1. Ebẹbẹ vẹ Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol a rẹriẹ ovao dhe evaọ iruo usiuwoma ota na?

OKENỌ Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol * a mu iruo usiuwoma ota na họ evaọ ikpe udhozeza gbikpe (130) nọ i kpemu, a rẹriẹ ovao dhe ebẹbẹ buobu. Wọhọ Ileleikristi ikpe-udhusoi ọsosuọ, a je whowho ovuẹ nọ o were ahwo buobu hu. A tulo ho, yọ ahwo a je rri rai nọ a kpohọ isukulu ikpehru hu. Ofariẹ, nọ oke o be nyaharo na a rẹriẹ ovao dhe “ofu ọgaga” Setan Ẹdhọ na. (Evia. 12:12) Yọ o gwọlọ nọ a rẹ ta usiuwoma na evaọ “edẹ urere na,” etoke nọ “o te bẹ eyeri.”—2 Tim. 3:1.

2. Eme Jihova o ru no re iruo usiuwoma ota na e sae nyaharo evaọ oke mai na?

² Ghele na, o rrọ ẹjiroro Jihova re idibo riẹ a jọ akpọ na soso ta usiuwoma na evaọ oke mai na, yọ oware ovuovo o rẹ sae whaha iẹe he nọ o gbe ro ru ẹjiroro yena gba ha. Wọhọ epanọ Jihova o siwi orẹwho Izrẹl oke anwae no obọ orẹwho Babilọn, ere o siwi  idibo riẹ erọ oke mai na no obọ “Babilọn Ologbo na,” koyehọ egagọ erue akpọ-soso. (Evia. 18:1-4) O bi wuhrẹ omai rọkẹ ewoma mai, o bi ru omai wo udhedhẹ, je bi fiobọhọ kẹ omai rọ ẹme riẹ wuhrẹ amọfa. (Se Aizaya 48:16-18.) Orọnikọ onana u dhesẹ hẹ inọ Jihova ọ salọ nọ o re muẹrohọ oware kpobi nọ o te via evaọ oke mai na, re ọ ruẹse ruẹrẹ uyerakpọ oke mai họ evaọ oghẹrẹ nọ iruo usiuwoma ota Uvie na e rẹ rọ nyaharo. U wo iruẹru sa-sa nọ i fiobọhọ kẹ iruo usiuwoma ota mai na no. Dede na, ma nyaku ukpokpoma gbe ebẹbẹ efa no evaọ akpọ Setan nana, enọ e hae te whaha omai iruo usiuwoma ota na o gbẹ rrọ obufihọ Jihova ha.—Aiz. 41:13; 1 Jọn 5:19.

3. Ẹvẹ ‘eriariẹ uzẹme’ i ro vihọ no?

³ Ẹzi Ọghẹnẹ ọ wọ Daniẹl ruẹaro nọ ‘eriariẹ uzẹme’ i re ti vihọ evaọ oke urere na. (Se Daniẹl 12:4.) Jihova o fiobọhọ kẹ Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol na wo otoriẹ iwuhrẹ uzẹme Ebaibol nọ ichọche Kristẹndọm ọ jẹ rehọ iwuhrẹ erue ruru yaotọ. Yọ ọ be rọ idibo riẹ whowho eriariẹ uzẹme na evaọ akpọ-soso nẹnẹ. Ma be ruẹ orugba eruẹaruẹ Daniẹl na nẹnẹ. Ahwo nọ a joma bu te ima eree (8,000,000) a jẹ uzẹme Ebaibol na rehọ no, yọ a bi whowho iei kẹ amọfa evaọ akpọ-soso. Eware jọ vẹ i ru iruo usiuwoma ota akpọ-soso mai na lọhọ no?

4. Ẹvẹ a fa Ebaibol na te evaọ etoke ikpe 1800 rite 1899?

⁴ Ebaibol nọ o da oria kpobi fia na yọ oware jọ nọ u fiobọhọ kẹ omai gaga no evaọ iruo usiuwoma ota na. Evaọ etoke ikpe buobu, isu-egagọ erue a jẹ wọso hayo whaha ahwo isase Ebaibol na, yọ a tube kpe otujọ whu dede fikinọ a jẹ fa Ebaibol na. Ghelọ oyena, evaọ etoke ikpe 1800 rite 1899, ikoko sa-sa nọ e rẹ fa Ebaibol nọ a re se Bible Society a fa abọjọ hayo oma Ebaibol na soso fihọ evẹrẹ nọ i bu te enwenọ egba ene (400). Ahwo buobu a te ti wo Ebaibol obọrai, rekọ a riẹ oware nọ Ebaibol na o bi wuhrẹ hẹ.

5. Ẹvẹ Isẹri Jihova a daoma te no evaọ efafa Ebaibol?

⁵ Emọ-Uwuhrẹ Ebaibol na a riẹ nọ o gwọlọ nọ a rẹ ta usiuwoma na, yọ a jẹ daoma gaga re a ruẹ nọ a wuhrẹ ahwo eware nọ Ebaibol na o gine wuhrẹ. U te no ere no, idibo Jihova a rọ efafa Ebaibol sa-sa ta usiuwoma na no, yọ a jẹ ghale ae kẹ ahwo re. Anwọ ukpe 1950 ze na, a fa abọjọ hayo oma Ebaibol ọ New World Translation of the Holy Scriptures na soso fihọ evẹrẹ nọ i bu vi udhozeza (120) no. Yọ Ebaibol New World Translation nọ a wariẹ ru eme riẹ lọhọ evaọ 2013 na u ti je ru nọ a te sae rọ fa Ebaibol na fihọ evẹrẹ efa buobu. Yọ ma tẹ be rọ Ebaibol nọ eme riẹ e rrọ vevẹ ta usiuwoma u re fiobọhọ kẹ omai.

6, 7. (a) Ẹvẹ a fiẹmo te no evaọ oke mai na? (b) Ẹvẹ udhedhẹ nọ o dina rrọ erẹwho jọ u ro fiobọhọ kẹ omai no evaọ iruo usiuwoma na?

⁶ Ẹsejọhọ whọ te nọ inọ, ‘Kọ u tube wo okejọ nọ udhedhẹ o jọ akpọ na evaọ oke mai na?’ Wọhọ oriruo, evaọ etoke ikpe ẹgba ọvo (100) nọ i kpemu na, emo sa-sa i kpe ima ahwo buobu no, maero kọ Ẹmo Akpọ ọsosuọ gbe ọrọ avivẹ. Rekọ evaọ ukpe 1942 nọ Ẹmo Akpọ Avivẹ ọ jọ otọ na, Brọda Nathan Knorr nọ ọ kobaro evaọ ẹruorote iruẹru Isẹri Jihova oke yena ọ jọ okokohọ ubrotọ kẹ ovuẹ ogbotu jọ nọ uzoẹme riẹ o ta nọ, “Peace—Can It Last?” (Udhedhẹ—Kọ O Sae Tọ?). Ovuẹ na o ta kpahe ẹme nọ ọ rrọ obe Eviavia uzou avọ 17 nọ o kẹ imuẹro nọ ẹmo nọ ọ j’otọ oke yena o ti kuhọ, etoke udhedhẹ o vẹ te romavia, inọ orọnikọ ẹmo yena o ti su kpohọ Amagẹdọn ho.—Evia. 17:3, 11.

⁷ Udhedhẹ o nwane jariẹ tere he nọ Ẹmo Akpọ Avivẹ o kuhọ no. Ọkiẹriwo jọ nọ a ru  u dhesẹ nọ, no ukpe 1946 rite 2013, emo sa-sa nọ a fi i bu te egba esa gbe ọgbagbọvo (331). Ima ahwo buobu a whu. Dede na, evaọ etoke ikpe yena, udhedhẹ o dina jọ erẹwho jọ buobu, yọ Isẹri Jihova a rọ uvẹ yena whowho usiuwoma Uvie na. Kọ eme o no rie ze no? Evaọ ukpe 1944, iwhowho-uvie nọ e jọ akpọ na soso a kawo vi idu ẹgba ọvo gbikpe (110,000). Rekọ Isẹri Jihova nọ e rrọ akpọ-soso nẹnẹ a joma bu te ima eree (8,000,000) no. (Se Aizaya 60:22.) Kọ ma gbe yere Ọghẹnẹ nọ ma tẹ be sae ta usiuwoma na dhedhẹ?

8, 9. Ẹnyaharo vẹ ọ romavia no evaọ ofẹ onya n’oria ruọ oria, kọ ẹvẹ i ro fiobọhọ kẹ omai no evaọ iruo usiuwoma ota na?

⁸ Ẹnyaharo nọ ọ romavia no evaọ ofẹ onya n’oria ruọ oria u ru iruo usiuwoma ota na vẹrẹ gaga no. Evaọ ukpe 1900, oware wọhọ ikpe 21 rono oke nọ a ro printi Uwou-Eroro ọsosuọ no, imoto idu eree (8,000) ọvo e jọ America soso, yọ umutho emamọ idhere jọ ọvo e jariẹ nọ imoto e rẹ sae dhẹ. Rekọ enẹna, imoto nọ e rrọ akpọ-soso i bu vrẹ ima-odu ọvo gbe ubro (1,500,000,000), yọ emamọ idhere e vọ riẹ. Imoto gbe idhere i bi fiobọhọ kẹ omai otujọ buobu wha usiuwoma na bru ahwo nọ a be rria ekwotọ nọ a rẹ kaki te he. Dede na, o tẹ make rọnọ o te gwọlọ nọ ma rẹ nya ugbothabọ kpohọ ẹkwotọ usiuwoma ota fikinọ ma wo omoto ho hayo emamọ edhere ọ riẹ hẹ, ma rẹ daoma kpobi re ma sae ta usiuwoma na.—Mat. 28:19, 20.

⁹ U te no imoto esese nọ e rẹ sai fiobọhọ kẹ omai no oria ruọ oria lọlọhọ no, imoto ilogbo, ekọ iyibo, gbe itreni i bi fiobọhọ nọ ma be sae rọ wha ebe ukoko na te eria sa-sa nọ e maki thabọ ababọ oke oraha. Irupre i bi fiobọhọ nọ esẹro okogho, otu Egbẹgwae Uwou-Ogha, imishọnare, gbe inievo efa a be sai ro kpohọ ikokohọ ilogbo evaọ eria sa-sa akpọ na, hayo nyae rẹrote iruẹru ukoko na efa. U te no ere no, inievo nọ e rrọ Utu Ẹruorote Iruẹru Isẹri Jihova gbe inievo efa nọ e rrọ obọ ehri ukoko a rẹ ruọ irupre kpohọ erẹwho sa-sa nyai wuhrẹ jẹ tuduhọ ibe Ileleikristi mai awọ. Enẹ ẹnyaharo nọ ọ romavia no evaọ ofẹ onya n’oria ruọ oria u bi ro fiobọhọ ru nọ idibo Jihova a rọ rrọ okugbe ọvo.—Ol. 133:1-3.

10. Fikieme ma sae rọ ta nọ Oyibo yọ ẹvẹrẹ nọ a be jọ akpọ-soso ta?

¹⁰ Evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ, enwenọ oria kpobi evaọ uvie ulogbo Rom a jẹ jọ ta ẹvẹrẹ Griki nọ a re se Koine. Kọ ẹvẹrẹ vẹ a  be jọ enwenọ oria kpobi ta nẹnẹ? Ahwo buobu a te k’uyo nọ ẹvẹrẹ Oyibo. Obe na, English as a Global Language o ta nọ: “A tẹ ghale ahwo nọ a rrọ akpọ na kpohọ abane, abọvo ọ riẹ Oyibo ziezi.” Oyibo họ ẹvẹrẹ orẹwho ofa nọ a be mae jọ isukulu wuhrẹ, yọ ọye a be mae rọ thueki je ro ru eware nọ i wobọ kpahe isuẹsu, ewuhrẹ otọkiẹ-eriariẹ gbe eware-ikuo evaọ akpọ-soso.

11. Ẹvẹ ẹvẹrẹ Oyibo o ro fiobọhọ k’omai wha egagọ uzẹme haro no?

¹¹ Oyibo nọ a be jọ oria kpobi jẹ nẹnẹ u fiobọhọ kẹ omai wha egagọ uzẹme haro gaga no. Evaọ ikpe buobu, ẹvẹrẹ Oyibo ọvo a je ro printi Uwou-Eroro Na gbe ebe ukoko na efa. Yọ ọye họ ẹvẹrẹ nọ a be ta evaọ otọ esuo egọmeti obọ America nọ ehri ukoko Isẹri Jihova ọ rrọ. Ẹvẹrẹ ọvo nana a be hai ro wuhrẹ inievo nọ i kpohọ isukulu ukoko na sa-sa evaọ Watchtower Educational Center nọ o rrọ Patterson, New York, obọ America.

12. Ẹvẹ idibo Jihova a nyaharo te no evaọ efafa ebe nọ ukoko Ọghẹnẹ u bi kere, kọ ẹvẹ ẹnyaharo nọ ọ romavia no evaọ eware-ikuo u ro fiobọhọ no?

¹² Fikinọ o rrọ owha-iruo mai, o tẹ jẹ rrọ uvẹ-ọghọ re ma ta usiuwoma na kẹ ahwo erẹwho kpobi, u ru nọ ma rọ fa ebe mai fihọ evẹrẹ nọ i bu te egba ihrẹ (700) no. Ẹnyaharo nọ ọ romavia no evaọ ofẹ ekọmputa, onọ u kugbe oware jọ nọ a bi se MEPS (Multilanguage Electronic Publishing System) nọ Isẹri Jihova a ru fihọ ekọmputa, u fiobọhọ kẹ omai gaga no evaọ abọ efafa. Ẹnyaharo nana u fiobọhọ kẹ omai vaha ovuẹ Uvie na no, je ru usu nọ o rrọ udevie inievo akpọ-soso na kpekpe vi epaọ anwẹdẹ no. Rekọ oware nọ o mae lẹliẹ omai rrọ okugbe ọvo họ, fikinọ ma be ta “emamọ ẹrounu” ọrọ Ẹme Ọghẹnẹ.—Se Zefanaya 3:9.

13, 14. Ẹvẹ izi egọmeti gbe edhọ ekọto sa-sa i ro fiobọhọ kẹ omai no nẹnẹ?

¹³ Wọhọ epanọ ma ruẹ evaọ uzoẹme nọ o vrẹ na, Ileleikristi ọsosuọ a wo erere no uzi Rom ze, onọ a kru gaga evaọ uvie ulogbo Rom soso. Yọ epọvo na Ileleikristi a bi wo erere no izi egọmeti ze nẹnẹ re. Wọhọ oriruo, evaọ obọ America nọ ehri ukoko mai ọ rrọ, uzi orẹwho na o kẹ uvẹ nọ ohwo kpobi ọ sae rọ jọ egagọ nọ u je rie, ta ẹme oghẹrẹ nọ u je rie, je kuomagbe ahwo nọ u je rie. Onana o kẹ inievo mai nọ e rrọ obọ America udu nọ a be rọ nya bru ahwo evaọ eria sa-sa jẹ vuẹ ae eware nọ a bi wuhrẹ no Ebaibol na ze. Rekọ ẹsejọ o rẹ gwọlọ nọ ma jọ okọto guẹdhọ re a kẹ omai uvẹ ta usiuwoma na. (Fil. 1:7) Okejọ nọ a jẹ hai brukpe  inievo mai evaọ ekọto obọ America inọ a wo udu nọ a rẹ rọ ta usiuwoma ha, inievo na e jẹ hai tu edhọ na kpohọ ekọto ikpehru yọ a jẹ hai bru kẹ ae noke toke.

¹⁴ Evaọ erẹwho efa, ekọto sa-sa a bruoziẹ kẹ omai no re inọ ma wo udu nọ ma rẹ rọ gọ Ọghẹnẹ jẹ ta usiuwoma na evaọ oria kpobi. Rekọ evaọ erẹwho jọ, a jọ ekọto sa-sa bruoziẹ kpe omai no, yọ ma tu edhọ na kpohọ ekọto ilogbo erọ unuakpọ sa-sa no re. Wọhọ oriruo, no umuo okejọ ze rite amara Azeza 2014, okọto ukpehru nọ a re se European Court of Human Rights u bruoziẹ sa-sa nọ i bu te 57 kẹ omai no, yọ o gbahọ nọ enwene orẹwho Europe kpobi u re ru lele oziẹ nọ a bru. Dede nọ “erẹwho na kpobi a . . . mukpahe” omai, ekọto erẹwho buobu a bruoziẹ kẹ omai no inọ ma wo udu nọ ma re ro ru iruẹru egagọ mai.—Mat. 24:9.

15. Ẹnyaharo vẹ ọ romavia no evaọ oghẹrẹ nọ a bi ro printi ebe, kọ ẹvẹ onana u ro fiobọhọ kẹ omai no?

¹⁵ Ẹnyaharo sa-sa nọ ọ romavia no evaọ onaa nọ a bi ro printi ebe u fiobọhọ kẹ omai no re evaọ iruo usiuwoma ota na. Evaọ ikpe buobu, ẹjini nọ a re se flatbed platen printing press, onọ ọzae na, Johannes Gutenberg ọ jiroro riẹ ze evaọ oware wọhọ ukpe 1450 a je ro printi ebe. Rekọ anwọ ikpe egba ivẹ (200) nọ i kpemu na, ẹnyaharo ologbo ọ romavia no evaọ ofẹ ijini nọ a bi ro printi ebe. Enẹna ijini na e be jọ ruaro, i bi ru iruo vẹrẹ gaga, i te je wo onaa vi epaọ anwẹdẹ kpobi. Enẹna, o dina ku vi epaọ anwẹdẹ re a ru ewẹ-ebe gbe ukulu-obe. A rehọ onaa nọ a re ro printi ebe nọ a re se Offset printing ro nwene orọ letterpress nọ a jẹ hai ro printi anwẹdẹ. Onana u ru nọ a bi ro printi ebe vẹrẹ gaga, yọ u bi je ru iwoho nọ e be jọ ebe woma vi epaọ anwẹdẹ. Ẹvẹ ẹnyaharo nana o ro kpomahọ iruẹru mai no? Wọhọ oriruo, Uwou-Eroro ọ Ahrẹ 1879 o jọ orọ ọsosuọ nọ a printi, u wo iwoho ho yọ ẹvẹrẹ Oyibo ọvo ọ jọ. U te no ere no, idu ezeza (6,000) ọvo a printi. Rekọ enẹna nọ ikpe udhozeza gbe ikpegbezeza (136) e ruemu no na, Uwou-Eroro nọ a bi printi kamara kamara i bu vrẹ ima udhuvẹ gbikpe (50,000,000) no. Yọ i bi wo iwoho nọ a ru ekọlọ fihọ wowoma, a tẹ jẹ be fae fihọ evẹrẹ nọ i bu vi egba ivẹ (200).

16. Eware vẹ i fiobọhọ kẹ omai no evaọ iruo usiuwoma ota akpọ-soso na? (Rri uwoho nọ o rrọ emuhọ uzoẹme na.)

¹⁶ Roro kpahe eware jọ nọ ahwo-akpọ a ku anwọ ikpe egba ivẹ (200) nọ e vrẹ na nọ i fiobọhọ kẹ idibo Ọghẹnẹ no evaọ iruo usiuwoma ota na. Ejọ rai nọ ma fodẹ no họ, itreni, imoto, gbe irupre. Rekọ ẹdhighere, etapraeta, ekwakwa nọ a re ro kere ebe ahwo nọ a tuaro, etẹligrafo, ifonu, ekamẹra, ekwakwa nọ a rẹ rọ rekọdo ikporakporo gbe ividio, iredio, etẹlẹvisiọno, iwoho nọ a ru wọhọ ifimu, ekọmputa, gbe Itanẹte yọ ekwakwa efa nọ i fiobọhọ kẹ omai no. Eware nana kpobi i fiobọhọ kẹ omai ru iruo usiuwoma ota na no evaọ idhere sa-sa. Ekwakwa akpọ na nọ ma bi ro ru iruo ziezi nẹnẹ, onọ u kugbe ijini nọ ma bi ro printi Ebaibol gbe ebe ukoko na efa evaọ evẹrẹ buobu, yọ edhere nọ ma bi ro ru eruẹaruẹ Aizaya gba, nọ ọ ta nọ, “wha re ti vievie erẹwho na.”—Se Aizaya 60:16.

17. (a) Imuẹro vẹ ma wo? (b) Kọ fikieme Jihova ọ rọ kẹ omai uvẹ nọ ma jọ “ibe iruiruo” riẹ?

¹⁷ Ma wo imuẹro nọ i dhesẹ vevẹ nọ Ọghẹnẹ ọ be ghale omai. Dede na, ma riẹ nọ ababọ mai Jihova ọ rẹ sai ru ẹjiroro riẹ gba. Rekọ Ọsẹ oyoyou obọ odhiwu mai na ọ kẹ omai uvẹ inọ ma jọ “ibe iruiruo” riẹ, ọ tẹ rọ ere rovie uvẹ kẹ omai nọ ma re ro dhesẹ nọ ma wo uyoyou kẹe gbe erivẹ mai. (1 Kọr. 3:9; Mak 12:28-31) Ajọ ma rọ uvẹ kpobi nọ ma wo ro whowho ovuẹ Uvie na, iruo nọ e mai wuzou evaọ otọakpọ. Joma hai yere Jihova ẹsikpobi nọ ọ be rọ kpọ je ku eghale riẹ ku iruo usiuwoma ota akpọ-soso mai na.