1, 2. Fikieme erae u ro fo oware nọ a re ro dhesẹ ogaga nọ o rrọ ẹrọo na?

EVAỌ emuhọ amara Akpe ọrọ ukpe 1871, erae e ruọ ẹwọ Wisconsin obọ America. A ta nọ onana họ erae-ẹwọ nọ e mae raha ọraha evaọ ikuigbe America soso. Erae na e vẹgbẹ te epanọ i ro kpe ahwo nọ a bu vi odu ọvo gbe egba ivẹ (1,200), jẹ mahe ire nọ i bu vi ima-odu ivẹ (2,000,000,000) kpe. O sae jọnọ erae esese nọ e salọ no itreni nọ ọ jẹ dhẹ vrẹ ze o wha onana kpobi ze. Ẹme nọ ọ rrọ obe Jemis 3:5 na ginọ uzẹme, o ta nọ: “A rẹ sae rehọ erae esese gheghe tu erae họ igbrẹwọ soso!” Fikieme Jemis ọ rọ ta ẹme yena?

² Jemis o ru ẹme riẹ na vẹ evaọ owọ avọ 6 ikere yena, onọ o ta nọ: “Ẹrọo na yọ erae re.” Ababọ ẹrọo na ma rẹ sae ta ẹme he. Wọhọ erae, ẹme nọ ma ta o rẹ sae wha ọraha ologbo ze. Ebaibol na ọ tubẹ ta nọ “uwhu gbe azọ” e rrọ ogaga ẹrọo na. (Itẹ 18:21) Dede na, onana u dhesẹ hẹ inọ ma rẹ siọ ẹme ba ẹta fiki ozọ inọ ẹme mai ọ sae wha enwoma ze. Nwane wọhọ epanọ ma rẹ siọ erae ba eroruiruo ho na, inọ e sae wha ọraha ze. Oware nọ o gwọlọ mi omai họ onaa nọ ma rẹ rọ rehọ iẹe ruiruo ziezi. Ma tẹ riẹ erae ru, ma sae rehọ iẹe there emu, sasa omamai, jẹ rehọ elo riẹ ruẹ ude evaọ aso. Epọvo na re, ma tẹ  yọrọ ẹrọo mai, ma sae rehọ iẹe jiri Ọghẹnẹ jẹ rehọ iẹe fiobọhọ kẹ amọfa.—Ol. 19:14.

3. Eware esa vẹ nọ i wuzou evaọ ẹmeọta ma te ta kpahe?

³ O tẹ make rọnọ unu hayo abọ ma rẹ rọ ta ẹme, ẹvuẹ nọ ma rẹ sae vuẹ amọfa oware nọ o rrọ omai iroro na yọ okẹ uwoma nọ u no obọ Ọghẹnẹ ze. Ẹvẹ ma sae rọ rehọ okẹ nana bọ amọfa ga, viukpọ ẹraha? (Se Jemis 3:9, 10.) Ma te ta kpahe eware esa jọ nọ i wuzou gaga evaọ ẹmeọta: oke nọ u fo nọ ma rẹ rọ ta ẹme, ẹme nọ ma rẹ ta, gbe oghẹrẹ nọ ma rẹ rọ tae.

4. Kẹ oriruo oke jọ nọ u fo nọ ma “rẹ rọ fọ tou.”

⁴ Ma rẹ ta ẹme kẹdẹ kẹdẹ, rekọ onana u dhesẹ hẹ inọ u re wo oke nọ ma re ro fibo ho. Ebaibol na dede ọ ta nọ u wo “oke jọ nọ a rẹ rọ fọ tou.” (Ọtausi. 3:7) Ma tẹ be hai fibo evaọ okenọ amọfa a be ta ẹme, u re dhesẹ nọ ma wo adhẹẹ kẹ ae. (Job 6:24) Ma tẹ be hae daoma kpọ ẹrọo mai re ma siọ ẹme nọ u fo nọ a rẹ ko dhere ba ẹferevia, u re dhesẹ nọ ma wo orimuo. (Itẹ 20:19) Ma tẹ be jẹ kpọ ẹrọo mai nọ a te ru omai eva dha, u re dhesẹ nọ ma wo areghẹ.—Ol. 4:4.

5. Ẹvẹ ma sai ro dhesẹ edẹro kẹ okẹ ẹmeọta nọ ma wo na?

⁵ Evaọ abọdekọ riẹ, Ebaibol na ọ ta re nọ u wo “oke jọ nọ a rẹ rọ ta ẹme.” (Ọtausi. 3:7) Ogbẹnyusu ra ọ tẹ kẹ owhẹ emamọ oware jọ, ẹsejọhọ who ti ruru iei fihọ oria jọ nya seba ha. Ukpoye, whọ te rehọ okẹ na ruiruo ziezi ro dhesẹ nọ o were owhẹ hayo o da owhẹ ẹro. Ma re dhesẹ nọ okẹ ẹmeọta nọ Jihova ọ kẹ omai na o da omai ẹro nọ ma tẹ be rehọ iẹe ruiruo ziezi. Onana o sae kẹre te epanọ oware o rrọ omai oma gbe ẹgwọlọ mai nọ ma rẹ ta via. Yọ u kugbe eme uduotahawọ nọ ma rẹ ta kẹ amọfa gbe Ọghẹnẹ nọ ma re jiri. (Ol. 51:15) Ẹvẹ ma sae rọ riẹ oke nọ o mai fo nọ ma “rẹ rọ ta ẹme”?

6. Ẹvẹ Ebaibol na o ro dhesẹ nọ u wuzou re ma salọ oke nọ u fo nọ ma rẹ rọ ta ẹme?

⁶ Obe Itẹ 25:11 o kẹ oriruo nọ u dhesẹ nọ u wuzou re ma salọ oke nọ u fo nọ ma rẹ rọ ta ẹme, o ta nọ: “Ẹme nọ a ta kiehọ ọ wọhọ ibi [apo] igoru nọ a fihọ udevie isiliva.” Apo nọ a rọ igoru ru o re wo erru gaga. A rẹ gbẹ ruẹ obọ erru riẹ hẹ nọ a te fi ei họ omodhe nọ a rọ isiliva ru. Epọvo na re, ma tẹ romatotọ salọ oke nọ u fo nọ ma rẹ rọ ta ẹme, o rẹ sai ru ẹme mai siuru je wo ẹgba ziezi. Evaọ oghẹrẹ vẹ?

7, 8. Ẹvẹ inievo mai obọ Japan a rọ rehọ aro kele Jesu salọ oke nọ u fo nọ a rẹ rọ ta kpahe ẹkparomatha?

⁷ Ẹme mai ọ sae jọ obufihọ ulogbo kẹ ohwo nọ ma te tae kẹ, rekọ ma gbẹ riẹ oke nọ u fo nọ ma rẹ rọ tae he, ẹme otiọye na ọ sai wiruo ho. (Se Itẹ 15:23.) Wọhọ oriruo, evaọ Asa ọrọ ukpe 2011, otọ nọ u nuhu gbe ame nọ ọ wọ no abade ze ọ raha ikpewho buobu evaọ Japan. Ahwo nọ a whu a bu vi idu ikpegbisoi (15,000). Dede nọ ọraha nana o te Isẹri Jihova re, a rehọ uvẹ kpobi jẹ rehọ ovuẹ Ebaibol sasa erivẹ rai nọ e jọ uweri oma. Ahwo egagọ Buddha buobu nọ a wo uvumọ eriariẹ Ebaibol ho a jọ usu ahwo nana. Inievo mai a rri mu inọ oke nana nọ ọraha na ọ via obọ na yọ okenọ a rẹ rọ vuẹ ahwo nọ imoni rai i whu kpahe ẹruore ẹkparomatha ha. Ukpoye, a tẹrovi epanọ a rẹ rọ rehọ okẹ ẹmeọta rai tuduhọ ahwo na awọ, je dhesẹ no Ebaibol ze kẹ ae oware nọ o soriẹ nọ eware okpẹtu itieye e be rọ via kẹ ahwo nọ a ru oware ovo thọ họ.

⁸ Jesu ọ riẹ oke nọ o re ro fibo, ọ tẹ jẹ riẹ oke nọ u fo nọ ọ rẹ rọ ta ẹme. (Jọn 18:33-37; 19:8-11) Evaọ okejọ ọ vuẹ idibo  riẹ nọ: “Me gbe wo eware buobu nọ mẹ rẹ ta kẹ owhai, rekọ wha te sai wo otoriẹ rai obọnana ha.” (Jọn 16:12) Inievo mai obọ Japan na a rehọ aro kele oriruo Jesu. Nọ otọ nọ u nuhu avọ ame nọ ọ wọ no abade ze na o via no, nọ ikpe ivẹ gbe ubro e jẹ ruemu no, inievo mai a tẹ ghale omobe-ovẹvẹ Usi Uvie avọ 38. A jọ akpọ-soso ghale omobe-ovẹvẹ nana nọ uzoẹme riẹ o ta nọ, “Kọ Ahwo nọ A Whu no A Sae Ginẹ Wariẹ Ziọ Uzuazọ?” Evaọ oke nana, ahwo Japan buobu a gwọlọ ovuẹ omosasọ ẹkparomatha na, yọ ibuobu rai e rehọ omobe-ovẹvẹ na. Evaọ eria sa-sa, iruemu ẹwho gbe orọwọ ahwo i wo ohẹriẹ no ohwohwo gaga, fikiere o gwọlọ nọ ma re dhesẹ orimuo nọ ma tẹ be salọ oke nọ u fo nọ ma rẹ rọ ta ẹme kẹ ae.

9. Uyero vẹ ẹme mai o je wiruo ziezi nọ ma tẹ riẹe salọ?

⁹ U wo okejọ nọ o mae gwọlọ nọ ma re rri otọ mu ziezi re ma ruẹse riẹ oke nọ u fo nọ ma rẹ rọ ta ẹme. Wọhọ oriruo, ohwo jọ ọ sai keke aro fihọ ta eme nọ i re ru eva dha omai. U re dhesẹ nọ ma wo areghẹ nọ ma tẹ romatotọ roro sọ ẹme na o te epanọ ma rẹ rọ kpahe ẹme zihe. O tẹ make rọnọ ma te kpahe ẹme, u ti fo ho re ma ru onana evaọ okenọ eva e be dha omai, keme ma sae rọ evedha ta ẹme na. (Se Itẹ 15:28.) Epọvo na re, o gwọlọ nọ ma re dhesẹ orimuo nọ ma tẹ be ta kpahe uzẹme na kẹ imoni mai nọ e rrọ ukoko ho. Ma gwọlọ nọ a nyaze te riẹ Jihova, rekọ ma re ru onana avọ ithihakọ gbe orimuo. Ma tẹ be hae ta emamọ ẹme evaọ oke nọ u fo o sai ru ẹme na te ai udu nọ a re ro roro kpahe iẹe.

10. (a) Fikieme o rọ gwọlọ nọ ma rẹ salọ eme nọ i fo? (b) Kẹ oriruo ẹme nọ ọ rẹ sae da.

¹⁰ Ẹmeunu mai ọ sae wha enwoma se amọfa, yọ ọ sai je siwi ai re. (Se Itẹ 12:18.) Eme edada nọ a rẹ ta kẹ amọfa yọ oware nọ o da oria kpobi fia evaọ akpọ Setan nana. Isinima hayo ifimu nọ a be hai dhesẹ nẹnẹ i bi wuhrẹ ahwo buobu epanọ a rẹ rọ “thọ ẹrọo rai [wọhọ] egbọdọ” je bi ru ai “ma emiẹsọ wọhọ ese.” (Ol. 64:3) O gwọlọ nọ Oleleikristi ọ rẹ whaha uruemu uyoma utiona. Ẹkoko-ose yọ oghẹrẹ “emiẹsọ” jọ, onana yọ edhere jọ nọ ohwo ọ rẹ rọ rehọ ẹmeunu ru omọfa kuẹku. Ahwo buobu a re rri ẹkoko-ose fihọ emiehwẹ, rekọ u re kri re u te ti zihe ruọ eme ekela gbe orivo ho. Ẹkoko-ose oyoma yọ oghẹrẹ ekela jọ nọ u fo nọ Ileleikristi a re “siobọno.” Emiehwẹ e rẹ sae lẹliẹ ẹme mai siuru ẹsejọ, rekọ ma rẹ yọroma re ma ruẹse whaha emiehwẹ nọ e rẹ da amọfa hayo kpe omovuọ họ ae oma. Ebaibol na ọ hrẹ omai nọ: “Jọ ẹme ọtọtọ o no unu rai ze he, rekọ ẹme owoma nọ ọ rẹ bọ amọfa ga ọvo, re o wha erere se enọ i bi yoi.”—Ẹf. 4:29, 31.

11. Ẹvẹ emamọ eme nọ ma rẹ salọ u re ro wobọ kugbe udu mai?

¹¹ Jesu ọ ta nọ “eme ibuobu nọ e vọ udu na, eye unu o rẹ ta via.” (Mat. 12:34) Onana u dhesẹ nọ, re ma sae salọ emamọ eme obọ udu na u re muhọ no ze. Eme mai i re dhesẹ epanọ ma rri amọfa. Uyoyou gbe ororokẹ e tẹ da udu mai fia, ma te hae ta emamọ eme nọ e rẹ bọ amọfa ga.

12. Eme o rẹ sai fiobọhọ kẹ omai salọ eme nọ i fo?

¹² Re ma salọ ẹme nọ o fo, o gwọlọ re inọ ma rẹ jọ uzou roro tao je dhesẹ orimuo. Makọ Solomọn, ovie nọ o wo areghẹ gaga na, ọ “wawo” eme re ọ ruẹse riẹ “eme-awere [je] kere eme uzẹme.” (Ọtausi. 12:9, 10) Kọ o be hae jọ bẹbẹ kẹ owhẹ re whọ ta “eme-awere”? O tẹ rrọ ere, kiyọ o gwọlọ nọ who re gbe wuhrẹ  eme itieye jọ. Whọ tẹ be hai muẹrohọ oghẹrẹ eme nọ a ro kere Ebaibol na gbe ebe ukoko na, yọ obọdẹ edhere jọ nọ whọ sai ro ru onana. Hae daoma gwọlọ otofa eme nọ whọ riẹ hẹ. Mai wuzou na, wuhrẹ epanọ whọ sae rọ ta ẹme evaọ oghẹrẹ nọ ẹme na o re ro fiobọhọ kẹ amọfa. Ebaibol na ọ ta kpahe usu nọ o rrọ udevie Jihova avọ Ọmọ ọtuyẹ riẹ inọ: “ỌGHẸNẸ ọ kẹ omẹ [Jesu] ẹrọwo-unu otu nọ a wuhrẹ, re mẹ riẹ epanọ mẹ sae rọ ẹme-unu ta udu họ awọ ọnọ oma o rọ no.” (Aiz. 50:4) Ma tẹ be hae rọ omoke jọ roro kpahe ẹme nọ ma te ta, u re fiobọhọ kẹ omai riẹ ẹme nọ o fo. (Jem. 1:19) Ma sae nọ omamai nọ, ‘Kọ ẹme nana o ti ru ohwo wo otoriẹ oware nọ me wo họ iroro? Ẹvẹ ẹme mẹ ọ te jọ ohwo nọ mẹ gwọlọ tae kẹ oma?’

13. Fikieme u ro wuzou re ma ta eme nọ amọfa a re wo otoriẹ rai lọlọhọ?

¹³ Evaọ oke ahwo Izrẹl, ọgba a jẹ hai kporo ro koko ahwo Izrẹl họ hayo rọ vuẹ ogbaẹmo rai nọ jọ a mu ẹmo họ kugbe ewegrẹ rai. Nwani fo, Ebaibol na ọ rehọ edo ọgba kẹ oriruo epanọ u wuzou te re ma ta ẹme nọ omọfa o re wo otoriẹ riẹ lọlọhọ. Otofa ọgba nọ a kporo u gbe vẹ hẹ, o rẹ sae wha okpẹtu ologbo se ogbaẹmo nọ o wọ owọ ẹmo no. Epọvo na re, nọ ẹme mai o gbe vẹ hẹ, ọ rẹ sai reghe hayo su ohwo nọ o yo rie thọ. Dede nọ ma te daoma ta ẹme mai vevẹ, orọnikọ onana u dhesẹ hẹ inọ ma re zue eme họ hayo tae ababọ adhẹẹ.—Se 1 Ahwo Kọrint 14:8, 9.

14. Kẹ oriruo epanọ Jesu ọ rọ ta eme nọ a re wo otoriẹ rai lọlọhọ.

¹⁴ Jesu o fi oriruo nọ ọ mai woma hotọ kẹ omai kpahe epanọ a rẹ salọ eme nọ i fo. Roro kpahe oghẹrẹ nọ ọ ta eme riẹ kpẹkpẹe evaọ ovuẹ nọ a kere fihọ obe Matiu uzou avọ 5 rite 7. Jesu ọ ta eme ithethei hi, hayo eme nọ a jẹ hae gwọlọ ugogo otofa rai bẹ; yọ ọ jẹ hai do hayo ta eme edada gbe he. Ukpoye, ọ salọ eme ivevẹ nọ e rrọ lọlọhọ, enọ i re duobọte udu ahwo nọ a jẹ gaviezọ kẹe. Wọhọ oriruo, re o fiobọhọ kẹ ahwo siọ awa ba ẹruọ kpahe emu ikẹdẹ kẹdẹ rai, ọ fodẹ epanọ Jihova ọ be rọ kuọ evra. Kẹsena ọ tẹ nọ ae nọ: “Kọ wha gbẹ ghare vi ae?” (Mat. 6:26) Enẹ Jesu ọ rọ rehọ eme elọlọhọ nọ i re te ahwo udu rọ ta ẹme kẹ ae. Joma ta kpahe oware avesa nọ u wuzou gaga evaọ ẹmeọta mai.

15. Fikieme o rọ gwọlọ nọ ma hae rọ edhere owowou ta ẹme?

¹⁵ Oghẹrẹ nọ ma rọ ta ẹme u wuzou gaga. Okenọ Jesu ọ jọ uwou-egagọ nọ o jọ ẹwho riẹ Nazarẹt ta ẹme kẹ ogbotu jọ, “eme iwoma nọ i [je] no unu riẹ ze i [je] gbe ai unu.” (Luk 4:22) Eme iwoma i re te ohwo nọ o yo rai udu yọ i re sino ogaga ẹrọo mai hi. Ukpoye, eme iwoma nọ ma rọ edhere owowou ta u re tube ru amọfa kake rọwo ẹme mai. (Itẹ 25:15) Ma sae rọ aro kele Jesu ta eme iwoma nọ ma tẹ rrọ wowou, je bi dhesẹ adhẹẹ gbe ororokẹ. Nọ Jesu ọ ruẹ epanọ ogbotu jọ ọ daoma te re a ruẹse gaviezọ kẹe, ohrọ rae o tẹ riẹe, o te “mu ai eware ibuobu họ ewuhrẹ.” (Mak 6:34) Makọ okenọ a jẹ la Jesu eka dede, ọ ta eme edada kẹ ahwo na ha.—1 Pita 2:23.

16, 17. (a) Ẹvẹ ma sae rọ rehọ aro kele Jesu nọ ma tẹ be ta ẹme kẹ ahwo uviuwou mai gbe egbẹnyusu ekpekpe mai evaọ ukoko na? (Rri uwoho nọ o rrọ emuhọ uzoẹme na.) (b) Kẹ oriruo emamọ iyẹrẹ nọ i re noi ze nọ ma tẹ rọ edhere owowou ta ẹme.

¹⁶ O rẹ sae jọ bẹbẹ ẹsejọ re ma rọ edhere owowou avọ onaa ta ẹme kẹ ohwo nọ ma riẹ ziezi. Ma re roro nọ ẹbẹbẹ ọ riẹ hẹ re ma ta oware nọ o rrọ omai eva gbiae  kẹ ohwo nọ ma riẹ. Ma rẹ sai ru onana kẹ ahwo uviuwou mai hayo ogbẹnyusu ọkpekpe mai jọ evaọ ukoko na. Kọ o jọ Jesu oma nọ u yoma ha re ọ kaunu họ eme kẹ ilele riẹ fikinọ a rrọ egbẹnyusu ekpekpe riẹ? Vievie! Okenọ ilele riẹ a jẹ vravro kpahe ohwo nọ ọ mae rro, Jesu ọ rọ edhere owowou kpọ ae họ jẹ rọ ọmaha jọ kẹ ae oriruo. (Mak 9:33-37) Ekpako ukoko a sae rọ aro kele Jesu rehọ “ẹzi ẹwolẹ” kẹ ọwhọkuo.—Gal. 6:1.

¹⁷ Ohwo ọ tẹ make ta ẹme nọ ọ dha omai eva dede, o rẹ sae wha emamọ iyẹrẹ ze nọ ma tẹ rọ edhere owowou kpahe kẹe. (Itẹ 15:1) Wọhọ oriruo, oniọvo-ọmọtẹ jọ nọ ọ rrọ ọyewọ ọvo o wo uzoge ọmọzae jọ nọ o je yeri uzuazọ agbava. Oniọvo-ọmọtẹ ọfa jọ nọ o wo ọdawẹ ọ tẹ ta kẹe nọ: “U yoma kẹhẹ inọ whọ sae yọrọ ọmọ na ha.” Oni na o te dhizu jẹ kpahe kẹe nọ: “Ginọ uzẹme inọ eware e be riẹ nya obọnana ha, rekọ mẹ gbẹ be dao utho ẹgba mẹ fihọ iẹe. Wariẹ nọ omẹ nọ Amagẹdọn ọ tẹ vrẹ no, oke yena ma te riẹ sọ mẹ sae yọrọ ọmọ na.” Uyo nọ ọ rehọ edhere owowou kpahe na u ru nọ udhedhẹ o rọ jọ udevie inievo ivẹ na, yọ o tuduhọ ọmọ na awọ re, keme ẹme na o fi ro ọmọ na ezọ. O vuhumu inọ oni riẹ ọ re te kpairoro vrẹe he. Onana u ru nọ ọ rọ siọ usu uyoma nọ ọ jẹ nya ba. U kri hi, ọ tẹ họ-ame, uwhremu na o te kpohọ iruo Ebẹtẹle. Ma tẹ rrọ kugbe inievo ukoko na, ahwo uviuwou mai, hayo erara, jọ ma hae daoma re eme mai e “jọ wowou ẹsikpobi, wọhọ ẹsenọ a fi uwhei họ ae.”—Kọl. 4:6.

18. Ẹvẹ oriruo Jesu nọ ma rẹ rehọ aro kele o sai ro fiobọhọ kẹ omai rehọ ogaga ẹrọo mai na ru oware uwoma?

¹⁸ Iroro mai gbe epanọ oma o rrọ omai nọ ma rẹ sai ru amọfa riẹ na yọ obọdẹ okẹ nọ u no obọ Ọghẹnẹ ze. Jọ ma rehọ aro kele Jesu salọ eme nọ i fo, oke nọ u fo nọ ma rẹ rọ ta ae, jẹ hae daoma rọ edhere owowou ru onana. Enẹ ogaga nọ o rrọ ẹrọo mai na o te rọ jọ esiwo kẹ ahwo nọ a gaviezọ kẹ omai, nọ o te rọ were Jihova, ọnọ ọ kẹ omai okẹ ẹmeọta na.