Kọ Ebaibol na E Ta Uzẹme na Kpobi kẹ Omai Kpahe Jesu?

Kọ o sae jọnọ wo ohẹriẹ no oware nọ Ebaibol e ta, Jesu o whu evaọ Golgota ha, rekọ ọ gbẹ jọ uzuazọ? Kọ o sae jọnọ ọ rọo Meri Magdalini, a te gbe yẹ emọ? Hayo kọ ọ jọ ohwo nọ o mukpahe uzuazọ omawere? Kọ o sae jọnọ eware nọ o wuhrẹ i wo ohẹriẹ no enọ ma bi se evaọ Ebaibol na?

UGBERORO itieye na e vọ oria kpobi nẹnẹ, keme a bi ru ifimu je kere ebe rọ wha eriwo nana haro. U te no ikuigbe erue nọ i n’otọ ze no, ahwo a kere ebe gbe izoẹme buobu rono ikere apocrypha na ze no (ikere erue nọ a kere tho ikere Usiuwoma na) nọ a muhọ ekere evaọ ikpe-udhusoi avivẹ gbe ọrọ avesa C.E., nọ a ta nọ a jọ fere eware jọ nọ ebe Usiuwoma na e ko dhere kpahe Jesu via. Kọ o sae jọnọ eme rai na uzẹme? Kọ o sai mu omai ẹro inọ Ebaibol na e ginẹ ta uzẹme na kpobi kẹ omai kpahe Jesu?

Re ma sae kẹ uyo enọ yena, u fo re ma ta ẹme kpahe eware esa jọ nọ i wuzou gaga. Orọ  ọsosuọ, u fo re ma riẹ ugogo eware jọ kpahe ezae nọ i kere ebe Usiuwoma na gbe okenọ a ro kere ai; orọ avivẹ, u fo re ma riẹ ohwo nọ o dhesẹ ikere nọ e ginẹ rrọ usu Ikereakere Efuafo na gbe oghẹrẹ nọ a ro vuhu ae; gbe orọ avesa, u fo re ma riẹ oghẹrẹ nọ ikere apocrypha na e rọ lahwe gbe oghẹrẹ nọ i ro wo ohẹriẹ no ikere efuafo na. *

Oke Vẹ A ro Kere Ikereakere Griki Ileleikristi na, Kọ Amono A Kere i Rai?

Wọhọ epanọ eware jọ nọ a kere fihotọ i dhesẹ, a kere Usiuwoma Matiu evaọ ukpe avọ eree nọ Kristi o whu no, koyehọ oware wọhọ ukpe 41 C.E. Egba-eriariẹ Ebaibol buobu a ta nọ o vrẹ ukpe 41 C.E. re a te kere obe nana, rekọ aikpobi a rọwo inọ a kere Ikereakere Griki Ileleikristi na kpobi evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ C.E.

Ahwo nọ a rọ ẹro ruẹ Jesu, jẹ jariẹ evaọ etoke uwhu gbe ekparomatha riẹ a gbẹ jọ uzuazọ evaọ oke yena; a sai se osẹri kpahe ikuigbe ebe Usiuwoma na. O hae jọnọ ikuigbe erue e jọ ikere Usiuwoma na, a hẹ te fere ae via. Ọgba-eriariẹ Ebaibol nọ a re se F. F. Bruce ọ ta nọ: “Oware jọ nọ o lẹliẹ usiuwoma ikọ ọsosuọ na muẹro gaga họ, a jẹ hae riobọhọ oware nọ enọ e jẹ gaviezọ kẹ ae na a riẹ vevẹ; orọnikọ a jẹ hae ta ọvo ho inọ, ‘Mai yọ isẹi eware enana,’ rekọ a jẹ hae ta re nọ, ‘Wọhọ epanọ whai omarai wha riẹ re na’ (Iruẹru Ikọ Na 2:22).”

Amono a kere Ikereakere Griki Ileleikristi na? Ejọ evaọ usu ikọ 12 Jesu na e rrọ usu ahwo nọ i kere ebe nana. Ikọ nana gbe amọfa jọ nọ i kere ebe Ebaibol na, wọhọ Jemis, Jud, gbe ẹsejọhọ Mak, a jariẹ evaọ ẹdẹ Pẹntikọst 33 C.E., okenọ a rọ to ukoko Ileleikristi na họ. Enọ i kere Ikereakere Griki Ileleikristi na kpobi, te Pọl, a je ru iruo kpekpekpe kugbe ugboma esuo orọ ukoko Ileleikristi ọsosuọ na, onọ ikọ na gbe ekpako nọ e jọ Jerusalẹm a ru via na.—Iruẹru Ikọ Na 15:2, 6, 12-14, 22; Ahwo Galesha 2:7-10.

Jesu ọ kẹ ilele riẹ iruo usiuwoma ota gbe ahwo owuhrẹ nọ ọyomariẹ o muhọ na. (Matiu 28:19, 20) Ọ tubẹ ta nọ: “Ọnọ o yo eme rai o yo ọmẹ.” (Luk 10:16) Ofariẹ, ọ ya eyaa kẹ ae inọ ẹzi ọfuafo hayo ogaga iruo Ọghẹnẹ, o te kẹ ae ogaga nọ a gwọlọ re a ro ru iruo yena. Fikiere, nọ ikere jọ i te no obọ ikọ na hayo ezae nọ i je lele ai ruiruo kpekpekpe na ze, Ileleikristi ọsosuọ na a jẹ hae jẹ ikere yena rehọ keme a ruẹ inọ ẹzi ọfuafo Ọghẹnẹ ọ be rehọ ezae nana ruiruo.

Ahwo jọ nọ i kere ebe Ebaibol na jọ a ta inọ Ọghẹnẹ o gie ẹwolo ku amọfa nọ i kere ebe efa Ebaibol na. Wọhọ oriruo, Pita ukọ na ọ ta ẹme te ileta Pọl, jẹ ta nọ e rrọ usu “ikerakere” na. (2 Pita 3:15, 16) U mu Pọl omariẹ ẹro inọ ẹzi Ọghẹnẹ ọ rehọ eware nọ ikọ na gbe eruẹaro efa a kere na via kẹ ae.—Ahwo Ẹfẹsọs 3:5.

Fikiere, ma wo imuẹro ivevẹ inọ ikere Usiuwoma na e rrọ gbagba jẹ rrọ ebe nọ a re fi eva họ. E rrọ iku esia hayo iku erue he. Enana yọ ikuigbe uzẹme, nọ ahwo nọ a rọ ẹro ruẹ eware na a kẹ imuẹro rai, nọ ezae nọ ẹzi ọfuafo Ọghẹnẹ ọ kpọ a rọ oma totọ kere.

Ono O Dhesẹ Ikere nọ E Rrọ Usu Ikere Efuafo Na?

Ahwo jọ nọ i re kere ebe a ta nọ ichọche jọ nọ a kẹ udu evaọ otọ isuẹsu Constantine, ọba na, eye i dhesẹ ikere nọ e rẹ jọ usu Ikereakere Griki Ileleikristi na ikpe-udhusoi buobu nọ a kere ebe na no. Dede na, ma ruẹ imuẹro evo nọ i dhesẹ ere he.

Wọhọ oriruo, muẹrohọ oware nọ Oskar Skarsaune, profẹsọ ọrọ Ikuigbe Kpahe Ichọche ọ ta: “Orọnikọ ogbẹgwae ichọche jọ hayo ohwo jọ ọ salọ ikere nọ a re kugbe Ọvọ Ọkpokpọ na ha hayo enọ a re kugbei hi . . . Eware nọ i dhesẹ ikere nọ a rẹ jẹrehọ gbe enọ a rẹ jẹrehọ họ e jọ vevẹ: Ikere nọ u muẹro inọ  ikọ na hayo ibe iruiruo [ikọ na] a kere evaọ etoke ikpe-udhusoi ọsosuọ C.E. eye a jẹrehọ. A rehọ ikere, ileta, gbe ‘ikuigbe usiuwoma’ efa nọ e roma via uwhremu na ha . . . A ru onana no oke lelehie taure oke Constantine u te ti te, gbe oke lelehie taure a tẹ te rehọ ichọche riẹ nọ a kẹ udu na ro mu. Ichọche erọ Ileleikristi nọ a je kpe fiki ẹrọwọ rai họ onọ o kẹ omai Ọvọ Ọkpokpọ na, orọnikọ ichọche nọ a kẹ udu esuo ho.”

Ken Berding, prọfẹsọ nọ ogha uwuhrẹ riẹ u wobọ kugbe Ikereakere Griki Ileleikristi na, ọ ta ẹme nana kpahe epanọ ekru ebe ikere efuafo na e rọ roma via: “Orọnikọ ichọche na e salọ ebe nọ a gwọlọ nọ a re kugbe ikere efuafo na ha; ukpoye o mai kiehọ re a ta nọ ebe nọ Ileleikristi a rehọ no emuhọ ze wọhọ Ẹme Ọghẹnẹ eye ichọche na e whobọhọ.”

Dede na, kọ eriwo obọrai gheghe Ileleikristi ikpe-udhusoi ọsosuọ na a rọ salọ ebe nọ e rrọ ikere efuafo na? Ebaibol na e vuẹ omai inọ ugogo oware jọ o jọ emu riẹ.

Wọhọ epanọ Ebaibol na e ta, ‘otọ-oriẹ ẹzi’ o jọ usu ekẹ igbunu nọ a kẹ ukoko Ileleikristi ọsosuọ na. (1 Ahwo Kọrint 12:4, 10) Onana u dhesẹ nọ a kẹ Ileleikristi yena jọ otoriẹ abọ-ẹzi orọ oghẹrẹsa nọ a re ro vuhu eme nọ i gine no obọ Ọghẹnẹ ze gbe enọ i no obọ riẹ ze he. Fikiere, Ileleikristi nẹnẹ a rẹ sai wo imuẹro inọ ebe nọ e rrọ Ebaibol na yọ enọ Ileleikristi ikpe-udhusoi ọsosuọ a gine vuhumu inọ obọ Ọghẹnẹ i no ze.

Fikiere, u muẹro inọ no oke ọsosuọ ze a rọ riẹ ugogo ebe nọ e ginẹ rrọ usu ikere efuafo na ẹkwoma obufihọ ẹzi ọfuafo na. No abọ ekuhọ ikpe-udhusoi avivẹ C.E. na vrẹ, ahwo jọ nọ i je kere ebe a ta ẹme kpahe ebe nọ e ginẹ rrọ usu Ebaibol na. Dede na, orọnikọ ahwo yena họ enọ e jiroro ebe nọ e rẹ jọ usu ikere efuafo na ha; ukpoye isẹi a se kpahe ebe nọ Ọghẹnẹ ọ rehọ ẹkwoma idibo riẹ nọ ọ rọ ẹzi riẹ wholo jẹrehọ no.

Ikulu-ebe anwae e tẹ jẹ kẹ imuẹro ivevẹ kpahe ebe nọ a jọ oria kpobi jẹrehọ nẹnẹ wọhọ ikere efuafo na. Ikulu-ebe erọ Ikereakere Griki na nọ a rọ ẹvẹrẹ Griki dẹẹ kere nọ e riẹ enẹna i bu vi idu isoi (5,000), yọ a kere ejọ rai evaọ ikpe-udhusoi avivẹ gbe ọrọ avesa na. Ikere nana họ enọ a jọ ikpe-udhusoi ọsosuọ gbe ige nọ i lele i rie jẹrehọ wọhọ enọ i no obọ Ọghẹnẹ ze, nọ a wariẹ kere jẹ vaha ruọ oria kpobi, orọnikọ ikere apocrypha na ha.

Dede na, eware nọ e rrọ evaọ ikere na e mae kẹ imuẹro inọ obọ Ọghẹnẹ i no ze. Ikere nana e rọwo kugbe “oghẹrẹ eme oma ojaja” nọ e rrọ ebe Ebaibol na nọ i kiọkọ. (2 Timoti  1:13) Ikere nana e tuduhọ ahwo nọ i bi se ai awọ re a you jẹ gọ Jihova, e tẹ jẹ vẹvẹ unu kpahe ugbẹrọwọ, iruẹru-imizi, gbe emama nọ a rẹ gọ. Ikuigbe nọ e rrọ eva rai e rrọ gbagba, yọ i wo eruẹaruẹ uzẹme. E tuduhọ ahwo nọ i bi se ai re a you erivẹ rai. Enana kpobi yọ eware igbunu nọ e rrọ ebe Ikereakere Griki Ileleikristi na. Kọ ere ikere apocrypha na e rrọ re?

Oghẹrẹ vẹ Ikere Apocrypha na I ro Wo Ohẹriẹ?

Ikere apocrypha na i wo ohẹriẹ no ikere efuafo nọ a jẹrehọ na. A mu ebe apocrypha na họ ekere evaọ udevie ikpe-udhusoi avivẹ na, oke lelehie nọ a kere ebe nọ a jẹrehọ wọhọ usu Ebaibol na no. Eware nọ a jọ ikere apocrypha na ta kpahe Jesu gbe Egagọ-Ileleikristi e rọwo kugbe eware nọ e rrọ Ikereakere nọ a gie ẹwolo ku na ha.

Wọhọ oriruo, a jọ Usiuwoma Tọmọs evaọ ikere apocrypha na ta eme buobu nọ e rẹ gheghe ezọ kpahe Jesu, wọhọ oriruo, anọ Jesu ọ ta inọ o ti zihe Meri ruọ ọzae re ọ sae ruọ Uvie odhiwu. A jọ Usiuwoma Emaha Na orọ Tọmọs dhesẹ Jesu wọhọ ọmọ ọgeva nọ o keke aro họ si uwhu kpe ọmọ ọfa jọ. A jọ ebe apocrypha nọ a se Iruẹru Pọl gbe Iruẹru Pita ta nọ u fo re a kẹnoma no owezẹ ọzae-avọ-aye riẹriẹriẹ, jẹ tubẹ ta dede inọ ikọ na a jẹ hae tuduhọ eyae awọ inọ a siọ ezae rai. A jọ Usiuwoma Judas orọ apocrypha na ta nọ Jesu ọ jẹ hwẹ ilele riẹ fikinọ a lẹ se Ọghẹnẹ evaọ etoke emuọriọ. Eme nana e rọwo kugbe eware nọ ma rẹ jọ ikere efuafo nọ a jẹrehọ na ruẹ hẹ.—Mak 14:22; 1 Ahwo Kọrint 7:3-5; Ahwo Galesha 3:28; Ahwo Hibru 7:26.

Eware buobu nọ e rrọ ikere apocrypha na i dhesẹ ẹrọwọ otu nọ a re se Gnostics, enọ e ta nọ Jihova, Ọmemama na, yọ Ọghẹnẹ nọ o woma ha. A ta re inọ ekparomatha na e te jọ aruakpọ họ, inọ eware abọ-iwo kpobi yọ umuemu, gbe inọ Setan ọ wha orọo gbe emọ-iyẹ ze.

A ta nọ ahwo jọ nọ edẹ rai e rrọ Ebaibol eye i kere ebe apocrypha na jọ, rekọ onana yọ ọrue. Kọ ahwo jọ a gba ẹgwae-emu nọ a gbe ro ku ebe nana kugbe Ebaibol na ha? M. R. James, ọnọ ogha uwuhrẹ riẹ u wobọ kpahe ikere apocrypha na ọ ta nọ: “Orọnikọ ohwo jọ o si ebe nana no Ọvọ Ọkpokpọ na ha: ebe na ọvo i si oma rai noi.”

Enọ I Kere Ebaibol na A Kẹ Unuovẹvẹ Kpahe Omarọvia Ahwo nọ I Kie No Ẹrọwọ

Ma rẹ jọ ikere efuafo nọ a jẹrehọ na ruẹ unuovẹvẹ kpahe omarọvia ahwo nọ i kie no ẹrọwọ na, nọ e te wha iwuhrẹ erue fihọ ukoko Ileleikristi na. Ẹhẹ, otu nọ ọ siọ ẹrọwọ na a roma via evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ, rekọ ikọ na a jowọ kpatakpata rọ whaha ẹvaha rai eva oke yena. (Iruẹru Ikọ Na 20:30; 2 Ahwo Tẹsalonika 2:3, 6, 7; 1 Timoti 4:1-3; 2 Pita 2:1; 1 Jọn 2:18, 19; 4:1-3) Unuovẹvẹ itieye na i fi obọ họ kẹ Ileleikristi uzẹme vuhu ikere erue nọ e wọso iwuhrẹ Jesu, nọ e jẹ roma via nọ ikọ na a whu no.

Uzẹme, egba-uwuhrẹ gbe igbiku jọ a sae rehọ ọghọ kẹ ebe itieye na fikinọ i kri otọ no. Rekọ roro kpahe onana: Ma rehọ iẹe nọ egba-uwuhrẹ a rehọ evuẹ erue jọ nọ a kere nẹnẹ, ẹsejọhọ nọ a wo no emagazini nọ a rẹ jọ kere eme ogbẹta gbe ebe egagọ ebi jọ ze, kẹsena a te koko ai họ oria. Kọ evuẹ itieye na e sai zihe ruọ eware uzẹme fikinọ e rrọ etẹe kri no? O tẹ make rọnọ ikpe odu ọvo gbe egba ihrẹ (1,700) e ruemu no, kọ u re ru nọ erue gbe eme ogbẹta nọ e rrọ ebe yena e sai ro zihe ruọ uzẹme fikinọ ebe na i kri no?

O rẹ via ha! Epọvo na o rrọ kpahe eme erue nọ a be ta inọ Jesu ọ rọo Meri Magdalini, gbe eme ogbẹta efa nọ e rrọ ebe apocrypha na. Fikieme ma je fi eva họ ikere erue itieye, kpakiyọ ikere uzẹme e riẹ? Oware kpobi nọ Ọghẹnẹ ọ gwọlọ nọ ma riẹ kpahe Ọmọ riẹ o rrọ Ebaibol na—obe nọ ma rẹ sai fi eva họ.

[Oruvẹ-obotọ]

[Omaa-udhesẹ/Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 26]

(Rọkẹ onọ a ruẹrẹhọ ziezi, rri obe na)

UZUAZỌ JESU EKERE ABỌ GRIKI ORỌ EKERE EBE

EBAIBAOL NA APOCRYPHA NA

2 B.C.E. 33 C.E. 41 98 130 300

[Ọnọ o wo uwoho]

Uwoho nọ a rehọ mi Kenneth Garrett/National Geographic

[Uwoho nọ o rrọ ẹwẹ-obe avọ 28]

Pọl ukọ na o ru eware igbunu, ọ tubẹ kpare ohwo jọ nọ o whu dede, onọ o kẹ imuẹro ivevẹ inọ ẹzi Ọghẹnẹ ọ jọ kugbei evaọ iruẹru gbe ikere riẹ