1. Eme ahwo jọ a roro kpahe idibo nọ Ọghẹnẹ o wo evaọ otọakpọ nẹnẹ?

AHWO buobu nọ a wo orimuo nẹnẹ a rẹ vuẹ owhẹ nọ egagọ sa-sa nọ e viodẹ evaọ akpọ na, te erọ Kristẹndọm gbe efa nọ e rrọ otọ Kristẹndọm ho e be wha erere ọvo se ahwo-akpọ họ. Otu rai jọ ọ ta nọ egagọ nana a be rọ iwuhrẹ gbe iruemu rai dhesẹ Ọghẹnẹ fihọ oghẹrẹ nọ ọ rrọ họ, fikiere, a sai wo ọjẹrehọ riẹ hẹ. Rekọ a rọwo nọ ahwo nọ a wo emamọ eva a rrọ egagọ kpobi, gbe inọ Ọghẹnẹ ọ be ruẹ e rai, yọ ọ rehọ e rai wọhọ idibo riẹ nọ e rrọ otọakpọ. Fikiere a roro nọ u du gwọlọ nọ ahwo otiọnana a no egagọ erue he, re a gọ Ọghẹnẹ evaọ edhere nọ u wo ohẹriẹ, nọ Ọghẹnẹ ọ rẹ jẹrehọ. Kọ who roro nọ enẹ Ọghẹnẹ o rri ẹme na? Ma te riẹ uyo na nọ ma tẹ kiẹ ikuigbe Ebaibol na jọ riwi, onọ a jọ ta kpahe epanọ Jihova ọ rọ salọ idibo nọ i wo ẹrọwọ kẹ omariẹ evaọ oke anwae.

2. Amono a zihe ruọ ahwo oghẹrẹsa kẹ Jihova, kọ eme o ru rai wo ohẹriẹ no amọfa kpobi? (Rri uwoho nọ o rrọ emuhọ uzoẹme na.)

² Evaọ ikpe-udhusoi avọ 20 taure Kristi ọ tẹ te ze yọ Jihova  ọ salọ ahwo jọ kẹ omariẹ no evaọ otọakpọ. Abraham nọ a se “ọsẹ enọ e rọwo kpobi” na ọ jọ ọnọ o wuzou uviuwou nọ ahwo riẹ a jọ buobu uwhremu na. (Rom 4:11; Emu. 14:14) Isu nọ e jọ Kenan a rehọ Abraham wọhọ “ovie ologbo,” yọ a jẹ rọ adhẹẹ kẹe gaga. (Emu. 21:22; 23:⁠6) Jihova ọ reọvọ kugbe Abraham gbe iruọmọ riẹ. (Emu. 17:​1, 2, 19) Ọghẹnẹ ọ ta kẹ Abraham nọ: “Ọnana họ ọvọ mẹ, nọ wha re ti koko, eva udevie mẹ avọ owhẹ jegbe unuwou ra kpobi: Kọzae kọzae kpobi eva udevie rai ọ rẹ te yawa. . . . O rẹ te jọ oka ọvọriọ udevie mẹ avọ owhẹ.” (Emu. 17:​10, 11) Abraham avọ ezae gbe emezae nọ e rrọ uviuwou riẹ kpobi a tẹ yawo wọhọ epanọ Ọghẹnẹ ọ ta kẹe. (Emu. 17:​24-27) Oyawo o jọ oka nọ u dhesẹ nọ iruọmọ Abraham kpobi a jọ ahwo oghẹrẹsa, ahwo nọ Jihova Ọghẹnẹ ọ reọvọ kugbe.

3. Ẹvẹ emọ Abraham a ro muhọ ebu?

³ Jekọp hayo Izrẹl nọ ọ jọ oruọmọ Abraham o wo emezae 12. (Emu. 35:​10, 22b-26) Nọ oke o be nyaharo na, emezae 12 Jekọp na i te ti zihe ruọ enọ erua 12 Izrẹl i no ze. (Iruẹru 7:⁠8) Fiki ohọo nọ u je mu, Jekọp avọ uviuwou riẹ kpobi a tẹ kwa kpobọ Ijipti, yọ Josẹf nọ ọ jọ ọmọ Jekọp re ọ jọ ọnọ ọ jẹ rẹrote emu evaọ obei gbe ọnọ ọ rọ kpahe Fẹro. (Emu. 41:​39-41; 42:⁠6) Emọ Jekọp i te je dhe ebuebu, a te ti “zihe ruọ ogbotu ahwo.”​—⁠Emu. 48:4; se Iruẹru Ikọ Na 7:⁠17.

4. Evaọ oke ọsosuọ, ẹvẹ ahwo Ijipti a je yerikugbe Jekọp avọ uyẹ riẹ nọ a kwa kpobọ Ijipti?

⁴ Uyẹ Jekọp o rria Ijipti vrẹ ikpe egba ivẹ (200). A jẹ rria ẹkwotọ nọ a re se Goshẹn, onọ o jọ ukpotọ nọ o kẹle ethẹ Naele. (Emu. 45:​9, 10) O wọhọ nọ enwene abọvo ọrọ ikpe yena a lele ahwo Ijipti rria dhedhẹ, be rria emewho esese evaọ ẹkwotọ na jẹ be rẹrote igodẹ rai. Oke yena Fẹro nọ ọ nabe riẹ Josẹf je wo uyoyou kẹe o dede Jekọp avọ uyẹ riẹ rehọ avọ evawere. (Emu. 47:​1-6) Dede na, ahwo Ijipti a re rri ahwo nọ a re thuru igodẹ nyenyenye. (Emu. 46:​31-34) Rekọ a kẹ ahwo Izrẹl uvẹ re a rria Ijipti jẹ jọ ẹkwotọ na thuru erao rai fiki Fẹro.

5, 6. (a) Ẹvẹ eware i ro nwene kẹ idibo Ọghẹnẹ nọ e jọ igbo evaọ obọ Ijipti? (b) Ẹvẹ a ro siwi uzuazọ Mosis, kọ eme Jihova o ru kẹ idibo riẹ kpobi?

⁵ Whaọ eware i bi ti nwene kẹ idibo Ọghẹnẹ. Ebaibol na ọ ta nọ: “Evaọ oke oyena ovie ọkpokpọ o tezi mu eva Ijipti, ọnọ ọ riẹ Josẹf ho. Ọ tẹta kẹ ahwo riẹ nọ, ‘Ri, ahwo Izrẹl na a bu hrọ no jẹ ga vi omai.’ Fikiere a te ru ahwo Izrẹl re a rehọ ogaga ru iruo, A vẹjẹ rehọ iruo egaga ru uzuazọ rai họ ẹyayare, eva ọloho gbe ẹkpẹ-ọmahọ, gbe eva eghẹrẹ iruo kpobi eva udhu; eva iruo rai kpobi a je ru ai re a rehọ ogaga ru iruo.”​—⁠Ọny. 1:​8, 9, 13, 14.

⁶ Fẹro o tube jie uzi nọ a kpe ọmọzae Hibru kpobi nọ a yẹ obọ no. (Ọny. 1:​15, 16) Etoke nana a ro yẹ Mosis. Okenọ ọ jọ emerae esa, oni riẹ o te si ei no họ ekiara evaọ akotọ ethẹ Naele, oria nọ ọmọtẹ Fẹro ọ jọ ruẹ e riẹ. Ọ tẹ yọrọ iẹe rehọ wọhọ ọmọ obọriẹ. U woma gaga inọ okenọ Mosis ọ gbẹ jọ ọmaha, oni obọriẹ Jọkebẹd, nọ ọ jọ ohwo nọ ọ jẹ dhozọ Ọghẹnẹ ọ yọrọ e riẹ, onana o tẹ suẹe ze nọ Mosis ọ rọ jọ odibo Jihova. (Ọny. 2:​1-10; Hib. 11:​23-25) Jihova ọ “riẹ” uye nọ o jẹ bẹ idibo riẹ, ọ tẹ jiroro nọ ọ rẹ rọ Mosis siwi ai no obọ ewegrẹ rai nọ e jẹ kẹ ae uye na. (Ọny. 2:​24, 25; 3:​9, 10) Enẹ a te rọ jọ ahwo nọ Jihova ọ “ta no igbo.”​—⁠Ọny. 15:13; se Iziewariẹ 15:⁠15.

7, 8. Ẹvẹ idibo Jihova a ro zihe ruọ orẹwho ọrẹri?

⁷ Dede nọ Jihova o ri ti koko emọ Izrẹl họ wọhọ orẹwho ho, ọ rehọ e rai wọhọ idibo riẹ. Oye o soriẹ ze nọ o ro vi Mosis avọ Erọn bru Fẹro re a vuẹe nọ: “Enẹ ỌNOWO, Ọghẹnẹ Izrẹl ọ tae, ‘Jọ ahwo mẹ a kpo, re a ru eha kẹ omẹ eva obọ ẹwọ.’ ”​—⁠Ọny. 5:⁠1.

⁸ Iye ikpe nọ i te Ijipti gbe uwhu Fẹro avọ ogbotu ẹmo riẹ evaọ Abade Ọwawae na u ru rie lọhọ nọ emọ Izrẹl a ro no igbo Ijipti. (Ọny. 15:​1-4) Oware wọhọ emerae esa nọ i lele i rie, Jihova ọ tẹ reọvọ kugbe emọ Izrẹl evaọ Ugbehru Saena jẹ ya eyaa jọ kẹ ae nọ i wuzou gaga, inọ: “Otẹrọnọ wha re ghine yo uru mẹ je koko ọvọ mẹ, wha rẹ te jọ efe-agheghọ rọ kẹ omẹ eva udevie erẹwho na kpobi; . . . gbe orẹwho Ọrẹri.”​—⁠Ọny. 19:​5, 6.

9, 10. (a) Wọhọ epanọ o rrọ obe Iziewariẹ 4:​5-8, ẹvẹ izi nọ Ọghẹnẹ o jie kẹ ahwo Izrẹl i ro ru ai wo ohẹriẹ no erẹwho efa? (b) Ẹvẹ ahwo Izrẹl a sai ro dhesẹ nọ a rrọ “ahwo aghọ kẹ ỌNOWO”?

⁹ Evaọ etoke nọ ahwo Izrẹl a jọ Ijipti nọ a ri ti zihe ruọ erigbo ho, a koko omarai fihọ erua sa-sa, orua kpobi u wo ohwo nọ ọ jọ ọsẹ hayo ọnọ o wuzou riẹ. Esẹ orua nana a je lele oriruo idibo Jihova nọ e rria no taure u te ti te oke rai, enọ e jọ isu, iguẹdhọ, gbe izerẹ rọkẹ iviuwou rai. (Emu. 8:20; 18:19; Job 1:​4, 5) Dede na, Jihova ọ rehọ ẹkwoma Mosis kẹ orẹwho Izrẹl izi nọ a kere fihotọ nọ o gwọlọ nọ a re koko, enọ i ti ru ai wo ohẹriẹ no erẹwho efa. (Se Iziewariẹ 4:​5-8; Ol. 147:​19, 20.) Izi nana i ru nọ a rọ rehọ izerẹ mu, yọ “ekpako” nọ a jẹ hae kẹ adhẹẹ gaga fiki eriariẹ gbe areghẹ rai e jẹ hai gu ẹdhọ ahwo na. (Izie. 25:​7, 8) Izi na e jẹ kpọ orẹwho okpokpọ na kpahe epanọ a rẹ gọ Ọghẹnẹ gbe oghẹrẹ nọ u fo nọ a re yeri uzuazọ rai.

¹⁰ Taure orẹwho Izrẹl o tẹ te ruọ Ẹkwotọ Eyaa na, Jihova ọ wariẹ izi riẹ kẹ ae, Mosis ọ ta kẹ ae nọ: “ỌNOWO na o te je woro via nẹnẹ nọ whai ahwo riẹ nọ o woi, wọhọ epanọ ọ ya kẹ owhai nọ, wha re koko izi riẹ na kpobi, Re o ru owhai kpehru vi erẹwho kpobi nọ ọ mae, evaọ ajiri gbe evaọ usi gbe evaọ adhẹẹ, re wha ruẹse jọ ahwo aghọ kẹ ỌNOWO na Ọghẹnẹ rai.”​—⁠Izie. 26:​18, 19.

11-13. (a) Amono a kuomagbe idibo Ọghẹnẹ nọ ọ salọ? (b) Nọ ohwo nọ ọ rrọ ọmotọ Izrẹl he ọ tẹ gwọlọ gọ Jihova, eme u fo nọ o re ru?

¹¹ Dede nọ orẹwho Izrẹl Jihova ọ salọ kẹ omariẹ evaọ otọakpọ, ọ kuvẹ re ahwo nọ a rrọ ahwo Izrẹl he a lele ae rria. Wọhọ oriruo, “ogbotu jọ” ọrọ ahwo nọ a rrọ ahwo Izrẹl he, te ahwo Ijipti jọ a lele idibo riẹ okenọ o siwi ai no igbo Ijipti. (Ọny. 12:38) Evaọ oke uye avọ ihrẹ nọ Jihova ọ rọ kẹ ahwo Ijipti na, otujọ evaọ “udevie idibo Fẹro” a dhozọ Jihova, yọ a kuomagbe ogbotu ahwo Izrẹl evaọ okenọ a je no Ijipti.​—⁠Ọny. 9:⁠20.

¹² Taure ahwo Izrẹl a tẹ te fa ethẹ Jọdan vrẹ ruọ Kenan, Mosis ọ vuẹ rai nọ o gba rai họ inọ a re ‘you erara’ nọ e rrọ udevie rai. (Izie. 10:​17-19) Ahwo Izrẹl nọ Ọghẹnẹ ọ salọ na a rẹ jẹ erara nọ i kuomagbe ae rehọ, enọ e rọwo nọ a re koko izi nọ Ọghẹnẹ ọ rọ Mosis jie kẹ ae na. (Izerẹ 24:22) Erara jọ nọ i kuomagbe ae a zihe ruọ idibo Jihova uwhremu na, a wo ọkpọ uruemu Rut aye obọ Moab na ọnọ ọ ta kẹ Naomi nọ ọ jọ ohwo Izrẹl inọ: “Ahwo ra a rẹ te jọ ahwo mẹ, gbe Ọghẹnẹ ra họ Ọghẹnẹ mẹ.” (Rut 1:16) Erara nana nọ i kuomagbe ae na a kurẹriẹ, yọ ezae  nọ e jọ udevie rai a rọwo nọ a rẹ yawo. (Ọny. 12:​48, 49) Jihova ọ jẹ rai rehọ wọhọ ahwo riẹ nọ ọ salọ.​—⁠Ik. 15:​14, 15.

¹³ Okenọ a rọ etẹmpol nọ Solomọn ọ bọ ro mudhe kẹ Jihova, ọruẹrẹfihotọ ọ jọ rọkẹ ahwo nọ a jọ emotọ Izrẹl he nọ e jẹ gọ Ọghẹnẹ. Olẹ Solomọn u dhesẹ onana via, ọ ta nọ: “Rọ kẹ erara na, enọ e rọ ahwo Izrẹl he, nọ e nya no ugbo orẹwho ofa ze fiki odẹ oruaro ra, gbe ugbobọ-ogaga ra, gbe obọ ra no whọ riẹ, okenọ a nyaze re a te lẹ evaọ uwou onana, who yo no obọ odhiwu ze, oria ẹria ra, who ve ru kẹ erara na eware nọ a rehọ fiki rai bo se owhẹ; re ahwo akpọ na kpobi a riẹ odẹ ra a vẹ dhẹ ozọ ra, wọhọ epanọ who ru kẹ ahwo Izrẹl, re a ruẹse riẹ nọ uwou nana nọ mẹ bọ na a rehọ odẹ ra se ei.” (2 Irv. 6:​32, 33) Wọhọ epanọ o jọ evaọ oke Jesu re, ohwo nọ ọ jọ ọmotọ Izrẹl kpobi hi nọ ọ gwọlọ gọ Jihova o re kuomagbe idibo Jihova nọ Jihova omariẹ ọ reọvọ kugbe.​—⁠Jọn 12:20; Iruẹru 8:⁠27.

14-16. (a) Oghẹrẹ vẹ o gwọlọ nọ ahwo Izrẹl a rẹ rọ jọ orẹwho Isẹri kẹ Jihova? (b) Eme o gba idibo Jihova nẹnẹ họ nọ a re ru?

¹⁴ Ahwo Izrẹl a jẹ gọ Jihova Ọghẹnẹ rekọ erẹwho nọ e wariẹ e rai họ a jẹ gọ emedhọ. Evaọ oke Aizaya ọruẹaro na, Jihova ọ rehọ oware nọ o jẹ jọ akpọ soso via kpahe egagọ dhesẹ uyero ahwo nọ a rrọ ẹdhọ okọto. Jihova o te se eghẹnẹ erẹwho na soso abọ inọ a dhesẹ isẹri rai ze, onọ o rẹ kẹ imuẹro nọ ae ginọ eghẹnẹ. Ọ ta nọ: “Jọ erẹwho na kpobi i koko oma họ, re ahwo na kpobi a kuku. Ono evaọ udevie [eghẹnẹ] rai ọ rẹ sae fa otọ onana, re o dhesẹ eware anwae kẹ omai? Jọ a rehọ isẹri rai ze re a dhesẹ umuẹro rai jọ a yo re a ta, Jọ uzẹme.”​—⁠Aiz. 43:⁠9.

¹⁵ Eghẹnẹ erẹwho na a sae rọ uvumọ osẹri ze he, nọ o re se isẹi kẹ ae inọ ae ginẹ eghẹnẹ. Emedhọ gheghe nọ e rẹ sae ta ẹme he a rrọ, a tubẹ gwọlọ ahwo nọ a rẹ wọ ae no oria ruọ oria dede. (Aiz. 46:​5-7)  Evaọ abọdekọ riẹ, Jihova ọ ta kẹ ahwo Izrẹl nọ: “Whai họ isẹri mẹ, . . . gbe odibo mẹ nọ omẹ sanọ, re wha riẹ wha rọwo omẹ, je vuhumu nọ omẹ họ Ọye. Ẹdhọ ọvo ọ rọ re mẹ tẹ rọ họ, a ti kele ẹdhọ ọvo dhe omẹ gbehe. Mẹ, mẹ họ ỌNOWO na, jegbe u no omẹ no osiwi ọfa ọ rọ họ. . . . whai họ isẹri mẹ, . . . Mẹ họ Ọghẹnẹ.”​—⁠Aiz. 43:​10-13.

¹⁶ Ẹme ologbo ọ rrọ otọ na. O wọhọ ẹdhọ okọto nọ u kpomahọ erugbakpọ soso kpahe onọ na, “Ono họ Ọghẹnẹ nọ Ọ Mai Kpehru?” yọ o gwọlọ nọ idibo Jihova nọ ọ salọ a rẹ rọ ẹzẹ kpobi nọ a wo whowho via inọ Jihova Ọghẹnẹ, ọye họ Ọghẹnẹ uzẹme na. Jihova o se rai nọ, “ahwo nọ omẹ ma kẹ oma mẹ re a ta ejiro mẹ via.” (Aiz. 43:21) Ae họ ahwo nọ a rehọ odẹ Ọghẹnẹ se. Nọ o rọnọ Jihova o siwi rai no igbo Ijipti na, o gba rai họ nọ a rẹ jọ abọ esuo okpehru riẹ evaọ udevie erẹwho akpọ na soso. Koyehọ o gwọlọ nọ a re wo ọkpọ edikihẹ nọ Maeka ọruẹaro na ọ ta nọ idibo Ọghẹnẹ nẹnẹ a re wo, inọ: “Ahwo na kpobi a be nya evaọ ọvuọ odẹ ẹdhọ riẹ, rekọ evaọ odẹ [Jihova, NW ] Ọghẹnẹ mai ma rẹ rọ nya bẹdẹ bẹdẹ.”​—⁠Mae. 4:⁠5.

17. Oghẹrẹ vẹ ahwo Izrẹl a ro kurẹriẹ kpohọ eyoma wọhọ “evaene nọ i mudhẹ fihọ ẹwọ” evaọ aro Jihova?

¹⁷ U yoma kẹhẹ, ahwo Izrẹl a kiuke ku Jihova, Ọghẹnẹ rai. A kuvẹ nọ ahwo erẹwho nọ e wariẹ e rai họ nọ e be gọ edhọ ire gbe itho a ro su ai thọ. Evaọ ikpe-udhusoi avọ eree taure Kristi ọ tẹ te ze, Hosia ọruẹaro na o kere nọ: “Izrẹl ọ wọhọ ure-evaene nọ o mọ ubi ufofe. Epanọ ibi riẹ i vi te na ere a jẹ rọ bọ eruẹri rai; . . . Udu rai o vọ avọ eviẹhọ, enẹna a re wo uye oruthọ rai hrọ.” (Hos. 10:​1, 2) Oware wọhọ ikpe-udhusoi gbe ubro nọ i lele i rie, Jihova ọ tẹ rọ ẹkwoma Jerimaya ọruẹaro na ta eme nana kẹ idibo riẹ yena nọ i wo ẹrọwọ họ na, inọ: “Mẹ kọ owhẹ wọhọ emamọ evaene, whai kpobi emamọ ibi ọvo. Fikieme wha je kurẹriẹ wọhọ evaene nọ i mudhẹ fihọ ẹwọ? Bovẹ edhọ rai nọ wha ru kẹ oma rai e rọ? Jọ a kpareoma, sọ e sae ti siwi owhai, evaọ oke uye rai. . . . [Mẹ] thọrọ ahwo mẹ ẹro eva edẹ buobu.”​—⁠Jeri. 2:​21, 28, 32.

18, 19. (a) Ẹvẹ Jihova ọ rọ rehọ eruẹaro riẹ dhesẹ via nọ o ti wo ahwo kpokpọ nọ a te rọ odẹ riẹ se? (b) Eme ma te ta kpahe evaọ uzoẹme nọ o rrọ aro na?

¹⁸ Ukpenọ a rẹ mọ emamọ ibi, koyehọ re a gọ Jihova, je ru oware nọ u re dhesẹ nọ ae ginọ isẹri nọ i wo ẹrọwọ, ahwo Izrẹl a mọ ikpehre ibi, a duomahọ edhọgọ. Fikiere Jesu ọ tẹ ta kẹ isu egagọ ahwo Ju nọ e jọ eviẹwẹ evaọ oke riẹ nọ: “A re ti mi owhai uvie Ọghẹnẹ a vẹ te rehọ iẹ kẹ orẹwho nọ o rẹ mọ ibi riẹ.” (Mat. 21:43) Ahwo nọ Jihova ọ “reọvọ ọkpokpọ” na kugbe ọvo wọhọ epanọ ọ rehọ ẹkwoma Jerimaya ta a rẹ te sae jọ ahwo orẹwho okpokpọ na, koyehọ Izrẹl Ọghẹnẹ. Jihova ọ ta kpahe ahwo Izrẹl Ọghẹnẹ nana nọ ọ te reọvọ kugbe na inọ: “Mẹ vẹ te jọ Ọghẹnẹ rai, a vẹ te jọ ahwo mẹ.”​—⁠Jeri. 31:​31-33.

¹⁹ Nọ emọ Izrẹl a ghẹmeeyo no, Jihova ọ tẹ salọ ahwo jọ kẹ omariẹ nọ a se Izrẹl Ọghẹnẹ evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ wọhọ epanọ ma ta no vẹre na. Rekọ amono họ ahwo riẹ evaọ otọakpọ nẹnẹ? Kọ ẹvẹ otu nọ o wo emamọ eva a sai ro vuhu ahwo nọ a be gọ Ọghẹnẹ evaọ emamọ edhere? Ma te kuyo enọ nana evaọ uzoẹme nọ o rrọ aro na.