AMARA Asa ọrọ ukpe 1930 a ro yẹ omẹ evaọ iwhre jọ nọ a re se Namkumba nọ o kẹle ẹwho Lilongwe evaọ obọ Malawi. Oke yena imoni gbe egbẹnyusu mẹ buobu a jẹ gọ Jihova. Evaọ ukpe 1942, mẹ tẹ roma mudhe kẹ Jihova jẹ họ-ame evaọ ethẹ owoma jọ nọ ọ rrọ orẹwho mai na. Etoke nọ o vrẹ ikpe 70 nọ i lele i rie, mẹ jẹ daoma ru oware nọ Pọl ukọ na ọ tuduhọ Timoti awọ nọ o ru inọ, “vuẹ ẹme na; rọ ọwhọ ru ei, evaọ oke uwoma gbe oke obẹbẹ.”—2 Tim. 4:2.

Evaọ emuhọ ukpe 1948 nọ Nathan H. Knorr avọ Milton G. Henschel a ziọ Malawi orọ ọsosuọ te kẹ ovuẹ, me ro wo isiuru kẹ iruo odibọgba oke-kpobi. Eme uduotahawọ inievo ivẹ nana nọ i no obọ ehri ukoko nọ o rrọ Brooklyn, New York ze na, e rẹ thọrọ omẹ ẹro vievie he. Mai ahwo nọ a bu te idu ezeza (6,000), ma dikihẹ ogege nọ ọloho ọ jọ be gaviezọ kẹ ovuẹ uduotahawọ Brọda Knorr, onọ uzẹme riẹ o ta nọ, “Permanent Governor of All Nations” (Osu nọ O ti Su Erẹwho Kpobi Bẹdẹ Bẹdẹ).

Mẹ ruẹ emamọ oniọvo-ọmọtẹ jọ nọ a re se Lidasi nọ ọsẹgboni riẹ a rrọ Isẹri Jihova re, kẹsena mẹ tẹ riẹ nọ o bi le utee odibọgba oke kpobi re. Ukpe 1950 ma tẹ ruọ orọo, yọ evaọ ukpe 1953 yọ emọ ivẹ e rrọ omai obọ no. Dede nọ ẹruorote emọ na o jọ owha-iruo ofa kẹ omai, ma tẹ ma omaa jẹ ruẹ nọ mẹ sai ru iruo ọkobaro oke-kpobi. Ikpe ivẹ nọ i lele i rie, ukoko o tẹ rọ omẹ mu ọkobaro obọdẹ.

Nọ omoke jọ o vrẹ no, ukoko o tẹ rọ omẹ mu ọsẹro okogho. Fikinọ aye mẹ Lidasi o je fiobọhọ kẹ omẹ gaga, mẹ jẹ sae rẹrote ẹgwọlọ uviuwou mẹ jẹ bọ uviuwou na ga evaọ egagọ Ọghẹnẹ evaọ etoke nọ mẹ jọ ọsẹro okogho na. * Rekọ o jọ omai oja gaga nọ mẹ avọ aye mẹ ma re ru iruo odibọgba oke-kpobi na kugbe. Fiki omaa nọ ma riẹ ma ziezi gbe obufihọ emọ mai, u ru nọ aye mẹ o ro kuomagbe omẹ evaọ iruo odibọgba oke-kpobi na evaọ ukpe 1960.

Inievo na nọ ma jẹ hai weze bru evaọ ikoko sa-sa na o kẹ omai evawere gaga. Iruo ọsẹro okogho na e wọ omai no ewho nọ e rrọ ikiekpotọ Mulanje Mountains nọ e vọ avọ erru evaọ obọze ovatha-ọre na kpohọ unueri ethẹ nọ a re se Lake Malawi, onọ o joma no oka jọ te oka ofa evaọ abọ ovatha-ọre orẹwho Malawi. Iwhowho-uvie gbe ikoko i je vihọ evaọ ikogho sa-sa nọ ma jẹ jọ ru iruo na.

Evaọ ukpe 1962, ma reawere Okokohọ Ubrotọ  nọ uzoẹme riẹ o ta nọ, “Courageous Ministers” (Egbodibo nọ I Wo Udu). Ikokohọ itienana e jọ oware nọ ma nwane gwọlọ oke yena evaọ Malawi, keme e ruẹrẹ omai kpahe kẹ ebẹbẹ nọ ma rẹriẹ ovao dhe evaọ obaro. Ukpe nọ u lele i rie, Brọda Henschel ọ tẹ wariẹ ziọ Malawi te kẹ ovuẹ evaọ okokohọ obọdẹ jọ, yọ oware wọhọ ahwo idu ikpe (10,000) a jọ okokohọ yena nọ a ru evaọ ughe ẹwho Blantyre na. Okokohọ nana ọ tuduhọ omai kpobi awọ jẹ ruẹrẹ omai kpahe kẹ edawọ nọ ma nyaku evaọ obaro.

Evaọ ukpe 1964, Isẹri Jihova a rẹriẹ ovao dhe edawọ egaga fikinọ a rọwo dhomahọ esuo-ohrowo ho. Evaọ etoke ọwọsuọ nana, a raha Egwa Uvie nọ i bu vi ẹgba ọvo (100), yọ iwou inievo na nọ a raha i bi vi odu ọvo (1,000). Ghele na, ma sae ruabọhọ iruo ọsẹro okogho na bẹsenọ egọmeti Malawi o ro fi awhaha họ iruẹru Isẹri Jihova evaọ ukpe 1967. A mi omai uwou ogha nọ o jọ Blantyre, le imishọnare mai zihe kpohọ orẹwho rai, je fi inievo buobu họ uwou-odi, te omẹ avọ Lidasi. Nọ a siobọno omai no, ma tẹ jẹ lẹlẹ ru iruo ọsẹro okogho na.

Ẹdẹjọ evaọ amara Akpe ọrọ ukpe 1972, utu ugbarugba esuo-ohrowo nọ a bu te ẹgba ọvo (100) nọ a re se Malawi Youth League (Ukoko Izoge Malawi) a tẹ ruọ edhere be ziọ uwou mai. Rekọ omọvo rai jọ ọ tẹ dhẹ siọ ae ba bru omai ze jẹ vuẹ omẹ nọ me dhere keme a be nyaze ti kpe omẹ no. Mẹ tẹ vuẹ aye gbe emọ mẹ nọ a dhere ọgbọ iriwo jọ nọ ọ kẹle uwou mai. Kẹsena mẹ tẹ dhẹ nyae gadiẹ ehru ure emagoro ologbo jọ. Mẹ tẹ jẹ jọ etẹe ruẹ e rai nọ a be raha uwou gbe ekwakwa mai kpobi.

Nọ ukpokpoma na o te ga raha no evaọ Malawi, mai otujọ buobu ma tẹ dhẹ no orẹwho na. Uviuwou mai o tẹ jẹ rria evuẹ ahwo nọ a dhẹ n’ẹwho nọ o jọ ofẹ ukiediwo-ọre Mozambique rite amara Azeza ọrọ ukpe 1974. Evaọ oke yena, ukoko na o tẹ vuẹ omẹ avọ aye mẹ nọ ma ru iruo ọkobaro obọdẹ evaọ Dómue, ẹwho Mozambique jọ nọ o kẹle uwhru Malawi. Ma ru iruo ọkobaro obọdẹ na rite 1975, ukpe nọ Mozambique o ro no otọ esuo Portugal ruọ orọ obọrai. Kẹsena, a tẹ gba omai avọ Isẹri Jihova efa họ zihe kpohọ Malawi, zihe bru otu ọwọsuọ nọ ma dhẹ seba no vẹre na.

Nọ ma zihe no, ukoko o tẹ vuẹ omẹ nọ me rri ikoko nọ e rrọ okpẹwho-esuo Malawi nọ a re se Lilongwe. Ghelọ ukpokpoma gbe ebẹbẹ nọ e jariẹ, ikoko i je vihọ evaọ ikogho nọ ma je rri na.

Ẹdẹjọ nọ ma kpohọ iwhre jọ, ahwo utu esuo-ohrowo a jọ ẹgwae evaọ iwhre na. Nọ otu rai jọ a riẹ nọ mai yọ Isẹri Jihova, a tẹ gba omai họ keria kugbe izoge utu esuo-ohrowo jọ nọ a re se Malawi Young Pioneers (Izoge Ekobaro Malawi). Ma tẹ lẹ se Jihova kẹ obufihọ riẹ gbe ọkpọvio evaọ uyero nana nọ oware kpobi o rẹ sae jọ via na. Nọ ẹgwae na o kuhọ no, a te mu omai họ  ekpe. Aye jọ nọ ọ kpako gaga no ọ tẹ jẹ dhẹ ze yọ o bi bo nọ: “Wha nyase ae ba, ivie! Ọzae nana yọ ọmọ oniọvo mẹ. Wha kẹe uvẹ re o kpohọ oria nọ ọ be nya!” Ohwo nọ o wuzou rai ọ tẹ ta nọ: “Wha kẹ ae uvẹ re a nyavrẹ!” Ma riẹ oware nọ aye na o wo họ iroro ho keme mẹ avọ iẹe ma fioma ha. O jọ omai oma nọ Jihova o yo olẹ mai na.

Evaọ 1981 ma tẹ wariẹ ruẹ otu Izoge Ekobaro Malawi na. A mi omai ebasikoro mai, ekpa, ekatọno ebe gbe efaele nọ ma fi evuẹ iruẹru okogho mai fihọ. Ma tẹ dhẹ kpohọ uwou ọkpako ukoko jọ. Kẹsena ma tẹ jọ etẹe wariẹ lẹ kpahe oware nọ o be via na. Ma jẹ ruawa gaga kpahe evuẹ nọ e rrọ efaele iruẹru okogho nọ a mi omai na. Nọ utu esuo-ohrowo nọ a re se Izoge Ekobaro Malawi na a rri efaele na, a tẹ ruẹ ileta buobu nọ a kere no eria avọ eria Malawi se omẹ. Onana u te ru ozọ mu ai keme a roro nọ mẹ yọ ohwo ologbo egọmeti jọ. Fikiere, a te zihe eware na kpobi se ọkpako ukoko jọ evaọ iwhre na ababọ oke oraha.

Evaọ oke ofa jọ, ma ruọ okọ jẹ fa ethẹ vrẹ. Ohwo nọ egọmeti o ro mu ohwo-agbara evaọ unuakpọ yena ọye o wo okọ na, fikiere ọ tẹ vuẹ ahwo nọ a rrọ okọ na kpobi nọ a dhesẹ ọvuọ ekade utu esuo-ohrowo riẹ nọ o re ro votu. Nọ ọ kẹle omai no, o te muẹrohọ oji jọ nọ egọmeti ọ be gwọlọ anwẹdẹ. Onana o tẹ wha ozighi fihọ okọ na, o gbe du ta kpahe ekade utu esuo-ohrowo na ha. Enẹ Jihova ọ rọ wariẹ thọ omai.

Evaọ Ava ọrọ ukpe 1984, me je kpobọ Lilongwe nyae rọ iyẹrẹ iruẹru okogho mai kẹ ohwo nọ ọ te whae kpobọ uwou ogha Zambia. Nọ mẹ jọ edhere, iporisi o te kru omẹ jẹ kiẹ ẹkpa mẹ. Ọ tẹ jọ ẹkpa na ruẹ ebe ukoko na jọ, fikiere ọ tẹ rọ omẹ kpobọ ogege iporisi je mu omẹ họ ekpe. Kẹsena ọ tẹ rehọ ifi gba omẹ je fi omẹ họ uwou-odi kugbe iji nọ a jọ obọrai ruẹ eware nọ a tho.

Ẹdẹ nọ o lele i rie, ọnọ o wuzou iporisi na ọ tẹ rehọ omẹ kpohọ ubruwou ofa je kere ẹme jọ inọ: “Mẹ Trophim R. Nsomba, mẹ gbẹ rrọ omọvo Isẹri Jihova ha re a sai siobọno omẹ.” Mẹ tẹ kpahe kẹe nọ: “O tẹ make rọnọ wha gwọlọ siobọno omẹ hẹ hayo gwọlọ kpe omẹ no dede, Mẹ rẹ siọ Osẹri Jihova ba ẹjọ vievie he.” Mẹ rọwo whobọhọ obe na ha. Onana o lẹliẹ eva dha ọnọ o wuzou iporisi na gaga te epanọ ọ rọ rehọ obọ tehe emẹjẹ nọ ọ jọ etẹe, onọ u ru nọ iporisi nọ ọ jọ ubruwou nọ o kẹle riẹ ọ rọ dhẹ ze te riẹ oware nọ o via. Ọnọ o wuzou iporisi na ọ tẹ vuẹe nọ: “Ọzae nana ọ be rọwo whobọhọ obe he inọ ọ rẹ siọ usiuwoma ota ba. Fikiere, ta kẹe re ọ whobọhọ obe inọ ọ rrọ omọvo Isẹri Jihova re ma vi ei kpohọ uwou-odi obọ Lilongwe.” Evaọ oke nana kpobi yọ aye oyoyou mẹ na ọ rrọ awa keme ọ riẹ oware nọ o be via kẹ omẹ hẹ. Nọ edẹ ene e vrẹ no, inievo jọ a tẹ vuẹe oria nọ mẹ rrọ.

A jẹ rẹrote omẹ ziezi evaọ uwou-odi obọ Lilongwe na. Ọnọ o wuzou iporisi evaọ etẹe ọ ta kẹ  omẹ nọ: “Mi omodhe isikapa whọ re keme fiki Ẹme Ọghẹnẹ a ro mu owhẹ ze etenẹ. Rekọ otu nọ o kiọkọ iji.” Kẹsena ọ tẹ rehọ omẹ kpohọ uwou-odi Kachere, yọ etẹe mẹ jọ emerae ezeza.

Eva e were ohwo nọ ọ be rẹrote uwou-odi yena inọ a rọ omẹ kpohọ etẹe, fikiere ọ tẹ gwọlọ nọ mẹ jọ “epastọ” uwou-odi na. O te si epastọ nọ ọ jariẹ vẹre no jẹ vuẹe nọ: “Mẹ gbẹ gwọlọ nọ whọ jọ etenẹ wuhrẹ Ẹme Ọghẹnẹ ofa ha, keme fiki uji nọ who tho evaọ ichọche ra a ro mu owhẹ ze.” Enẹ a rọ kẹ omẹ uvẹ nọ me je ro wuhrẹ Ebaibol na koka koka evaọ ewuhrẹ nọ a ruẹrẹhọ kẹ ahwo uwou-odi na.

Nọ oke o be nyaharo na, eware i te yoma kẹ omẹ vi epanọ e jọ. Ahwo nọ a rrọ uwou-odi na ru iruo a tẹ jẹ nọ omẹ re mẹ vuẹ ae unu Isẹri Jihova nọ e rrọ Malawi. Fikinọ uyo nọ mẹ kẹ rae o vọ rae eva ha, a te kpe omẹ kiọkọ ẹwẹ. Evaọ oke ofa, a tẹ nọ omẹ kpahe oria nọ ehri ukoko mai o rrọ. Mẹ tẹ kpahe kẹ ae nọ, “Onọ na o lọhọ kẹhẹ, mẹ te vuẹ owhai.” Eva e were iporisi na, a te rovie oware nọ a rẹ rọ rekọdo re mẹ ta ẹme fihọ. Mẹ tẹ vuẹ ae nọ Ebaibol na o dhesẹ oria nọ ehri ukoko Isẹri Jihova o rrọ. Ẹme na o gbe rai unu, a tẹ nọ omẹ nọ, “Diẹse Ebaibol na?”

Mẹ tẹ vuẹ ae nọ, “Aizaya 43:12.” A te rovie kpohọ etẹe jẹ be romatotọ sei: “Whai họ isẹri mẹ, ere ỌNOWO na ọ tae.” A se oria ikere nana te isiasa. Kẹsena a tẹ nọ omẹ nọ: “Ẹvẹ ehri ukoko Isẹri Jihova o sae rọ jọ etenẹ Ebaibol na orọnikọ obọ America ha?” Mẹ tẹ vuẹ ae nọ: “Isẹri Jihova obọ America a rri etenẹ Ebaibol na re wọhọ oria nọ u bi dhesẹ ehri ukoko rai.” Fikinọ mẹ vuẹ rai oware nọ a gwọlọ yo ho, a tẹ rehọ omẹ kpohọ uwou-odi Dzaleka, nọ o rrọ ẹkpẹlobọ ovatha-ọre Lilongwe.

Evaọ Ahrẹ 1984, me te kuomagbe Isẹri Jihova 81 nọ e jọ uwou-odi Dzaleka. Mai ahwo nọ a keke họ uwou-odi na ma bu te egba esa (300), yọ otọ gheghe ma jẹ hai kiẹzẹ no ikoko te ikoko. Ẹmẹrera na, mai Isẹri Jihova nọ e jọ uwou-odi na ma tẹ ghale oma mai fihọ itu sa-sa jẹ hai se oria ikere jọ kẹdẹ kẹdẹ, onọ inievo sa-sa a jẹ hae jiroro riẹ ze. Onana o jẹ hae tuduhọ omai awọ gaga.

Kẹsena ohwo nọ ọ be rẹrote uwou-odi na ọ tẹ hẹriẹ omai Isẹri Jihova no ahwo nọ i kiọkọ. Omọfa jọ nọ o re rroro ahwo nọ a fihọ uwou-odi na ọ tẹ lẹlẹ vuẹ omai nọ: “Egọmeti o mukpahe owhai hi. Ma fi owhai họ uwou-odi fiki ẹjiroro ivẹ: Orọ ọsosuọ, ozọ u bi mu egọmeti inọ otu esuo-ohrowo nọ a re se Izoge Ekobaro Malawi na a ti kpe owhai no. Orọ avivẹ, fikinọ wha be ta usiuwoma kpahe ẹmo jọ nọ ọ be tha, ozọ u bi mu egọmeti nọ isoja rai a te dhẹ se ae ba evaọ etoke ẹmo yena.”

Evaọ amara Akpe 1984, a te zizie omai kpobi kpohọ okọto. Kẹsena a te bruoziẹ kpe omai jẹ ta nọ a ti fi omai họ uwou-odi ikpe ivẹ. Wọhọ epanọ o be hae jọ, a fi omai họ uwou-odi na kugbe amọfa nọ a rrọ Isẹri Jihova ha. Rekọ ohwo nọ ọ be rẹrote uwou-odi na o te whowho kẹ ahwo na kpobi nọ: “Isẹri Jihova a re vovo isigareti hi. Fikiere whai otu iroiro,  wha du kpokpo ai nọ a kẹ owhai isigareti hayo vi ai nyae wọ iwowo-erae ze he nọ wha re ro fi erae họ isigareti rai. Ahwo Ọghẹnẹ a rrọ. Wha rẹ kẹ Isẹri Jihova na kpobi emu isiava okpẹdẹ, keme orọnikọ fiki uzi nọ a thọ a ro fi ai họ uwou-odi hi rekọ fiki orọwọ rai nọ u no Ebaibol ze.”

U wo idhere efa nọ ma ro wo erere re fiki emamọ uruemu mai. Nọ oke u te kpo no hayo nọ oso ọ tẹ be rrọ, a rẹ kẹ ahwo uwou-odi na uvẹ ruọ otafe he. Rekọ a jẹ hae kẹ omai uvẹ ruọ otafe oke kpobi nọ u je omai. A riẹ nọ ma te dhẹ hẹ. U tube wo ẹdẹjọ nọ omọvo iroiro na jọ ọ jẹ mọ evaọ okenọ o je rroro omai nọ ma jọ ọgbọ jọ je ru iruo evaọ otafe, ma tẹ wọe zihe kpobọ ighẹ uwou-odi na re a rẹrotei. U mu ahwo nọ a jẹ rẹrote uwou-odi na ẹro inọ a rẹ sai gine fievahọ omai. Uruemu ezi nọ ma je dhesẹ ẹsikpobi na u ru nọ ahwo nọ a mu omai na a jẹ rọ rehọ unu rai jiri Ọghẹnẹ evaọ iraro mai, yọ onana o kẹ omai evawere gaga.—1 Pita 2:12. *

Evaọ Asoi 11, 1985, a te siobọno omẹ no uwou-odi Dzaleka. A rẹ ruẹ unu gbiku oghọghọ nọ ma wo ho okenọ me kuomagbe ahwo uviuwou mẹ no. Ma yere Jihova nọ o ro fiobọhọ kẹ omai kru ẹgbakiete mai evaọ etoke ebẹbẹ na kpobi. Evaọ oke yena, o jọ omai oma wọhọ epanọ o jọ kẹ Pọl okenọ o kere nọ: “Inievo, ma gwọlọ nọ wha riẹ kpahe uye nọ o bẹ omai . . . Uye na o ga vi omai oma te epanọ ma je ro roro nọ ma te zọ họ. O jọ omai oma nọ uwhu mai u te otọ no. Onana o via re ma gbẹ rẹroso omobọ mai hi rekọ Ọghẹnẹ, ọnọ ọ rẹ kpare enọ i whu no ze. Uwhu dẹẹ ọ thọ omai no.”—2 Kọr. 1:8-10.

Avro ọ riẹ hẹ, u gine wo oke jọ nọ ma roro nọ ma te sae zọ họ. Rekọ ma jẹ yare Jihova ẹsikpobi re ọ kẹ omai udu gbe areghẹ nọ u re fiobọhọ kẹ omai wo ẹzi omaurokpotọ re ma ruẹse wha orro se odẹ oruaro riẹ.

Jihova ọ ghale omai no evaọ egagọ riẹ, te evaọ oke uwoma gbe oke obẹbẹ. Enẹna, eva e be were omai gaga nọ ma be ruẹ uwou ogha Lilongwe nọ a bọ re evaọ ukpe 2000, gbe Egwa Uvie nọ i bu vi odu ọvo (1,000) nọ a bọ fihọ eria sa-sa evaọ Malawi. Ma rẹro eghale nana nọ i no obọ Jihova ze na vievie he, o wọhọ ewezẹ kẹ omẹ avọ aye mẹ, Lidasi. Eghale nana e be bọ ẹrọwọ mai ga ziezi. *