1. Ẹvẹ ahwo buobu a re rri eware nọ a wo?

ẸSEJỌHỌ who muẹrohọ no nọ ahwo buobu a re se oware nọ a wo gboja ha bẹsenọ u re vru mi ai. Kọ o via ere kẹ owhẹ no ẹdẹjọ? Ohwo nọ o wo eware buobu no oke emaha ze, ọ rẹ sai rri eware na kuẹku. Wọhọ oriruo, ohwo nọ o no uviuwou ọdafe ze ọ rẹ sai rri eware nọ o wo evevere. Ere ọvona re, fikinọ izoge buobu a wo orimuo ho a rẹ sai gine vuhu eware nọ e mai wuzou evaọ uzuazọ mu hu.

2, 3. (a) Eme o gwọlọ nọ izoge Ileleikristi a rẹ whaha? (b) Eme ọ rẹ sai fiobọhọ kẹ omai rri oware nọ ma wo ghaghae?

² Whọ tẹ rrọ uzoge, eme who bi gine rri ghaghae? Eware nọ ahwo buobu a mai rri ghare evaọ uzuazọ họ, okposa nọ a rẹ hwa ohwo, okpuwou, hayo eware ekpokpọ nọ i kie ze. Rekọ otẹrọnọ eware nana ọvo a se gboja, kiyọ oware jọ u bi vru mi ai, oye họ obọdẹ usu nọ a re wo kugbe Ọghẹnẹ. U yoma kẹhẹ, ima ahwo buobu nẹnẹ a re te tubẹ gwọlọ epanọ a re ro mu usu utiona ha. O gwọlọ nọ whai izoge nọ a yọrọ fihọ ukoko na wha rẹ yọroma re wha siọ ukuoriọ nọ wha wo t’obọ no evaọ egagọ Ọghẹnẹ ba eriwi vo. (Mat. 5:3) Who gbe rri ukuoriọ nana ghaghae he, o rẹ sai  kpomahọ owhẹ yoyoma evaọ edẹ uzuazọ ra kpobi.

³ Rekọ whọ sae whaha oware utioye. Eme o ti fiobọhọ kẹ owhẹ rri ukuoriọ ra evaọ egagọ Ọghẹnẹ ghaghae? Joma ta kpahe iriruo Ebaibol jọ nọ e rẹ sai fiobọhọ kẹ omai ruẹ oware nọ u ro woma re ma rri ukuoriọ mai evaọ egagọ Ọghẹnẹ ghaghae. Iriruo nọ ma te ta kpahe na i re fiobọhọ kẹ Oleleikristi kpobi, te ọmaha te ọkpako rri oware nọ o wo t’obọ no evaọ egagọ Ọghẹnẹ ghaghae.

4. Eme obe 1 Samuẹle 8:1-5 o ta kpahe emezae Samuẹle?

⁴ Ma rẹ jọ Ebaibol na ruẹ ikuigbe ahwo buobu nọ a wo ukuoriọ evaọ egagọ Ọghẹnẹ, rekinọ a rri rie ghaghae he. Ere o jọ evaọ uviuwou Samuẹle ọruẹaro na, ọnọ ọ gọ Jihova no ọmaha rite ọkpako. (1 Sam. 12:1-5) Samuẹle o fi emamọ oriruo hotọ nọ Joẹl avọ Abaija emezae riẹ a hẹ sae rọ aro kele. Rekọ emọ na a rri ukuoriọ nana ghaghae he, fikiere a te je yeri ekpehre uzuazọ. Ikuigbe Ebaibol i dhesẹ nọ emọ na a jẹ “vẹ ẹdhọ tu,” wo ohẹriẹ no ọsẹ rai.—Se 1 Samuẹle 8:1-5.

5, 6. Oghẹrẹ uzuazọ vẹ emọ Josaya gbe ọmọ-oruọmọ riẹ a yeri?

⁵ Ere ọvona emọ Josaya ovie na a jọ re. Josaya o fi emamọ oriruo hotọ kẹ ae evaọ egagọ Jihova. Okenọ a duku obe Uzi na je sei kẹ Josaya no, ọ daoma riẹ kpobi re o ru lele ithubro Jihova. O si edhọ-egọ gbe iruẹru imizi notọ, ọ tẹ jẹ tuduhọ ahwo na awọ re a yoẹme kẹ Jihova. (2 Iv. 22:8; 23:2, 3, 12-15, 24, 25) A rẹ ruẹ obọ ukuoriọ nana nọ u te emọ riẹ obọ evaọ egagọ Ọghẹnẹ na ha. Emezae esa gbe ọmọ-oruọmọ riẹ a zihe ruọ ivie uwhremu na, rekọ ọvuọvo evaọ usu rai o rri ukuoriọ nọ ọsẹ rai ọ nya seba kẹ ae na ghaghae he.

⁶ Ọmọzae Josaya nọ a re se Jehoahaz ọ rehọ ẹta ọsẹ riẹ, rekọ o “ru oware nọ o thọ eva aro ỌNOWO na.” Emerae esa ọvo o su taure ovie Ijipti o te ti mu ei kpohọ igbo, yọ obei o whu fihọ. (2 Iv. 23:31-34) Ikpe 11 oniọvo riẹ nọ a re se Jehoakim o su. Ọyomariẹ o rri oware nọ o wo no obọ ọsẹ riẹ ze evevere. Fiki ekpehre uzuazọ nọ Jehoakim o yeri, Jerimaya ọ ruẹaro kpahe iẹe nọ: “Epanọ a re ki anyenya ere a re ti ki ei.” (Jeri. 22:17-19) Uzuazọ utioye ọmọ Josaya nọ a re se Zẹdikaya gbe ọmọ-oruọmọ riẹ nọ a re se Jehoakin a yeri, ọvuọvo rai ọ rọ aro kele Josaya ọsẹ rai hi.—2 Iv. 24:8, 9, 18, 19.

7, 8. (a) Oghẹrẹ vẹ Solomọn o ro ku ukuoriọ riẹ evaọ egagọ Ọghẹnẹ fiẹ? (b) Eme ikuigbe ahwo nọ e rrọ Ebaibol na nọ i ku ukuoriọ rai evaọ egagọ Ọghẹnẹ fiẹ e rẹ sai wuhrẹ omai?

⁷ Solomọn ọ jọ ovie nọ ọ reuku eware buobu no obọ Devidi ọsẹ riẹ ze. Dede nọ uviuwou nọ a jọ se egagọ Ọghẹnẹ gboja Solomọn o no ze, yọ ọ jẹ riẹ ru ziezi oke ọsosuọ, uwhremu na o gbe rri egagọ Ọghẹnẹ ghaghae he. Ebaibol ọ ta nọ: “Okenọ [Solomọn] ọ kpako no, eyae riẹ i te ku udu riẹ rẹriẹ re ọ gọ eghẹnẹ efa; udu riẹ o gbẹ jọ rọ kẹ ỌNOWO Ọghẹnẹ riẹ hẹ, wọhọ epanọ udu ọsẹ riẹ Devidi [o] jọ.” (1 Iv. 11:4) Fikiere Jihova ọ gbẹ jẹ Solomọn rehọ họ.

⁸ U yoma kẹhẹ, ahwo nana nọ esẹ rai i fi emamọ oriruo hotọ kẹ nọ a wo uvẹ nọ a hẹ sai ro ru oware uwoma na, a ku uvẹ yena fiẹ. Dede na, orọnikọ izoge kpobi nọ a gbiku rai fihọ Ebaibol na a jọ ere he, yọ orọnikọ ere izoge kpobi e rrọ nẹnẹ gbe he. Joma ta kpahe izoge jọ nọ a fodẹ evaọ Ebaibol na nọ u fo nọ izoge Ileleikristi a rẹ rọ aro kele nẹnẹ.

9. Ẹvẹ emọ Noa a ro fi emamọ oriruo hotọ? (Rri uwoho nọ o rrọ emuhọ uzoẹme na.)

⁹ Emọ Noa a fi emamọ oriruo hotọ kẹ omai. Ọghẹnẹ ọ vuẹ ọsẹ rai nọ o ku okọ re ahwo uviuwou riẹ soso a rueva riẹ. Ababọ avro, emọ Noa a riẹ epanọ u wuzou te re a ru oreva Jihova. A veghe uzou kẹ ọsẹ rai hi. A lele ọsẹ rai ku okọ na, jẹ rueva riẹ okenọ a ku ei re no. (Emu. 7:1, 7) Ẹjiroro vẹ a ro ru onana? Obe Emuhọ 7:3 o ta nọ a su erao rueva okọ na re “oghoghẹrẹ rai kpobi eva otọ akpọ na ọsoso” e sae zọ. Ahwo a zọ re. Fikinọ emọ Noa a rri ukuoriọ nọ a wo mi ọsẹ rai ghaghae, a wo uvẹ-ọghọ nọ a rọ wariẹ yẹ ahwo vọ otọakpọ na jẹ wariẹ to egagọ uzẹme họ evaọ akpọ nọ Ọghẹnẹ o ru fo no.—Emu. 8:20; 9:18, 19.

10. Ẹvẹ emoha Hibru ene nọ a mu kpohọ igbo Babilọn a ro dhesẹ nọ a rri uzẹme nọ a wuhrẹ no ghaghae?

¹⁰ Ikpe-udhusoi buobu nọ i lele i rie, emoha Hibru ene jọ a dhesẹ nọ a riẹ oware nọ o mai gine wuzou evaọ uzuazọ. A mu Hananaya, Mishẹl, Azaraya, gbe Daniẹl kpohọ igbo Babilọn evaọ ukpe 617 taure Kristi ọ tẹ te ze. A jọ izoge nọ i wo erru je wo areghẹ gaga nọ a hẹ sae jẹ uzuazọ uyero ahwo Babilọn rehọ lọlọhọ jẹ jọ ahwo ologbo evaọ obei. Rekọ a ru ere vievie he. Oware nọ a ru u dhesẹ nọ a kareghẹhọ ukuoriọ oghaghae nọ a wo, koyehọ eware nọ a wuhrẹ i rai taure a tẹ te ziọ Babilọn. Ọghẹnẹ ọ ghale izoge ene na fikinọ a ru lele eware nọ a wuhrẹ evaọ okenọ a gbẹ jọ emaha.—Se Daniẹl 1:8, 11-15, 20.

11. Ẹvẹ amọfa a ro wo erere no eware nọ Jesu o wuhrẹ mi Ọsẹ riẹ ze?

¹¹ Oriruo Jesu Kristi họ onọ o mai woma kpaobọ evaọ usu ahwo nọ a rri ukuoriọ nọ a wo evaọ egagọ Ọghẹnẹ ghaghae. O wuhrẹ eware buobu mi Ọsẹ riẹ, yọ o rri eware nana nọ o wuhrẹ na ghaghae gaga. Ẹme riẹ o dhesẹ onana vevẹ, ọ ta nọ: “Epanọ Ọsẹ [na] o wuhrẹ omẹ, mẹ rọ ta eme eware enana.” (Jọn 8:28) Yọ o jọ ẹgwọlọ riẹ inọ amọfa a re wo erere no eware nọ a wuhrẹ i rie ze. Ọ vuẹ ogbotu na nọ: “Mẹ rẹ vuẹovuẹ usiuwoma uvie Ọghẹnẹ [kẹ] ewho efa re; keme fiki onana a je vi omẹ ze.” (Luk 4:18, 43) O fiobọhọ kẹ ahwo nọ a jẹ gaviezọ kẹe ruẹ nọ u fo ho re a jọ “erọ akpọ” nana nọ o se egagọ Ọghẹnẹ gboja ha na.—Jọn 15:19.

12. (a) Ẹvẹ obe 2 Timoti 3:14-17 u ro kiekpahe izoge buobu nẹnẹ? (b) Enọ vẹ u fo nọ izoge Ileleikristi a rẹ nọ omarai?

¹² Wọhọ izoge nọ ma ta kpahe no na, ẹsejọhọ ọsẹgboni nọ a se egagọ Jihova gboja a yọrọ owhẹ. O tẹ rrọ ere, koyehọ ẹme nọ Ikereakere na e ta kpahe Timoti na o kiekpahe owhẹ re. (Se 2 Timoti 3:14-17.) “Who wuhrẹ” kpahe Ọghẹnẹ uzẹme na gbe epanọ whọ sai ro ru oreva riẹ no obọ ọsẹgboni ra ze. O sae jọnọ ọsẹgboni ra a wuhrẹ owhẹ no emaha ze. Yọ onana u fiobọhọ kẹ owhẹ “wha ẹro te usiwo eva ẹruọrọsuọ Jesu Kristi” no je bi ru owhẹ “thomavẹre” kẹ egagọ Ọghẹnẹ. Rekọ onọ na họ: Kọ who ti rri oware nọ who wo t’obọ no na ghaghae? Onana o te gwọlọ nọ whọ kiẹ omara riwi. Nọ omara nọ: ‘Ẹvẹ me rri uvẹ-ọghọ nọ me ro kuomagbe usu idibo Ọghẹnẹ nọ i no oke anwae ze na? Ẹvẹ o rrọ omẹ oma inọ mẹ rrọ usu umutho ahwo nọ Ọghẹnẹ ọ riẹ evaọ otọakpọ nẹnẹ na? Kọ me bi rri uvẹ-ọghọ nọ mẹ rọ riẹ uzẹme na ghaghae?’

13, 14. Odawọ vẹ izoge Ileleikristi jọ a be rẹriẹ ovao dhe, kọ fikieme o jẹ rrọ oware ugheghẹ re ohwo o kie kẹ odawọ na? Kẹ oriruo.

¹³ Izoge jọ nọ esẹgbini Ileleikristi a yọrọ a rẹ ruẹ ohẹriẹ ulogbo nọ o rrọ  udevie ukoko ofuafo Jihova avọ akpọ omuomu Setan he. Ejọ i tube ghoro no ukoko na ruọ obọ akpọ no dede fikinọ a gwọlọ riẹ epanọ akpọ Setan ọ rrọ. Kọ who re keke aro fihọ dhẹ ruọ aro omoto re whọ riẹ epanọ o rẹ da te nọ omoto ọ tẹ jamu ohwo? Vievie! Epọvo na re, u du gwọlọ nọ ohwo o re duomahọ “uruemu ọfariẹ” akpọ na ha fikinọ ọ gwọlọ riẹ okpẹtu nọ o re noi ze.—1 Pita 4:4.

¹⁴ Ukoko na a jọ yọrọ oniọvo-ọmọzae obọ Asia jọ nọ a re se Gener. Ọ họ-ame okenọ ọ jọ ikpe 12. Nọ ọ jọ uzoge, iruemu akpọ na e jẹ hai si ei urru. Ọ ta nọ: “Mẹ jẹ gwọlọ wo ufuoma nọ ahwo obọ akpọ a bi wo.” Gener o te mu uzuazọ agbava họ eyeri. Taure o te ti te ikpe 15 dede, yọ o mu ekpehre eware jọ nọ egbẹnyusu riẹ a je ru họ eru no. Ọ jẹ da idi yọ ọ jẹ hae la ahwo eka fariẹ fariẹ wọhọ egbẹnyusu riẹ. Ẹsibuobu nọ Gener avọ egbẹnyusu riẹ a tẹ fa isnoka gbe erozaha ividio ozighi bẹ no, udevie aso o re ro te uwou. Rekọ nọ oke o be nyaharo na, ọ tẹ te ruẹ vuhumu nọ eware akpọ na ifofe gheghe, e rẹ kẹ ohwo evawere he. Ọ ta kpahe eziheze nọ o zihe ziọ ukoko na inọ: “Eware buobu e gbẹ riẹ nọ me bi lele muabọ, rekọ eghale nọ me wo no obọ Jihova ze no e vrẹ ebẹbẹ yena thethabọ.”

15. Eme u fo nọ izoge nọ a yọrọ evaọ ukoko na ha a re roro kpahe?

¹⁵ U te no izoge nọ a yọrọ evaọ ukoko na no, izoge efa jọ e riẹ nọ ae ọvo a kurẹriẹ ziọ ukoko na. Otẹrọnọ whẹ yọ omọvo izoge nana, dai roro epanọ uvẹ-ọghọ na o rro te nọ whọ rọ riẹ Ọghẹnẹ nọ ọ ma omai jẹ be gọe. Ahwo nọ a rrọ akpọ na a bu te ima-idu buobu. Fikiere, oghale ulogbo o rrọ inọ whẹ yọ omọvo ahwo nọ Jihova o si bru omariẹ ze je dhesẹ uzẹme Ebaibol na kẹ. (Jọn 6:44, 45) Omọvo evaọ usu ahwo odu ọvo (1,000) nẹnẹ a wo eriariẹ egbagba uzẹme Ebaibol na, yọ whọ rrọ usu rai. Kọ oyena o gbẹ kẹ omai kpobi evawere, ghelọ oghẹrẹ nọ ma rọ riẹ uzẹme na kẹhẹ? (Se 1 Ahwo Kọrint 2:12.) Gener ọ ta nọ: “Oma u re mu omẹ ọwhewhe ẹsikpobi nọ me te roro kpahe onana. Mẹ yọ ono nọ Jihova, Ọnọ o ma ehrugbakpọ na ọ rẹ riẹ?” (Ol. 8:4) Oniọvo-ọmọtẹ jọ nọ o no unuakpọ yena ze re ọ ta nọ: “Eva e rẹ were emọ isukulu gaga nọ iticha rai ọ tẹ riẹ ae ziezi. Kọ ẹvẹ uvẹ-ọghọ riẹ o rro te re Jihova, Owuhrẹ nọ Ọ Mae Rro kpobi na ọ riẹ omai!”

16. Eme họ oware areghẹ nọ u fo nọ izoge Ileleikristi a re ru nẹnẹ?

¹⁶ Fiki uvẹ-ọghọ ulogbo nana nọ who wo na, kọ whọ gbẹ gbaemu vi epaọ ọsosuọ inọ whọ rẹ daji usu umutho ahwo nana nọ a be rọ uzuazọ rai ru oware nọ u fo na? Who te ru ere, kiyọ who ti wo uvẹ-ọghọ nọ whọ te rọ jọ usu idibo Ọghẹnẹ nọ i no oke anwae ze na. Oyena u gine woma vi izoge akpọ na nọ whọ rẹ dhẹ lele, enọ i bi we lele akpọ nana nọ o bi kpohọ ọraha na.—2 Kọr. 4:3, 4.

17-19. Eme ọ rẹ sai fiobọhọ kẹ owhẹ wo eriwo nọ o fo kpahe ohẹriẹ nọ who re wo no akpọ na?

¹⁷ Rekọ oyena o nwani dhesẹ hẹ inọ ẹsikpobi o rẹ jọ lọlọhọ re ohwo o wo ohẹriẹ no ahwo obọ akpọ. Ghele na, who te roro iei ziezi, o rrọ oware areghẹ re ohwo o wo ohẹriẹ. Wọhọ oriruo, roro kpahe ohwo nọ ọ gwọlọ dhẹ ohrẹ evaọ arozaha Olympic. Ababọ avro, re ọ sai ru onana o te gwọlọ nọ o re wo ohẹriẹ no ehwa riẹ. Ẹsejọhọ o te gwọlọ nọ ọ whaha eware jọ nọ e rẹ sae rehọ oke nọ o re ro wuhrẹ ohrẹ-odhẹ na. Yọ u te noi eva ze nọ o re gine wo ohẹriẹ no ehwa riẹ, u ti fiobọhọ kẹe wuhrẹ ohrẹ-odhẹ na ziezi jẹ kparobọ.

¹⁸ Ahwo-akpọ na a bi roro kpahe obaro vievie he. Nọ who te rri kpohọ obaro, whọ te ruẹ nọ ohẹriẹ nọ who re wo no akpọ na avọ oma nọ who re si no ikpehre iruemu riẹ nọ e rẹ sae raha usu ra kugbe Ọghẹnẹ, u ti fiobọhọ kẹ owhẹ wo “uzuazọ nọ o ghine rọ uvi uzuazọ” na t’obọ. (1 Tim. 6:19) Oniọvo-ọmọtẹ nọ ma fodẹ no vẹre na ọ ta nọ: “Who te ru lele oware nọ whọ rọwo, eva e te were owhẹ evaọ ukuhọ riẹ. Oyena u ti dhesẹ nọ who wo ẹgba nọ who re ro mudhe kẹ otunyẹ akpọ Setan. Maero na, u ti ru owhẹ wo imuẹro inọ eva ra e be were Jihova Ọghẹnẹ. Ẹsiẹe whọ te rọ ruẹ nọ o ginẹ rrọ oware areghẹ re ohwo o wo ohẹriẹ no akpọ na.”

¹⁹ Nọ ohwo ọ tẹ be tẹrovi oware nọ ọ rẹ sai wo obọnana ọvo, kiyọ uzuazọ ufofe o bi yeri na. (Ọtausi. 9:2, 10) Otẹrọnọ whẹ yọ uzoge, yọ who roro didi kpahe ẹjiroro nọ Ọghẹnẹ ọ rọ ma owhẹ no, who te je roro didi kpahe uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ nọ who ti wo evaọ obaro no, kọ whọ gbẹ ruẹ nọ o rrọ oware areghẹ re whọ siọ epanọ “ahwo Egedhọ a rẹ nya ba ẹnya” re who yeri uzuazọ nọ o rẹ wha erere se owhẹ obọnana gbe evaọ obaro?—Ẹf. 4:17; Mal. 3:18.

20, 21. Nọ ma te ru oware nọ u fo, erere vẹ ma ti wo, rekọ eme Jihova ọ gwọlọ mi omai?

²⁰ Nọ ma te ru oware nọ u fo, ma ti wo evawere enẹna evaọ uzuazọ, yọ ma ti kuomagbe usu ahwo nọ a te “ria akpọ na” bẹdẹ bẹdẹ. Ma ti wo eghale buobu nọ a rẹ sae tubẹ ruẹ unu gbiku rai hi evaọ obaro. (Mat. 5:5; 19:29; 25:34) Uzẹme riẹ họ, eghale Ọghẹnẹ e rẹ nwani te omai obọ gheghe he. Ukpoye, ọ rẹ gwọlọ nọ ma ru oware jọ tao. (Se 1 Jọn 5:3, 4.) Rekọ eghale nọ ma ti wo evaọ obaro i gine te oware nọ ma rẹ rọ fiki rai rọ eva mai kpobi gọe enẹna.

²¹ Uvẹ-ọghọ ulogbo o rrọ nọ ma ro wo eware nana kpobi no obọ Ọghẹnẹ ze. Ma wo otoriẹ ogbagba ọrọ Ẹme riẹ, ma tẹ jẹ riẹ uzẹme na kpahe iẹe gbe ẹjiroro riẹ. Ma wo uvẹ-ọghọ nọ a be rọ rehọ odẹ riẹ se omai, ma tẹ jẹ rrọ Isẹri riẹ. Ọghẹnẹ ọ vuẹ omai nọ ọ rrọ abọ mai. (Ol. 118:7) Ajọ mai kpobi, te emaha te ekpako, ma rri ukuoriọ nọ Jihova ọ kẹ omai na ghaghae, ẹkwoma uzuazọ nọ ma re yeri evaọ oghẹrẹ nọ u re dhesẹ nọ ma ginẹ gwọlọ nọ “oruaro utei bẹdẹ bẹdẹ.”—Rom 11:33-36; Ol. 33:12.