho buobu, eyae e mai bu evaọ usu ahwo nana. U te no ere no, inievo-emetẹ e mai bu evaọ usu ekobaro oke-kpobi nọ i bu vrẹ ima ọvo (1,000,000) evaọ akpọ-soso na. Ẹhẹ, Jihova ọ kẹ eyae na uvẹ-ọghọ nọ a bi ro wobọ evaọ orugba ẹme ọso-ilezi nana: “Jihova omariẹ ọ ta ẹme na: Eyae nọ e be vuẹ emamọ usi na yọ ogbaẹmo ulogbo.”—Ol. 68:11, NW.

20. Amono jọ ma rẹ sai wuhrẹ kpahe?

²⁰ Ma sae jọ uzoẹme nana ta kpahe eyae nọ i wo ẹrọwọ nọ a gbiku rai fihọ Ebaibol na kpobi hi. Rekọ mai kpobi ma sae jọ Ebaibol gbe ebe ukoko na sa-sa se kpahe ae. Wọhọ oriruo, ma sai roro kpahe uyoyou nọ o rẹ hiẹ hẹ nọ Rut o wo. (Rut 1:16, 17) Ẹrọwọ mai ọ rẹ jẹ ga nọ ma te se kpahe ikuigbe Ẹsta Ovie-aye na evaọ obe Ebaibol nọ a rọ odẹ riẹ se na gbe ebe ukoko na. Ma rẹ sai wuhrẹ kpahe ahwo nana evaọ etoke Egagọ Uviuwou mai. Otẹrọnọ mai ọvo ma rrọ uwou, ma rẹ sai wuhrẹ kpahe ae evaọ etoke ewuhrẹ-omobọ mai.

21. Ẹvẹ inievo-emetẹ a ro dhesẹ omaurokpotọ rai kẹ Jihova no evaọ etoke ẹbẹbẹ?

²¹ Avro ọ riẹ hẹ, Jihova ọ rẹ ghale iruo usiuwoma ota inievo-emetẹ na yọ ọ rẹ thọ ae uke evaọ etoke ebẹbẹ. Wọhọ oriruo, o fiobọhọ kẹ inievo-emetẹ na kru ẹrọwọ rai evaọ etoke ukpokpoma ahwo Nazi gbe esuo-ọgbahọ nọ ọ jariẹ oke yena, yọ a tube kpe ejọ rai dede fiki ẹmeoyo rai kẹ Ọghẹnẹ. (Iruẹru 5:29) Wọhọ epanọ o jọ evaọ okenọ u kpemu na, inievo-emetẹ mai nẹnẹ a bi kuomagbe ibe Ileleikristi rai rọ uketha kẹ udu-esuo Ọghẹnẹ. Wọhọ epanọ Jihova o ru evaọ oke ahwo Izrẹl na, ere ọvona o kru obọze rai jẹ be ta kẹ ae nọ: “Ozọ umu owhẹ hẹ . . . me ti fiobọhọ kẹ owhẹ.”—Aiz. 41:10-13.

22. Uvẹ-ọghọ sa-sa vẹ ma ti wo evaọ obaro?

²² Kẹlena, te ezae te eyae nọ e rrọ idibo Ọghẹnẹ a ti zihe otọakpọ na ruọ aparadase, a ve ti je wuhrẹ ahwo buobu gbidi gbidi nọ a te kpare ze kpahe ẹjiroro Jihova. Bọo oke yena, te ma rrọ ezae hayo eyae, ajọ ma rri uvẹ-ọghọ nọ ma be rọ rehọ “evevo gọ” Jihova ghaghae.—Zef. 3:9.