1. Ẹvẹ iruo usiuwoma ota na i wuzou kẹ Jesu te? Ru ei vẹ.

O JẸ hae were Jesu gaga re ọ ta kpahe Uvie Ọghẹnẹ. Wọhọ epanọ Ebaibol na o dhesẹ, ọ rọ uzoẹme Uvie na ta usiuwoma vi uzoẹme ofa kpobi. Ọ fodẹ Uvie na vrẹ unuẹse udhusoi (100) evaọ usiuwoma ota riẹ. Uvie na o ginẹ jọ oware nọ ọ jẹ hai roro kpahe ẹsikpobi.—Se Matiu 12:34.

2. Ẹsejọhọ bro ahwo a jariẹ okenọ Jesu o juzi nọ o rrọ Matiu 28:19, 20 na, kọ ẹvẹ ma sae rọ ta ere?

² Nọ Jesu ọ nwane kparoma no uwhu ze no, ọ tẹ romavia kẹ ahwo egba isoi (500) nọ ọ ruẹ nọ a te sai ru iruo usiuwoma ota na. (1 Kọr. 15:6) O sae jọnọ oke nana Jesu o ro juzi inọ a wha ovuẹ Uvie na se “ahwo erẹwho kpobi” na, onana o jọ okpiruo oke yena. * Jesu ọ ta nọ a ti ru iruo ilogbo nana rri te “oke urere uyero-akpọ na,” yọ ere o be ginẹ via nẹnẹ. Who te bi wobọ evaọ usiuwoma  ota, kiyọ who bi fiobọhọ ru ujaje gbe eruẹaruẹ yena gba.—Mat. 28:19, 20.

3. Abasa jọ vẹ ma jọ wo obufihọ no re ma sai ru iruo usiuwoma ota na gba?

³ Nọ Jesu o juzi kẹ ilele riẹ inọ a ta usiuwoma no, ọ ya eyaa kẹ ae nọ: “Mẹ rrọ kugbe owhai.” (Mat. 28:20) Fikiere, otọ ekpakpọ Jesu a te jọ ru iruo usiuwoma ota nọ e rrọ ruaro na. Yọ Ọghẹnẹ mai na ọ kẹ omai “eware iwoma kpobi” nọ e rẹ sai fiobọhọ kẹ omai ru iruo mai na gba. (Hib. 13:20, 21) Evaọ uzoẹme nana, ma te ta kpahe esa jọ evaọ usu eware iwoma nana: (1) ekwakwa nọ ma rọ ta usiuwoma na no, (2) idhere sa-sa nọ ma rọ ta usiuwoma na no, gbe (3) ewuhrẹ sa-sa nọ ma wo no. Orọ ọsosuọ, joma ta kpahe ekwakwa jọ nọ ma rọ ta usiuwoma na no evaọ ikpe udhusoi (100) nọ e vrẹ na.

4. Fikieme ma rọ rehọ ekwakwa sa-sa ruiruo no evaọ usiuwoma ota mai?

⁴ Jesu ọ rọ “ovuẹ Uvie na” dhesẹ ubi nọ a kọ fihọ oghẹrẹ otọ sa-sa. (Mat. 13:18, 19) Ọwhẹrẹ ọ sae rọ ekwakwa sa-sa ruẹrẹ otọ riẹ họ taure ọ tẹ te kọ eware fihọ iẹe. Epọvo na re, anwọ ikpe buobu ze na, Ovie mai na ọ kẹ omai ekwakwa sa-sa no nọ ma rẹ rọ ruẹrẹ idu ahwo buobu họ re a sae jẹ ovuẹ Uvie na rehọ. Ma rehọ ekwakwa nana jọ ruiruo etoke ikpe ikpe hayo vi ere, yọ efa e riẹ nọ ma gbe bi ro ruiruo rite inẹnẹ. Ekwakwa nana kpobi i fiobọhọ kẹ omai wo onaa usiuwoma ota sa-sa no.

5. Eme họ ekade usiuwoma ota, kọ ẹvẹ a rọ rehọ iẹe ta usiuwoma?

⁵ Okwakwa jọ nọ u fiobọhọ kẹ inievo jọ mu usiuwoma na họ ẹta họ ekade usiuwoma ota, onọ a muhọ eroruiruo evaọ ukpe 1933. Ekade na ọ jẹ hae jọ kakao, yọ ovuẹ Ebaibol kpẹkpẹe o rẹ jariẹ eva. Noke toke, a jẹ hai ru ekade ọkpokpọ nọ u wo ovuẹ okpokpọ ze. O jọ lọlọhọ gaga re ma rehọ iẹe ta usiuwoma. Ikpe 10 oniọvo mai nọ a re se C. W. Erlenmeyer ọ jọ evaọ oke ọsosuọ nọ ọ rọ rehọ edhere nana ta usiuwoma. Ọ ta nọ: “Oghẹrẹ nọ ma jẹ hai ro mu ẹme na họ họ, ‘Iviena se ekade nana.’ Nọ ohwo na o te se ekade na no, ma vẹ kẹe obe mai jọ, kẹsena ma vẹ nya vrẹ.”

6. Ugogo edhere jọ vẹ ekade usiuwoma ota na o ro fiobọhọ evaọ usiuwoma ota?

⁶ Ekade usiuwoma ota na o fiobọhọ evaọ idhere sa-sa. Dede nọ iwhowho-uvie jọ a wo ajọwha kẹ usiuwoma ota na, oma o jẹ hae vo ejọ yọ a riẹ ẹme nọ a rẹ ta ha. Efa e jariẹ nọ e riẹ eme vọ uzou. Fikiere, a rẹ gwọlọ vuẹ ohwo nọ a be ta usiuwoma kẹ oware nọ a riẹ kpobi evaọ umutho iminiti, rekọ ẹsibuobu a jẹ hae rọ orimuo ru onana ha. Wo ohẹriẹ, ekade usiuwoma ota na o jẹ hai fiobọhọ kẹ inievo na vuẹ ovuẹ Uvie na evaọ edhere ọlọlọhọ nọ ọ rrọ vevẹ, jẹ rọ kpẹkpẹe.

7. Ise-abọ vẹ inievo mai jọ a rẹriẹ ovao dhe evaọ eroruiruo ekade usiuwoma ota na?

⁷ Dede na, ise-abọ jọ e jariẹ. Oniọvo mai jọ nọ a re se Grace A. Estep nọ ọ rrọ ukoko na kri no ọ ta nọ: “Ẹsejọ a jẹ hae nọ omai nọ, ‘Ere, eme a kere fihọ ekade na? Kọ whọ sae vuẹ omẹ oware nọ o ta?’ ” Ofariẹ, ahwo jọ a jẹ sai se oware nọ a kere fihọ ekade na ha. Yọ amọfa a jẹ hai roro nọ ma wha ekade na se ai, fikiere nọ a te mi owhowho-uvie na ekade na no, a ve si ẹthẹ rai họ. U te no ere no, ahwo jọ nọ a mukpahe omai a jẹ hae bẹre ekade na. Ghelọ ebẹbẹ nana, ekade na o fiobọhọ kẹ inievo na jẹ sae ta usiuwoma kẹ amọfa, yọ u je dhesẹ ae via wọhọ etausiuwoma Uvie na.

8. Ta kpahe epanọ a jẹ rọ rehọ egramafonu ruiruo evaọ usiuwoma ota na. (Rri uwoho nọ o rrọ emuhọ uzoẹme na.)

⁸ Okwakwa ofa nọ ma ro ruiruo evaọ  etoke ikpe 1930 gbe emuhọ ukpe 1940 họ egramafonu nọ a rẹ sae wha lele oma. Inievo jọ a jẹ hai se okwakwa nana Erọn keme oye o jẹ hae ta ẹme kẹ ae. (Se Ọnyano 4:14-16.) Nọ ohwo nọ a nyaku evaọ usiuwoma ota ọ tẹ kẹ ae uvẹ, inievo na a ve kporo ovuẹ Ebaibol okpẹkpẹe jọ kẹe, kẹsena a vẹ kẹe ebe mai jọ. Ẹsejọ, uviuwou soso u re kokohọ gaviezọ kẹ ovuẹ na. Evaọ ukpe 1934, ukoko na u te mu egramafonu nọ a rẹ wha kpohọ usiuwoma ota họ eru. Uwhremu na, ma te ti wo evuẹ nọ i bu te 92, enọ e ta kpahe izoẹme sa-sa.

9. Ẹvẹ egramafonu o fiobọhọ te evaọ iruo usiuwoma ota na?

⁹ Okenọ ohwo jọ nọ a re se Hillary Goslin o yo ovuẹ Ebaibol mai jọ nọ a rekọdo, ọ tẹ vuẹ oniọvo nọ o kporo i rie kẹe na inọ o momo egramafonu na kẹe re ọyomariẹ o kporo ovuẹ Uvie na kẹ ahwo nọ a gbẹ rrọ oria. Nọ owhowho-uvie na o zihe, ọ tẹ ruẹ amọfa buobu nọ a dhesẹ isiuru nọ a jẹ hẹrẹ iẹe. Ukuhọ riẹ, ahwo nana jọ a tẹ họ-ame, yọ uwhremu na emetẹ ivẹ Hillary a wo ẹnyaharo te epanọ a ro kpohọ Isukulu Giliad, kẹsena a te vi ai kpohọ orẹwho ofa okenọ a nwrotọ no. Wọhọ ekade usiuwoma ota na, egramafonu o fiobọhọ kẹ inievo buobu mu iruo usiuwoma ota na họ. Uwhremu na, Ovie na ọ tẹ rehọ Isukulu Odibọgba Esuo-Ọghẹnẹ wuhrẹ idibo riẹ epanọ a rẹ ta ẹme.

10, 11. Ẹvẹ a rọ rehọ ebe-usi gbe irediyo whowho ovuẹ Uvie na, kọ fikieme idhere nana i ro fiobọhọ gaga?

¹⁰ Evaọ otọ ekpakpọ Ovie na, idibo Ọghẹnẹ a rọ idhere sa-sa ruiruo no re a sae wha usi uwoma na te ahwo buobu oma. Idhere nana i fiobọhọ gaga maero evaọ okenọ ‘iruiruo na e rọ jọ kakao’ na. (Se Matiu 9:37.) Evaọ emuhọ etoke ikpe 1900, ebe-usi ma jẹ rọ wha ovuẹ Uvie na te ahwo buobu oma evaọ eria nọ idibo Jihova a jọ tere he. Koka koka, Brọda Charles Taze Russell ọ jẹ hae rọ etẹligrafo vi ovuẹ Ebaibol se otu nọ o re koko eme nọ a re kere fihọ ebe-usi họ. Kẹsena utu ahwo nana a vẹ wariẹ rọ etẹligrafo vi ovuẹ na kpohọ obọ America, Canada, gbe Europe nọ a rẹ jọ fi ei họ ebe-usi. Evaọ ukpe 1913, ebe-usi nọ i bu te idu ivẹ (2,000) e jẹ wha ovuẹ Brọda Russell te ahwo nọ a bu te ima ikpegbisoi (15,000,000) oma evaọ eria sa-sa.

¹¹ Nọ Brọda Russell o whu no, inievo na a tẹ jẹ rehọ edhere ọfa nọ o fiobọhọ gaga whowho usi uwoma Uvie na. Evaọ Ane 16, 1922, Brọda Joseph F. Rutherford ọ tẹ kẹ ovuẹ jọ nọ o jọ usu evuẹ irediyo ọsosuọ riẹ, ahwo nọ a gaviezọ a bu te idu udhuvẹ gbikpe (50,000). Kẹsena evaọ Ava 24, 1924, ukoko na u te ru oria iredio obọrai nọ a se WBBR, a te mu ei họ eroruiruo. Uwou-Eroro ọ Akpegbivẹ 1, 1924 (ọrọ Oyibo) o ta kpahe edhere ọkpokpọ nana nọ a je ro ruiruo na inọ: “Ma ruẹ nọ irediyo na họ edhere nọ ọ mai ku je woma nọ a re ro whowho ovuẹ Uvie na.” Wọhọ obe-usi na, irediyo na o fiobọhọ wha usi uwoma na te ahwo buobu obọ evaọ eria nọ iwhowho-uvie e jọ bu tere he.

12. (a) Edhere usiuwoma ota ẹgbede vẹ o rẹ mae were owhẹ? (b) Eme ọ rẹ sai fiobọhọ kẹ omai fi ozodhẹ nọ o rẹ sae jọnọ ma wo kpahe usiuwoma ota ẹgbede kparobọ?

¹² Edhere ọfa jọ nọ ukoko na o be tuduhọ omai awọ gaga nọ ma ro ruiruo enẹna họ, usiuwoma ota ẹgbede. Koyehọ usiuwoma ota evaọ oria nọ ahwo a rẹ jọ zurie, wọhọ oria nọ imotosaikoro, imoto gbe itreni e rẹ kpahe, oko-ore, gbe eki. O sae jọnọ ozọ o be hai mu owhẹ re who wobọ evaọ idhere usiuwoma ota nana jọ. O tẹ rrọ ere, u ti woma gaga re whọ lẹ je roro  kpahe ẹme nana nọ ọsẹro ọnyawariẹ jọ nọ a re se Angelo Manera, Jr., ọnọ ọ rrọ iruo na kri no ọ ta, inọ: “Ma rri edhere usiuwoma ota okpokpọ kpobi nọ o romavia wọhọ edhere ọfa nọ ma rẹ rọ gọ Jihova, dhesẹ nọ ma bi yoẹme kẹe, je dhesẹ ẹgbakiete mai. Ma jẹ hae ginẹ rehọ ọwhọ gbe unevaze gọe evaọ idhere kpobi nọ ọ gwọlọ.” Ma te bi wobọ evaọ edhere usiuwoma ota okpokpọ jọ, ẹsejọhọ onọ o nwani kiehọ omai oma tere he, u ti fiobọhọ kẹ omai fievahọ Jihova, je fi ẹrọwọ ọgaga họ iẹe, onana o vẹ te lẹliẹ omai wo usu okpekpe kugbe ei.—Se 2 Ahwo Kọrint 12:9, 10.

13. Ẹvẹ oria evuẹ mai na u bi ro fiobọhọ kẹ ahwo buobu nẹnẹ, kọ emamọ iyẹrẹ vẹ who wo no fikinọ whọ be hai dhesẹ iẹe kẹ ahwo?

¹³ O rẹ were iwhowho-uvie buobu re a dhesẹ oria evuẹ jw.org mai na kẹ ahwo, oria nọ a sae jọ rehọ ebe mai evaọ evẹrẹ nọ i bu te egba ihrẹ (700). Ahwo nọ a be hai kpohọ oria evuẹ mai na kẹdẹ kẹdẹ a bu vi ima ọvo gbe idu egba ezeza (1,600,000). Wọhọ epanọ ovuẹ Uvie na o rọ ẹkwoma irediyo te ahwo buobu oma evaọ oke nọ u kpemu na, ere ahwo buobu a be rọ ẹkwoma oria evuẹ mai na yo ovuẹ na nẹnẹ, makọ enọ e be rria eria sa-sa nọ i siomano.

14. Ewuhrẹ vẹ iwhowho-uvie a gwọlọ, kọ isukulu vẹ i fiobọhọ kẹ ai zihe ruọ iwuhrẹ nọ i wo onaa ziezi no?

¹⁴ Ma dhunu te ekwakwa gbe idhere jọ nọ a rọ wha ovuẹ Uvie na haro no. Kọ ẹvẹ kpahe ewuhrẹ nọ ma bi wo? O sae jọnọ ohwo nọ a kporo egramafonu kẹ ọ siọ ovuẹ na hayo o dhesẹ isiuru kpahe oware nọ o se evaọ ekade usiuwoma ota na. O gwọlọ nọ iwhowho-uvie a rẹ riẹ epanọ a sai ro fi ezadhe kparobọ evaọ usiuwoma ota na gbe epanọ a sae rọ rehọ onaa wuhrẹ ahwo nọ a dhesẹ isiuru. Uzẹme o rrọ inọ ẹzi Ọghẹnẹ o fiobọhọ kẹ Nathan H. Knorr muẹrohọ nọ u fo re iwhowho-uvie a rehọ okẹ ẹmeọta rai whowho usiuwoma na. Kọ eme ọ te sai fiobọhọ kẹ ai ru onana? Oye họ Isukulu Odibọgba Esuo-Ọghẹnẹ na, onọ ukoko na o tohọ evaọ ukpe 1943. Isukulu yena i fiobọhọ kẹ omai wo onaa ewuhrẹ ziezi no.

15. (a) Eme inievo jọ a rẹriẹ ovao dhe okenọ a je ru ẹme evaọ Isukulu Odibọgba Esuo-Ọghẹnẹ na? (b) Ẹvẹ eyaa Jihova nọ e rrọ Olezi 32:8 na i ro rugba kẹ owhẹ no?

¹⁵ O rehọ oke taure inievo buobu a tẹ riẹ epanọ ọ sae rọ ta ẹme kẹ ogbotu. Oniọvo mai nọ a re se Julio S. Ramu, ọ kareghẹhọ ẹme ọsosuọ nọ ọ jọ isukulu na ru evaọ ukpe 1944. Uzoẹme riẹ họ: Doẹg. Ọzae nọ a jọ oria ikereakere isoi ọvo fodẹ evaọ Ebaibol na. Julio ọ ta nọ: “Igbo mẹ e jẹ  variẹ, abọ mẹ o je nyuhu, yọ akọ mẹ ọ jẹ tehe ohwohwo.” Mai yoma na o gwọlọ nọ oria ikere isoi nana, Julio o re ro ru ẹme riẹ na. O fibae nọ: “Iminiti esa me ro ru ẹme na. Onana o jọ orọ ọsosuọ nọ me ro ru ẹme evaọ eplatfọmo, rekọ mẹ seba ha.” Emaha a te ti mu obọ họ ewo evaọ isukulu na, dede nọ o jọ lọlọhọ re ejọ i ru ẹme kẹ ogbotu hu. Angelo Manera nọ ma fodẹ ẹsiẹe na ọ kareghẹhọ ẹme ọsosuọ ọmoha jọ nọ o mu ekọleji họ obọ. Ọ ta nọ: “Okenọ ọmọ na o mu ẹme riẹ họ, ozọ u mu rie te epanọ o ro mu igbi oviẹ họ esi. Rekọ fikinọ ọ gba riẹ mu nọ o re ru ẹme na, o ru ẹme na re avọ igbi oviẹ nọ o je si na.” Kọ whọ siọ uyo ba ẹkẹ hayo siọ obọ ba ewo no evaọ ewuhrẹ fiki omovuọ, hayo fiki ẹbẹbẹ ọfa jọ? Lẹ se Jihova inọ o fiobọhọ kẹ owhẹ fi ozodhẹ ra kparobọ. Whọ te ruẹ nọ o ti fiobọhọ kẹ owhẹ wọhọ epanọ o fiobọhọ kẹ inievo nọ i mu Isukulu Odibọgba Esuo-Ọghẹnẹ họ na.—Se Olezi 32:8.

16. Ẹjiroro vẹ Isukulu Giliad i rugba no (a) evaọ oke nọ u kpemu (b) anwọ 2011 ze?

¹⁶ Orọnikọ Isukulu Odibọgba Esuo-Ọghẹnẹ na ọvo Jihova o bi ro wuhrẹ idibo riẹ nẹnẹ hẹ. Imishọnare gbe amọfa a wo erere ologbo no Isukulu Giliad ze no. Wọhọ epanọ owuhrẹ isukulu Giliad na jọ ọ ta, obọdẹ oware jọ nọ a gwọlọ rehọ isukulu na “fiobọhọ kẹ inievo na wo họ, ọwhọ nọ a rẹ rọ ruabọhọ iruo usiuwoma ota na.” A to isukulu nana họ evaọ ukpe 1943, yọ anwọ oke yena ze a jọ isukulu na wuhrẹ inievo nọ i bu vi idu-eree gbe egba isoi (8,500) no. Yọ a dhe imishọnare nọ i nwrotọ no isukulu na kpoho ekwotọ nọ i bu te oware wọhọ ẹgba ọvo gbe udhosa gbikpe (170) no kẹ usiuwoma ota. Anwọ ukpe 2011 ze, ahwo nọ a rrọ iruo odibọgba oke-kpobi ọrọ obọdẹ ọvo a be hai zizie kpohọ isukulu nana, wọhọ ekobaro obọdẹ, esẹro ọnyawariẹ, inievo nọ e rrọ iruo Ebẹtẹle, hayo imisiọnare nọ i ri ti kpohọ isukulu na ha.

17. Ewoma vẹ o no isukulu Giliad ze no?

¹⁷ Ewoma vẹ o no ewuhrẹ nana ze no? Roro kpahe oriruo nana. Evaọ Aria ukpe 1949, iwhowho-uvie nọ e jọ emotọ Japan a bu vrẹ ikpe he. Evaọ ekuhọ ukpe yena, a te vi imisiọnare 13 nọ i nwrotọ no isukulu Giliad ze kpohọ ẹkwotọ na. Nẹnẹ, iwhowho-uvie nọ e rrọ Japan a bu te idu egba ivẹ gbe ikpegbezeza (216,000), yọ ibuobu rai e rrọ ekobaro.

18. Fodẹ isukulu efa jọ nọ i fiobọhọ kẹ inievo nọ i te wo ẹnyaharo ziezi no evaọ egagọ Ọghẹnẹ.

¹⁸ Isukulu efa e riẹ wọhọ Isukulu Odibọgba Uvie na, eyehọ Isukulu Ekobaro, Isukulu Rọkẹ Etausiuwoma Uvie Na, Isukulu Rọkẹ Esẹro Ọnyawariẹ avọ Eyae Rai, gbe Isukulu Rọkẹ Inievo Ogbẹgwae Uwou Ogha avọ Eyae Rai. Isukulu nana i fiobọhọ kẹ inievo ukoko na wo onaa gbe ẹnyaharo gaga no evaọ egagọ Ọghẹnẹ. Rite inẹnẹ Ovie na ọ be ruabọhọ wuhrẹ idibo Ọghẹnẹ.

19. Eme Charles Taze Russell ọ ta kpahe iruo usiuwoma ota na, kọ ẹvẹ ẹme riẹ na ọ rọ rrọ uzẹme nẹnẹ?

¹⁹ Ikpe udhusoi (100) e ruemu no anwẹnọ a rọ rehọ Uvie Ọghẹnẹ mu no evaọ obọ odhiwu. Ovie mai na Jesu Kristi, ọ be ruabọhọ wuhrẹ omai. Ẹme nọ Charles Taze Russell ọ ta re o te ti whu evaọ ukpe 1916 u dhesẹ nọ ọ kparo ruẹ epanọ a ti ru iruo usiuwoma ota na kẹre te. Ọ ta kẹ ogbẹnya ọkpekpe riẹ jọ nọ: “Iruo na e be rro haro gaga, yọ i ti dhe ẹruẹro keme a te ta ‘usiuwoma Uvie na’ evaọ akpọ na soso.” (obe na, Faith on the March onọ A. H. Macmillan o kere, ẹwẹ. 69) Ẹme nọ ọ ta na ginọ uzẹme. Eva e be were omai inọ noke toke Ọghẹnẹ udhedhẹ na ọ be ruẹrẹ omai họ kẹ obọdẹ iruo nana nọ e rẹ kẹ evawere na. Ọ be kẹ omai “eware iwoma kpobi” nọ o gwọlọ re ma sai ru oreva riẹ.