1-3. (a) Fikieme ẹvẹrẹ gbe edhere ẹmeọta Ọghẹnẹ u ro kpehru vi orọ ohwo-akpọ? (b) Eme ma te ta kpahe evaọ uzoẹme nana?

ỌGHẸNẸ ebẹdẹ bẹdẹ na ọ ma ikọ-odhiwu gbe ahwo-akpọ re a rria uzuazọ je wo evawere wọhọ ọyomariẹ. (Ol. 36:9; 1 Tim. 1:11) Jọn ukọ na o se omama ọsosuọ Ọghẹnẹ “Ẹme na” gbe “ọnọ ọ rrọ emuhọ emama Ọghẹnẹ.” (Jọn 1:1; Evia. 3:14) Jihova ọ vuẹ Ọmọ otuyẹ riẹ na iroro gbe eriwo riẹ kpahe eware. (Jọn 1:14, 17; Kọl. 1:15) Pọl ukọ na ọ fodẹ ‘ẹrọunu ikọ-odhiwu,’ onọ o rrọ edhere nọ o kpehru vi ọrọ ahwo-akpọ nọ ikọ-odhiwu a rẹ rọ ta ẹme.—1 Kọr. 13:1.

² Jihova ọ riẹ kpahe ikọ-odhiwu gbe ahwo-akpọ lafi. Ẹsikpobi ahwo-akpọ nọ a rẹ sai kele mu hu a be hae rọ evẹrẹ sa-sa lẹ sei evaọ oke ovona. Orọnikọ ọ rẹ gaviezọ kẹ elẹ yena ọvo ho, evaọ oke ovona ọ be hae ta ẹme kẹ ikọ-odhiwu riẹ jẹ kẹ ae ọkpọvio. Re ọ sai ru onana, kiyọ iroro riẹ, ẹvẹrẹ riẹ, gbe edhere ẹmeọta riẹ i re gine kpehru vi erọ ohwo-akpọ thethabọ. (Se Aizaya 55:8, 9.) O rrọ vevẹ, ẹvẹrẹ nọ ahwo-akpọ a re wo otoriẹ riẹ lọlọhọ oye Jihova o re ro lele ae ta ẹme.

³ Obọnana ma te ta kpahe oghẹrẹ nọ Ọghẹnẹ nọ o wo areghẹ thesiwa na ọ rọ ta ẹme kẹ idibo riẹ vevẹ no anwọ emuhọ ze. Ma te jẹ ruẹ oghẹrẹ nọ o bi ro nwene edhere ẹmeọta riẹ rọwokugbe ẹgwọlọ gbe uyero idibo riẹ.

4. (a) Ẹvẹrẹ vẹ Jihova ọ rọ ta ẹme kẹ Mosis, Samuẹle, gbe Devidi? (b) Eme vẹ e rrọ Ebaibol na?

⁴ Jihova ọ rehọ ẹvẹrẹ ohwo-akpọ ta ẹme kẹ Adamu evaọ ọgbọ Idẹn. Yọ o wọhọ nọ ẹvẹrẹ Hibru oke anwae o ro ru onana. Uwhremu na ọ tẹ rọ ẹme riẹ kẹ idibo riẹ wọhọ Mosis, Samuẹle, gbe Devidi nọ e rẹ ta ẹvẹrẹ Hibru nọ a rọ rehọ onaa ẹmeọta obọrai kere abọjọ Ebaibol na. U te no ẹme nọ o no unu Ọghẹnẹ ze nọ a kere fihotọ no, a kere oghẹrẹ nọ Ọghẹnẹ o yeri kugbe idibo riẹ, iruẹru rai nọ i dhesẹ ẹrọwọ, uyoyou, ethobọ gbe enọ a jọ dhesẹ nọ a kare ẹrọwọ. Evuẹ nana kpobi e rrọ obufihọ gaga kẹ omai nẹnẹ.—Rom 15:4.

5. Kọ Jihova ọ gba idibo riẹ họ nọ ẹvẹrẹ Hibru ọvo a rẹ ta? Ru ei vẹ.

⁵ Nọ uyero ohwo-akpọ u nwene no, ogbẹrọnọ ẹvẹrẹ Hibru ọvo Ọghẹnẹ ọ jẹ rọ ta ẹme kẹ ohwo-akpọ họ. Okenọ ahwo Izrẹl a zihe no igbo Babilọn ze no, Aramaik o te zihe ruọ ẹvẹrẹ nọ idibo Ọghẹnẹ jọ a jẹ hae ta kẹdẹ kẹdẹ. Ẹsejọhọ onana u ru nọ Jihova ọ rọ rehọ ẹzi riẹ kẹ Daniẹl, Jerimaya gbe Ẹzra nọ e jọ eruẹaro riẹ a rọ rehọ ẹvẹrẹ Aramaik kere abọjọ Ebaibol na. *

6. U te no Hibru no, ẹvẹ ma ro wo Ẹme Ọghẹnẹ evaọ evẹrẹ efa?

⁶ Uwhremu na nọ Alẹkzanda Ologbo na o fi abọ ologbo akpọ oke yena kparobọ no, Koine hayo ẹvẹrẹ Griki nọ a jẹ hae ta gaga oke yena o te zihe ruọ ugogo ẹvẹrẹ nọ erẹwho buobu a jẹ ta. Ahwo Ju buobu a te mu ẹvẹrẹ yena họ ẹta, onana u te ru nọ a rọ fa Ikereakere Hibru fihọ ẹvẹrẹ Griki. Efafa Ebaibol nana nọ o wọhọ nọ ahwo 72 a fa na a bi se Septuagint na. Onana o jọ orọ ọsosuọ nọ a fa Ebaibol na fihọ ẹvẹrẹ ọfa, o tẹ jẹ rrọ usu efafa nọ e mai wuzou. * Efafa Ebaibol sa-sa i wo ohẹriẹ no ohwohwo evaọ onaa nọ a rọ fa ae. A fa ejọ lele onaa ẹmeọta ẹvẹrẹ nọ a fa rai no ze, efa kọ onaa ẹmeọta ọfefafa na. O make rrọ ere na, ahwo Ju nọ a rẹ ta ẹvẹrẹ Griki a rri Septuagint inọ Ẹme Ọghẹnẹ dẹẹ, yọ epọvo na Ileleikristi a rri rie re.

7. Ẹvẹrẹ vẹ o wọhọ nọ Jesu o ro wuhrẹ ilele riẹ?

⁷ Okenọ ọmọ ọtuyẹ Ọghẹnẹ ọ ziọ otọakpọ, ẹsejọhọ ọ rehọ ẹvẹrẹ Hibru wuhrẹ hayo ta ẹme. (Jọn 19:20; 20:16; Iruẹru 26:14) U muẹro nọ ẹvẹrẹ Aramaik o kpomahọ oghẹrẹ nọ ahwo a jẹ hae ta Hibru evaọ ikpe udhusoi-ọsosuọ, fikiere o sae jọnọ Jesu ọ rehọ Aramaik ta eme jọ. Dede na, ọ riẹ ẹvẹrẹ Hibru oke anwae nọ Mosis gbe eruẹaro na a jẹ hae ta. A jẹ hai se eme eruẹaro nana koka koka evaọ etẹmpol na. (Luk 4:17-19; 24:44, 45; Iruẹru 15:21) U te no ere no, a jẹ hae ta ẹvẹrẹ Griki gbe Latin evaọ Izrẹl. Ebaibol na ọ vuẹ omai hi sọ Jesu ọ jẹ hae ta evẹrẹ nana.

8, 9. Nọ Ileleikristi e jẹ vahabọ, fikieme Griki ọ rọ jọ ẹvẹrẹ nọ idibo Ọghẹnẹ a jẹ mae ta hayo ro kere ebe, kọ eme onana u dhesẹ kpahe Jihova?

⁸ Ilele ọsosuọ Jesu a riẹ ẹvẹrẹ Hibru, rekọ okenọ o whu no, a jẹ ta evẹrẹ efa. (Se Iruẹru Ikọ 6:1.) Nọ Ileleikristi e jẹ vaha abọ oke yena, ibuobu rai a tẹ jẹ ta ẹvẹrẹ Griki. Ẹvẹrẹ Griki a mai ro kere ebe Usiuwoma Matiu, Mak, Luk gbe Jọn nọ e ta kpahe eware nọ Jesu o wuhrẹ je ru na. Onọ u dhesẹ nọ Griki o jọ ẹvẹrẹ ilele Jesu buobu, orọnikọ Hibru hu. * Griki a ro  kere ileta Pọl ukọ na gbe ebe Ebaibol na efa re.

⁹ U kiehọ gaga inọ okenọ ahwo nọ a kere Ikereakere Griki Ileleikristi na a jẹ wariẹ ẹme Ikereakere Hibru, Septuagint na a rehọ eme itieye na buobu no ze. Eme nana nọ a wariẹ, nọ e dina wo ohẹriẹ ẹsejọ no epanọ a ta rai dẹẹ evaọ Hibru na, e rrọ abọjọ Ikereakere efuafo na. Enẹ eme nọ ahwo-akpọ sebaẹgba a rehọ onaa ẹmeọta oborai fa, i ro zihe ruọ abọjọ Ẹme Ọghẹnẹ, ọnọ o re rri uruemu-ẹwho hayo ẹvẹrẹ jọ woma vi ọfa ha na.—Se Iruẹru Ikọ 10:34.

10. Eme oghẹrẹ nọ Jihova o bi ro lele ahwo-akpọ ta ẹme u wuhrẹ omai?

¹⁰ Umutho eme nọ ma ta kpahe oghẹrẹ nọ Ọghẹnẹ ọ rẹ rọ ta ẹme kugbe ahwo-akpọ no na, u wuhrẹ omai nọ Jihova o re nwene edhere ẹmeọta riẹ rọwokugbe ẹgwọlọ gbe uyero idibo riẹ. Ọ rẹ gba omai họ nọ ma wuhrẹ ugogo ẹvẹrẹ jọ taure ma tẹ riẹ kpahe iẹe hayo ẹjiroro riẹe he. (Se Zekaraya 8:23; Eviavia 7:9, 10.) Jihova ọ rọ ẹzi riẹ kpọ ahwo kere eme nọ e rrọ Ebaibol na, rekọ ọ kuvẹ re ahwo-akpọ a rehọ onaa ẹmeọta obọrai sa-sa fa eme na.

11. Fikieme evẹrẹ sa-sa nọ e romavia no e gbẹ rọ whaha Ọghẹnẹ ẹmeọta-kugbe ahwo-akpọ họ?

¹¹ Kọ evẹrẹ sa-sa nọ ahwo a be ta nẹnẹ gbe inwene esese nọ e romavia no evaọ efafa e whaha Ọghẹnẹ ẹmeọta-kugbe ahwo-akpọ no? Ijo. Wọhọ oriruo, o sae jọnọ umutho eme jọ nọ Jesu ọ rọ ẹvẹrẹ ọsosuọ ta ọvo ma riẹ. (Mat. 27:46; Mak 5:41; 7:34; 14:36) Rekọ Jihova o ru nọ a rọ rehọ ẹvẹrẹ Griki kere ovuẹ Jesu, kẹsena a tẹ te fae fihọ evẹrẹ efa. Uwhremu na, ahwo Ju gbe Ileleikristi a tẹ jẹ hae rọ obọ kere eme nọ i ru Ikereakere na fihọ ikulu-ebe sa-sa, enẹ a rọ sẹro ikere efuafo na. A tẹ te fa enana fihọ evẹrẹ efa buobu. Yọ oware wọhọ ikpe egba ene (400) nọ Jesu o whu no, John Chrysostom ọ ta nọ evaọ oke riẹ yọ a fa iwuhrẹ Jesu fihọ ẹvẹrẹ ahwo Siria, Ijipti, India, Pasia, Ẹtiopia gbe evẹrẹ efa buobu no.

12. Ẹvẹ a rọ wọso efafa Ebaibol na no?

¹² Ebaibol na nọ a fa fihọ evẹrẹ sa-sa o raha omaa ahwo wọhọ ovie-ologbo Rom jọ nọ a re se Diocletian. Evaọ ukpe 303 C.E. o juzi nọ a raha Ebaibol kpobi nọ a ruẹ kufiẹ. A jẹ rọ idhere sa-sa raha Ebaibol na jẹ wọso ahwo nọ a jẹ fae gbe enọ i je ru ei te amọfa obọ. Evaọ ikpe odu ọvo gbe egba ivẹ (1,200) nọ i lele i rie, William Tyndale ọ tẹ jowọ inọ ọ rẹ fa Ebaibol na no ẹvẹrẹ Hibru gbe Griki fihọ Oyibo. Ọ ta kẹ ọzae jọ nọ o kpohọ isukulu gaga inọ: “Ọghẹnẹ ọ tẹ sẹro uzuazọ mẹ, taure ikpe buobu e tẹ ruemu, me ti ru nọ ọmọzae ọboba nọ o re kporo udhu ọ te rọ riẹ Ikereakere na vi owhẹ.” Tyndale ọ tẹ dhẹ no England kpobọ ẹkwotọ Europe re ọ jọ obei fa Ebaibol na je printi riẹ. Dede  nọ isu-egagọ a daoma re a jọ ẹgbede mahe Ebaibol kpobi nọ a ruẹ, Ebaibol nọ Tyndale ọ fa na i je te ahwo buobu obọ. Ukuhọ riẹ, a te vivie Tyndale, kẹsena a tẹ gba ofu dhei eva bẹsenọ o ro whu je thuru iei fihọ ure mahe. Rekọ Ebaibol nọ ọ fa ọ gbẹ jọ uzuazọ. Efafa nana u fiobọhọ kẹ ahwo nọ a fa Ebaibol King James na gaga, onọ o rrọ Ebaibol nọ o te ahwo buobu obọ.—Se 2 Timoti 2:9.

13. Eme ewuhrẹ ikulu-ebe oke anwae u dhesẹ via no?

¹³ Uzẹme riẹ họ, u wo umutho eware jọ nọ e jọ iko Ebaibol anwae jọ thọ hayo wo ohẹriẹ. Dede na, egba-uwuhrẹ Ebaibol a romatotọ wuhrẹ jẹ rehọ ehẹhẹ-ebe, ikulu-ebe, gbe efafa oke anwae efa buobu wawọ ohwohwo no. Onana u fiobọhọ nọ a rọ ruẹ nọ enwenọ oma Ebaibol na kpobi ọ rrọ gbagba. Umutho eria ikere jọ nọ e nwani muẹro tere he i nwene ovuẹ Ebaibol na ha. Ikulu-ebe oke anwae nọ emọ-uwuhrẹ Ebaibol a kiẹriwi o kẹ rai imuẹro inọ ovuẹ ọsosuọ nọ Jihova ọ rọ ẹzi riẹ kẹ ahwo inọ a kere fihotọ o ginẹ rrọ Ebaibol na.—Aiz. 40:8. *

14. Ẹvẹ ovuẹ Ebaibol na o kẹre te no?

¹⁴ Ghelọ ọwọsuọ ọgaga nọ o no obọ ewegrẹ Ọghẹnẹ ze, Jihova o ru rie lọhọ nọ Ẹme riẹ, Ebaibol na ọ rọ rrọ obe nọ a mae fa fihọ evẹrẹ efa no evaọ ikuigbe ohwo-akpọ. Makọ evaọ etoke nọ ahwo buobu a fi ẹrọwọ họ Ọghẹnẹ hẹ, Ebaibol na o jọ obe nọ o nya eki gaga, yọ enẹna a fa abọ riẹ jọ hayo omariẹ soso fihọ evẹrẹ nọ i bu vi idu ivẹ gbe egba eree (2,800) no. Wariẹ akpọ-soso họ, obe ofa o riẹ hẹ nọ ahwo a wo te Ebaibol na. Efafa Ebaibol jọ i vẹ hayo gba te ejọ họ. O make rrọ ere na, ohwo ọ sae jọ enwenọ efafa Ebaibol kpobi wuhrẹ ugogo uzẹme Ebaibol na, oyehọ uzẹme kpahe ẹruore gbe esiwo ohwo-akpọ.

15. (a) Ẹvẹ a ro fi ẹbẹbẹ evẹrẹ kparobọ no nẹnẹ? (b) Fikieme a be rọ rehọ Oyibo kere ebe iwuhrẹ Ọghẹnẹ nẹnẹ?

¹⁵ Evaọ 1919 nọ a rehọ utu osese orọ emọ-uwuhrẹ Ebaibol mu “ọrigbo nọ a re fievahọ nọ o wo areghẹ na,” ẹvẹrẹ Oyibo a jẹ mae rọ wha evuẹ se “erigbo uwou” na. (Mat. 24:45) “Ọrigbo” yena ọ daoma gaga no re a sae fa iwuhrẹ Ọghẹnẹ fihọ evẹrẹ efa, yọ evẹrẹ na i bu vi egba ihrẹ (700) no enẹna. Wọhọ ẹvẹrẹ Griki nọ a re se Koine evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ, ẹvẹrẹ Oyibo a bi ro kere ebe iwuhrẹ Ọghẹnẹ nẹnẹ yọ oye a be fa evẹrẹ efa no ze keme wariẹ akpọ na soso họ, Oyibo họ ẹvẹrẹ nọ a be mae rọ thueki je wuhrẹ evaọ isukulu.

16, 17. (a) Ẹgwọlọ vẹ idibo Ọghẹnẹ a muẹrohọ? (b) Ẹvẹ a ro ru ẹgwọlọ nana gba? (c) Irẹro vẹ a wo kpahe Ebaibol New World Translation of the Holy Scriptures na evaọ ukpe 1950?

 ¹⁶ Ebaibol na họ obe nọ a bi kere eme erọ iwuhrẹ ẹme Ọghẹnẹ kpobi nọ ma bi wo nẹnẹ na no ze. Evaọ etoke ikpe 1950, Ebaibol King James Version nọ a fa re evaọ ukpe 1611 na o jọ Ebaibol Oyibo nọ ahwo a mai wo evaọ akpọ na soso. Rekọ eme nọ a rọ fa Ebaibol na i kiekpo gaga no. Yọ umutho eria ikere jọ ọvo odẹ Ọghẹnẹ o jọ romavia, kpakiyọ evaọ ikulu-ebe Ebaibol oke anwae, odẹ Ọghẹnẹ o romavia asia idu buobu. Ofariẹ, ethobọ jọ gbe eria ikere nọ e rrọ ikulu-ebe oke anwae he e jọ efafa Ebaibol yena re. Efafa Ebaibol efa nọ e jariẹ oke yena i wo ethobọ jọ re.

¹⁷ O gwọlọ nọ a rẹ rehọ eme nọ ahwo a be ta kẹdẹ kẹdẹ fa Ebaibol nọ o wo ovuẹ Ikereakere ọsosuọ na gbagba. Fikiere, a tẹ rehọ Ogbẹgwae Efafa Ebaibol Akpọ Ọkpokpọ mu, yọ evaọ etoke ikpe ikpe, koyehọ no 1950 rite 1960, a te siobọno efafa Ebaibol nọ a jẹ fa na, onọ a ru fihọ iko ezeza. Okenọ a je siobọno uko ọsosuọ Ebaibol na evaọ ẹdẹ avọ 2 amara Aria, ukpe 1950, Brọda N. H. Knorr ọ vuẹ ogbotu nọ ọ jọ okokohọ na nọ: “Noke toke, ma be ruẹ inọ o gwọlọ nọ ma re wo Ebaibol nọ a rehọ eme nọ a be ta kẹdẹ kẹdẹ fa, onọ o rọwokugbe uzẹme nọ ma riẹ na, gbe onọ o rrọ gbagba wọhọ ikere ọsosuọ na, nọ u re fiobọhọ kẹ omai gbe wo otoriẹ uzẹme na; efafa Ebaibol nọ ahwo oke nana a re wo otoriẹ riẹ lọlọhọ, nwane wọhọ epanọ ahwo gheghe nọ a wo eriariẹ ikpehru hu a je wo otoriẹ ikere ọsosuọ nọ ilele Jesu a fa evaọ oke yena.” Kẹsena ọ tẹ ta inọ o rẹro nọ efafa nana u ti fiobọhọ kẹ ima ahwo buobu wo otoriẹ iwuhrẹ Ọghẹnẹ.

18. Iroro-ejẹ vẹ e lẹliẹ efafa Ebaibol nyaharo gaga no?

¹⁸ Irẹro yena i rugba evaọ ukpe 1963, okenọ a ro siobọno Ebaibol Efafa Akpọ Ọkpokpọ ọrọ Ikereakere Griki Ileleikristi Na evaọ evẹrẹ ezeza efa, ẹvẹrẹ Dutch, French, German, Italian, Portuguese, gbe Spanish. Evaọ ukpe 1989, Utu Ẹruorote Iruẹru Isẹri Jihova o tẹ rọ ẹko-iruo jọ mu evaọ obọ ehri-ukoko nọ u bi ru ọruẹrẹfihotọ nọ efafa Ebaibol e rẹ rọ vẹrẹ. Kẹsena evaọ ukpe 2005, a te ru efafa Ebaibol fihọ oware nọ u wuzou gaga nọ o gwọlọ nọ utu evẹrẹ nọ e be hae fa Uwou-Eroro Na a re ru. Onana u ru nọ ma ro wo Ebaibol New World Translation of the Holy Scriptures na soso hayo abọ riẹ jọ evaọ evẹrẹ nọ i bu vi udhozeza gbe ikpe (130).

19. Obọdẹ oware vẹ o via evaọ 2013, kọ eme ma te ta kpahe evaọ uzoẹme nọ o rrọ aro na?

¹⁹ Nọ oke o be nyaharo na, o tẹ gwọlọ nọ a rẹ rọ Oyibo nọ a be ta kẹdẹ kẹdẹ rọ wariẹ fa Ebaibol New World Translation of the Holy Scriptures na. Evaọ ẹdẹ avọ 5 gbe 6 amara Akpe, ọrọ ukpe 2013, ahwo nọ a bu te ima ọvo, idu egba ene gbe ikpegbesa, gbe egba ezeza gbe ikpe ihrẹ gbe ezeza (1,413,676) evaọ erẹwho 31 a te thuru kugbe gaviezọ kẹ ẹgwae ẹgbukpe Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania ọrọ avọ 129. Eva e were ogbotu na gaga nọ omọvo Utu Ẹruorote Na jọ o siobọno Ebaibol New World Translation of the Holy Scriptures nọ a rehọ Oyibo nọ a be ta nẹnẹ fa. Irui i no ibuobu aro ze nọ eruẹrẹahwohọ na a jẹ ghale Ebaibol ọkpokpọ nana kẹ ae omomọvo. Nọ a je se eria ikere sa-sa no Ebaibol na ze, ogbotu na o te muẹrohọ nọ a re te rehọ eme nọ i woma tenẹ fa Ẹme Ọghẹnẹ fihọ ẹvẹrẹ Oyibo ẹdẹvo ho. Uzoẹme nọ o rro aro na o te ta kpahe igogo eware jọ nọ e rrọ Ebaibol nọ a wariẹ fa na, gbe epanọ a rọ fae fihọ evẹrẹ efa sa-sa no.