1, 2. Eme ma rẹ sai roro kpahe ẹsejọ, kọ iriruo Ebaibol vẹ e rẹ ziọ omai iroro?

KỌ WHỌ nọ omara no ẹdẹjọ inọ: ‘Kọ ẹyao mẹ nana o ti kpo?’ Ẹsejọhọ who roro no re sọ ẹyao ohwo uviuwou ra hayo ogbẹnyusu ra jọ ọ te sai kpo. Ohwo nọ ọ be mọ okpẹyao ọ rẹ sai wo iroro nana. Evaọ oke Elaeja avọ Elaesha eruẹaro na, ivie ivẹ jọ a ta ọkpọ ẹme yena. Ahazaya ovie na, nọ ọ jọ ọmọzae Ehab gbe Jezibẹl o kie nwoma, fikiere ọ tẹ nọ inọ: “[Kọ] me re ti no ẹyao nana”? Evaọ oke ofa, Bẹnhadad ovie Siria ọ jẹ mọ gaga, ọ nọ inọ: “Mẹ rẹ sae ti no ẹyao nana nọ mẹ rọ na?”—2 Iv. 1:2; 8:7, 8.

² Ma tẹ be mọ, ma re rẹro nọ oma mai o ga, yọ irẹro evona ma re wo kpahe ahwo nọ ma you nọ e be mọ. Ghele na, ahwo buobu a rẹ ruawa kpahe oware nọ Ọghẹnẹ o ti ro fiobọhọ kẹ ae. Okenọ ivie nọ ma fodẹ na i je su, ẹsejọ Ọghẹnẹ ọ jẹ hae rọ edhere igbunu siwi ahwo nọ a jẹ mọ. Ọ kẹ eruẹaro riẹ ẹgba nọ a tubẹ rọ kpare ahwo jọ nọ a whu dede. (1 Iv. 17:17-24; 2 Iv. 4:17-20, 32-35) Kọ u wo ẹjiroro jọ nọ ma re ro rẹro nọ Ọghẹnẹ ọ sai ru epọvo na nẹnẹ?

3-5. Ogaga vẹ Ọghẹnẹ gbe Jesu a wo, kọ enọ vẹ onana o rẹ sae lẹliẹ omai nọ?

³ Avro ọ riẹ hẹ inọ Ọghẹnẹ o wo ogaga nọ ọ sai ro ru oma  ohwo ga, hayo ru ohwo mọ. Ebaibol na o dhesẹ onana via. U wo okejọ nọ ọ rehọ ẹyao kẹ ahwo jọ uye, wọhọ oriruo, ọ rehọ ẹyao kẹ Fẹro jọ uye evaọ oke Abraham. Evaọ oke ofa jọ, ọ rehọ ẹyao kẹ Miriam oniọvo Mosis uye. (Emu. 12:17; Ik. 12:9, 10; 2 Sam. 24:15) Ọghẹnẹ ọ vẹvẹ emọ Izrẹl unu nọ a gbe yoẹme kẹe he, ọ te rehọ “eyao kpobi gbe uye kpobi” ro te ai. (Izie. 28:58-61) Evaọ abọdekọ riẹ, Jihova ọ sai si ẹyao notọ hayo whaha iẹe. (Ọny. 23:25; Izie. 7:15) Ọ rẹ sai je siwi ahwo nọ a be mọ. Okenọ okpẹyao o kie Job, nọ ọ jẹ tubẹ yare nọ uwhu u kpei, Ọghẹnẹ o siwi rie.—Job 2:7; 3:11-13; 42:10, 16.

⁴ Ọghẹnẹ o gine wo ogaga nọ ọ sai ro siwi ohwo nọ ọ be mọ. Ere Ọmọ riẹ re. Ma jọ Ebaibol na se nọ Jesu o siwi ahwo nọ a jẹ mọ oti, enọ i je kie ewawa, emo gbe ituaro. (Se Matiu 4:23, 24; Jọn 9:1-7) O be kẹ omai uduotahawọ gaga nọ ma rọ riẹ nọ ahwo nọ o siwi evaọ oke yena yọ odhesẹvia eware itieye buobu nọ o ti ru evaọ akpọ ọkpokpọ na. Oke yena, “Ohwo ọvo nọ ọ be ria eva riẹ nọ ọ rẹte ta no, ‘Mẹ be mọ’, ọ rọ họ.”—Aiz. 33:24.

⁵ Kọ ma re rẹro nọ Ọghẹnẹ hayo Jesu ọ te rehọ edhere igbunu jọ siwi omai nẹnẹ? Ẹvẹ u fo nọ ma re rri eyao egaga, kọ eme u fo nọ ma re ru kpahe ae?

6. Eme ma riẹ kpahe “okẹ nọ a re ro siwi ahwo” nọ Ileleikristi ọsosuọ na jọ a wo?

⁶ Ebaibol na ọ vuẹ omai nọ evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ, Ọghẹnẹ ọ kẹ Ileleikristi nọ a rehọ ẹzi wholo na ogaga nọ a ro ru iruo igbunu. (Iruẹru 3:2-7; 9:36-42) “Okẹ nọ a re ro siwi ahwo” o jọ usu “ekẹ sa-sa” erọ ẹzi na. (1 Kọr. 12:4-11) Rekọ okẹ nọ a re ro siwi ahwo, gbe onọ a rẹ rọ jẹ erọunu sa-sa gbe aruọruẹ gbe itieye efa i serihọ. (1 Kọr. 13:8) Ekẹ yena e gbẹ rrọ iruo nẹnẹ hẹ. Fikiere, u du wo ẹjiroro ọvo nọ ma re ro rẹro ho inọ Ọghẹnẹ ọ te rehọ edhere igbunu jọ siwi omai hayo ahwo uviuwou mai nọ a be mọ.

7. Imuẹro vẹ Olezi 41:3 o kẹ omai?

⁷ Ghele na, ma tẹ be mọ, ma sai rẹro nọ Ọghẹnẹ ọ te sasa omai oma, kẹ omai areghẹ, jẹ thọ omai uke, wọhọ epanọ o ru kẹ idibo riẹ evaọ okenọ u kpemu. Devidi ovie na o kere nọ: “Oghale u te ọnọ ọ rẹ kareghẹhọ iyogbere! ỌNOWO ọ rẹ te thọ e eva ẹdẹ uye; ỌNOWO ọ rẹ te sẹro riẹ, je ru ei oma ga.” (Ol. 41:1, 2) Ma riẹ nọ ohwo nọ o ru ewoma kẹ oyogbere evaọ oke Devidi o whu ghele. Fikiere, orọnikọ ẹme Devidi na o dhesẹ nọ Ọghẹnẹ ọ te rehọ edhere igbunu jọ sẹro ohwo nana ha, nọ ọ rẹ rọ rria bẹdẹ bẹdẹ. Ma sae ta nọ otọ ẹme riẹ na họ, Ọghẹnẹ o ti fiobọhọ kẹ ohwo nọ o re rri iyogbere aro. Evaọ oghẹrẹ vẹ? Devidi ọ ta nọ: “ỌNOWO ọ te rọ ẹro ro te ei okenọ o kiẹzẹ rọ ẹmọ; eva oke ẹyao riẹ, who re ti siyei no ọyawa riẹ kpobi.” (Ol. 41:3) Avro ọ riẹ hẹ, ohwo nọ o re rri iyogbere aro ọ sai wo imuẹro inọ Ọghẹnẹ o bi muẹrohọ iẹe gbe oware uwoma nọ o bi ru. Yọ oma ohwo-akpọ nọ Ọghẹnẹ ọ ma evaọ oghẹrẹ nọ o sai ro kpo kẹ omariẹ na o rẹ sai fiobọhọ kẹ ohwo otiọye nọ ẹyao riẹ o re ro kpo.

8. Wọhọ epanọ o rrọ Olezi 41:4, eme Devidi ọ yare Jihova?

⁸ Oware nọ o via kẹ Devidi o wọ riẹ ta nọ: “O ỌNOWO, ‘Ohrọ mẹ o re owhẹ; siwi omẹ, keme me gbe owhẹ ku!’ ” (Ol. 41:4) O sae jọnọ eme nana i kiekpahe okenọ Absalọm ọ jẹ gwọlọ rọ ogaga rehọ uvie na, nọ Devidi omariẹ ọ jẹ rọ mọ yọ ọ jẹ sai ru oware ovo ho. Dede nọ Ọghẹnẹ ọ rọ vrẹe no, uzi nọ Devidi ọ thọ kugbe Batshẹba gbe oware nọ u no rie ze o thọrọ Devidi ẹro ho. (2 Sam. 12:7-14) Ghele na, u mu Devidi ẹro nọ Ọghẹnẹ ọ te rẹrote  ei evaọ okenọ ọ jọ ẹyao na. Dede na, kọ Devidi ọ jẹ yare nọ Ọghẹnẹ ọ rehọ edhere igbunu siwi ei je ru ei rria tọ?

9. (a) Ẹvẹ uyero Devidi u ro wo ohẹriẹ no orọ Hẹzikaya ovie na? (b) Eme o sae jọnọ Devidi o rẹro riẹ mi Jihova?

⁹ Ikpe jọ nọ i lele i rie, Ọghẹnẹ ọ salọ nọ o re siwi Hẹzikaya ovie na, ọnọ ọ mọ “kẹle uwhu.” Ọghẹnẹ ọ dhogbo bru ei ze. Ẹyao Hẹzikaya o kpo, onọ ọ sae rọ rria ikpe 15 efa. (2 Iv. 20:1-6) Dede na, Devidi ọ lẹ nọ Ọghẹnẹ ọ rehọ edhere igbunu siwi ọyomariẹ hẹ. Eme nọ e rrọ oria ikere yena i dhesẹ nọ oware nọ Devidi ọ lẹ nọ Ọghẹnẹ o ru kẹ enọ i re rri iyogbere aro na, oye Devidi ọ gwọlọ nọ Ọghẹnẹ o ru kẹ ọyomariẹ. Ojọ họ, re Ọghẹnẹ ọ rẹrote ei “okenọ o kiẹzẹ rọ ẹmọ.” Fikinọ Ọghẹnẹ ọ rehọ izieraha Devidi vrẹe no, u ru nọ ọ sae rọ yare inọ Ọghẹnẹ ọ kẹe omosasọ jẹ thae uke je ru re ẹgba nọ ugboma na o sai ro kpo kẹ omariẹ na u ru ẹyao riẹ kpo. (Ol. 103:3) Ma sai ru epọvo na re.

10. Eme oware nọ o via kpahe Trofimọs avọ Epafrodaitọs na u dhesẹ?

¹⁰ Wọhọ epanọ ẹyao Devidi ọ rọ edhere igbunu kpo ho na, yọ uzuazọ riẹ o tọ vi epanọ o hae te jọ họ na, ere ọvona o via kẹ Trofimọs nọ ọ jọ omọvo ibe-iruiruo Pọl ukọ na. Ma riẹ nọ u wo oke jọ nọ Pọl o ro wo ogaga nọ ọ sai ro siwi ahwo nọ a jẹ mọ. (Se Iruẹru Ikọ 14:8-10.) Okenọ “ọsẹ Pọbliọs o kiẹzẹ ehwa nọ ọ [jẹ] mọ ifiva je bi ku eva,” Pọl “ọ tẹ lẹ, rọ abọ kpahe iẹe, ẹyao riẹ o te kpo.” (Iruẹru 28:8) Rekọ Pọl o ru ere kẹ Trofimọs ho, ọnọ o lele i rie kpohọ erẹ imishọnare. (Iruẹru 20:3-5, 22; 21:29) Okenọ ẹyao o kie Trofimọs nọ ọ gbẹ jẹ sai lele Pọl ho, Pọl o siwi riei hi, ukpoye ọ nyase iẹe ba Malitọs re oma riẹ o jọ obei ga. (2 Tim. 4:20) Epọvo na re, okenọ “ẹyao o kie [Epafrodaitọs] nọ ọ tubẹ mọ kẹle uwhu dede,” ikere na i dhesẹ hẹ sọ Pọl ọ rọ edhere igbunu siwi ogbẹnyusu ezi riẹ nana.—Fil. 2:25-27, 30.

11, 12. Eme ma riẹ kpahe Luk, kọ oghẹrẹ vẹ ọ rọ jọ obufihọ kẹ Pọl?

¹¹ Omọfa nọ ọ jọ kugbe Pọl evaọ erẹ imishọnare riẹ họ “Luk edọkita oyoyou na,” ọnọ o kere obe Iruẹru Ikọ na. (Kọl. 4:14; Iruẹru 16:10-12; 20:5, 6) Ma sae ta nọ Luk ọ jẹ hae kẹ Pọl ukọ na ohrẹ nọ u wobọ kugbe omokpokpọ, gbe inọ ọ jẹ hai fiobọhọ kẹ Pọl gbe imishọnare nọ i kiọkọ nọ a te wo ẹbẹbẹ nọ o gwọlọ usiwo-imu. Fikieme o rọ gwọlọ nọ Luk o re ru onana? Keme Pọl omariẹ dede ọ jẹ hae mọ ẹsejọ evaọ etoke erẹ na. (Gal. 4:13) Luk ọ jẹ kẹ ae obufihọ nọ o rọwokugbe ẹme Jesu na inọ: “Ahwo nọ oma rai o ga a gwọlọ edọkita ha, rekọ enọ e be mọ e gwọlọ edọkita.”—Luk 5:31.

¹² Ebaibol na ọ fodẹ oke hayo oria nọ Luk ọ jọ wuhrẹ iruo edọkita ha. Ahwo a ta nọ fikinọ Ileleikristi obọ Kọlọsi a riẹ Luk, Pọl ọ rọ ta kpahe iruo edọkita riẹ na okenọ o je kere se ai. U re gbe omai unu hu keme, isukulu nọ a rẹ jọ wuhrẹ kpahe usiwo-imu o jọ Laọdisia nọ o kẹle Kọlọsi. Oghẹrẹ nọ o jọ kpobi kẹhẹ, ma riẹ nọ edọkita Luk ọ jọ, orọnikọ ohwo jọ gheghe nọ o je mu dhesẹ imu kẹ ahwo ho. Ugogo eme nọ i wobọ kugbe usiwo-imu nọ Luk ọ rọ ba ẹme ta evaọ obe Usi Uwoma riẹ gbe obe Iruẹru Ikọ na, kugbe eme buobu nọ ọ ta kpahe edhere nọ Jesu o ro siwi ahwo e kẹ imuẹro onana.

13. Emamọ eriwo vẹ u fo nọ ma re wo nọ a tẹ ta nọ ma rehọ oware jọ inọ u ti ru oma ga omai?

¹³ Ma be rria etoke nọ ibe Oleleikristi mai ọ sae rọ rehọ “okẹ nọ a re ro siwi ahwo” siwi omai hi. Rekọ inievo jọ nọ i wo emamọ eva a rẹ gwọlọ rehọ iroro obọrai  dhesẹ oghẹrẹ usiwo hayo imu kẹ amọfa inọ u ti ru oma rai ga. Ohwo ọ sai dhesẹ oghẹrẹ oware nọ u wiruo kẹ omọfa, onọ ahwo buobu a riẹ nọ u re gine ru iruo. Pọl ukọ na o ru oware utiona kẹ Timoti okenọ eva e jẹ hae kẹe uye, ẹsejọhọ fiki ame oria nọ ọ jọ nọ o woma ha. * (Se 1 Timoti 5:23.) Rekọ onana u wo ohẹriẹ gaga no ẹsenọ oniọvo jọ ọ rẹ tẹzẹ oniọvo ọfa inọ ọ rehọ umu ubiebi jọ, ifue, hayo inọ ọ re oghẹrẹ emu jọ, onọ ẹsejọhọ u ti ruiruo ho hayo nọ o rẹ sae wha enwoma ze evaọ ukuhọ riẹ. Ẹsejọ dede, ahwo jọ a tẹzẹ amọfa no inọ: ‘Omoni mẹ jọ o wo ẹbẹbẹ ọvona, ọ tẹ rehọ . . . Oma na o tẹ kẹe uvẹ.’ Ghele epanọ ohwo na o dhesẹ oware na woma te kẹhẹ, ajọ ma kareghẹhọ nọ enwoma e sae noi ze o tẹ make rrọ oghẹrẹ umu hayo usiwo nọ a be jọ oria kpobi rehọ dede.—Se Itẹ 27:12.

14, 15. (a) Nọ oma o gbẹ ga ohwo ho, eme ahwo jọ a rẹ gwọlọ rọ uvẹ nana ru? (b) Ẹvẹ Itẹ 14:15 o sai ro fiobọhọ kẹ omai nọ ohwo jọ ọ tẹ ta nọ ma rehọ oghẹrẹ umu jọ?

¹⁴ Mai Ileleikristi ma gwọlọ wo omokpokpọ re ma sae reawere uzuazọ je wobọ ziezi evaọ egagọ Ọghẹnẹ. Rekọ fikinọ ma reuku sebaẹgba, ma rẹ seba ẹmọ họ. Nọ ma tẹ be mọ, u wo usiwo-imu buobu hayo oghẹrẹ sa-sa nọ ma sae rọ dhogbo họ omamai. Ohwo kpobi o wo udu nọ ọ rẹ rọ salọ oghẹrẹ usiwo-imu nọ ọ gwọlọ. U yoma gaga inọ evaọ akpọ nana nọ uvou-uthei o dafia na, ahwo jọ a riẹ nọ a rẹ gwọlọ edhere kpobi nọ a rẹ rọ re igho ohwo nọ ọ be mọ. Ahwo jọ a rẹ zẹ imu je mi ugho kẹ iruẹru sa-sa nọ a se usiwo, yọ a rẹ ta nọ e sẹ gaga kẹ amọfa no. Amọfa hayo ekọmpene sa-sa a rẹ gwọlọ ta imu eghaghae ruọ ahwo oma re a sai wo okperere. Ohwo nọ ọ be mọ jẹ be gwọlọ oghẹrẹ kpobi nọ ẹyao riẹ o re ro kpo, ọ sae gwọlọ dẹ imu hayo roma kẹ iruẹru itienana lọlọhọ. Rekọ ajọ o thọrọ omai ẹro ho inọ Ebaibol na ọ hrẹ omai nọ: “Ohwo [ogheghẹ] ọ rẹ rọwo eware kpobi, rekọ ohwo owareghẹ ọ rẹ tẹroviẹ oware nọ o re ruẹ.”—Itẹ 14:15.

¹⁵ “Ohwo owareghẹ” ọ rẹ daoma riẹ sọ ohwo jọ gheghe nọ o wuhrẹ kpahe usiwo-imu hu ọye o bi dhesẹ imu hayo oghẹrẹ usiwo utioye na. “Ohwo owareghẹ” ọ sae nọ omariẹ nọ: ‘Ọ ta nọ umu nana u fiobọhọ kẹ ohwo jọ no, rekọ bro ahwo a rẹ sai sisẹri onana? Oghẹrẹ oma ovona ahwo kpobi a wo ho. Kọ ẹjiroro jọ ọ riẹ nọ mẹ sae ginẹ rọ rọwo nọ u ti fiobọhọ kẹ omẹ? Kọ me gbe ru ekiakiẹ hayo ta ẹme na kẹ ahwo jọ nọ mẹ riẹ nọ a wuhrẹ kpahe usiwo-imu?’—Izie. 17:6.

16. Enọ vẹ e rẹ sai fiobọhọ kẹ omai jẹ “iroro egbagba” nọ a te dhesẹ umu kẹ omai?

¹⁶ Ebaibol na ọ hrẹ omai nọ ma “yeri uzuazọ avọ iroro egbagba . . . evaọ udevie uyero-akpọ nana.” (Tait. 2:12) O mae gwọlọ nọ ma wo “iroro egbagba” nọ a te dhesẹ oghẹrẹ usiwo jọ kẹ omai nọ u vẹ tere he. Kọ ohwo nọ ọ gwọlọ ru umu na, hayo nọ o bi dhesẹ umu na ọ sae ta kẹ owhẹ vevẹ epanọ umu na u re ru iruo? Kọ ahwo nọ a riẹ kpahe imu a riẹ umu nana jẹ rọwo nọ o sai gine siwi ẹyao na? (Itẹ 22:29) Manikọ ọ gwọlọ tae ruọ owhẹ oma ọvo? Ẹsejọhọ a vuẹ owhẹ nọ umu na o lahwe obọ, hayo ugbo obojọ a be hae jọ rehọ iẹe ru iruo anwẹdẹ, wọhọ ẹsenọ a rẹ sae riẹ kpahe iẹe he. Kọ imuẹro jọ e rrọ ẹme nana nọ u dhesẹ nọ umu utioye na u fo ẹrehọ? A rẹ gwọlọ fodẹ eware nọ a ro ru imu jọ họ, yọ u wo imu efa nọ a rẹ ta nọ oghẹrẹ ẹgba jọ o re ru ai sẹ. Ma rẹ yọrọ oma kpahe onana gaga keme Ọghẹnẹ  ọ vẹvẹ omai unu kpahe ogaga “umuomu” gbe iruẹru imizi.—Aiz. 1:13; Izie. 18:10-12.

17. Ẹvẹ ma gwọlọ nọ oma o hae jọ omai ẹsikpobi?

¹⁷ Utu ẹruorote idibo Ọghẹnẹ evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ u vi ileta jọ nọ i wuzou gaga se ikoko Ileleikristi oke yena. Nọ a fodẹ eware nọ o gwọlọ nọ Ileleikristi na a rẹ whaha no, a tẹ rọ enẹ ku ileta na họ: “Wha tẹ romatotọ siomano eware nana, u ti woma kẹ owhai. Wha jọ tou!” (Iruẹru 15:29) Ẹme urere na, “wha jọ tou” yọ uyere, yọ a rẹ sae jẹ fae “wha jọ sasasa.” Ma gwọlọ “jọ tou” hayo sasasa nọ ma be gọ Ọghẹnẹ oride mai na.

18, 19. Eme ma rẹ sai rẹro riẹ evaọ akpọ ọkpokpọ na?

¹⁸ Nọ ma gbẹ rrọ akpọ omuomu nana yọ ma gba ha na, ma rẹ seba ẹmọ họ. Ma sai rẹro ho inọ Ọghẹnẹ ọ te rọ edhere igbunu siwi omai. Dede na, obe Eviavia 22:1, 2 o riobọ kpohọ okenọ Ọghẹnẹ o ti ro si ẹyao notọ riẹriẹriẹ. Jọn ukọ na ọ jọ eruẹaruẹ ruẹ “ethẹ ame uzuazọ” gbe “ire uzuazọ” nọ ebe rai e rrọ “kẹ usiwo erẹwho na.” Orọnikọ eruẹaruẹ nana i dikihẹ kẹ usiwo imu ibiebi jọ enẹna hayo nọ ma bi rẹro riẹ evaọ obaro ho. Ukpoye, o riobọ kpohọ ọruẹrẹfihotọ nọ Jihova ọ rọ ẹkwoma Jesu ru, onọ ọ te rọ kẹ ahwo nọ a bi yoẹme kẹe uzuazọ ebẹdẹ bẹdẹ. Onana yọ obọdẹ oware nọ u fo nọ ma re rẹro riẹ.—Aiz. 35:5, 6.

¹⁹ Nọ ma be hẹrẹ oke nana, ma riẹ nọ Jihova o wo ọdawẹ kẹ omai omomọvo, makọ okenọ ma be mọ. Wọhọ Devidi, ma rẹ sai wo imuẹro inọ Ọghẹnẹ ọ te rẹrote omai oke kpobi nọ ma rrọ ẹyao. Ma jẹ sae ta wọhọ Devidi, inọ: “Whọ sẹro mẹ fiki ẹgbakiete mẹ, whọ tẹ jẹ rehọ omẹ [fihọ] aro ra bẹdẹ.”—Ol. 41:12.