PANAYIOTA ọ whẹro evaọ ukoliko abade Mediterenia. Okenọ ọ jọ uzoge, isuẹsu e jẹ hae were iẹe gaga. Nọ oke o be nyaharo na, ọ tẹ te jọ okere-obe utu esuo-ohrowo jọ evaọ ẹwho nọ ọ jẹ rria. Ọ jẹ hae tubẹ nya n’uwou ruọ uwou re ọ sai mi ahwo igho nọ a rẹ rọ tha utu esuo nana uke. Rekọ uwhremu na, eware nọ ọ jẹ ruẹ i te kpe isiuru nọ o wo kẹ isuẹsu no. Ahwo utu na a je dhesẹ ọriẹwẹ, uruemu mẹ-ọvo-ọria, ihri-eriọ, gbe egrẹ-ọjẹ, dede nọ a je se ohwohwo ogbẹnyusu.

Daniel ọ whẹro evaọ uviuwou nọ u kru ichọche ga gaga evaọ orẹwho Ireland. Rekọ o rẹ kẹe uye gaga nọ ọ tẹ kareghẹhọ eviẹhọ isu ichọche rai nọ e rẹ da idi vrẹ oma, fiedhọ, tho igho umudo, yọ a be ta kẹe nọ ọ tẹ raha uzi, o ti kpohọ ehẹle.

Jeffery yọ ohwo nọ ọ jẹ zẹ eki kẹ ekọmpene ilogbo nọ e rẹ zẹ ekọ-iyibo evaọ America gbe United Kingdom. Ọ kareghẹhọ ẹsibuobu nọ ehreki gbe ethueki efa a re ru ewhariọ evaọ okenọ a tẹ be thueki kugbe ahwo nọ egọmeti o vi ze te dẹ eware. A rẹ rọ eviẹhọ ru oware kpobi nọ o gwọlọ hayo ta oghẹrẹ ẹme jọ kpobi re ahwo egọmeti na a sae dẹ oware mi ae.

Uyoma gaga inọ orọnọ oria ovo uruemu nana o rrọ họ. Whọ rẹ ruẹ uruemu eviẹhọ evaọ enwenọ oware kpobi nọ ahwo-akpọ a bi ru nẹnẹ—evaọ isuẹsu, egagọ, gbe ekiọthuọ. A rehọ ẹme na “eviẹhọ” rono ubiẹme Griki ze, onọ a re ro dhesẹ ọtota hayo ohwo nọ ọ rrọ afe ughe nọ o ku oware họ ro ruru ovao riẹ. Uwhremu na, a tẹ te rehọ ẹme na dhesẹ ohwo nọ ọ be faki ru re ọ viẹ ahwo họ hayo fiki oriobọ.

Uruemu eviẹhọ o rẹ sae lẹliẹ ahwo nọ a viẹhọ na muofu, hayo wo ẹgo họ eva. Okenọ uzou u bi ro dhe ai na, ahwo nọ a viẹ họ a rẹ sae nọ inọ, “Kọ eviẹhọ i ti kuhọ ẹdẹjọ?” Ẹme Ọghẹnẹ ọ kẹ omai imuẹro inọ eviẹhọ i ti kuhọ ẹdẹjọ.

Wọhọ epanọ Ebaibol na o dhesẹ, orọnikọ obọ ahwo-akpọ eviẹhọ i muhọ no ze he, rekọ i muhọ evaọ obọ omama ẹzi jọ nọ ma rẹ sae ruẹ hẹ. Evaọ oke emuhọ, Setan Ẹdhọ na ọ rehọ oma araomuomu nya bru Ivi ze, o te ru omariẹ wọhọ ẹsenọ ọ ginẹ gwọlọ fiobọhọ kẹe re ọ ruẹse viẹe họ. (Emuhọ 3:1-5) Anwọ oke oyena ze, ahwo buobu a re dhesẹ omarai fihọ oghẹrẹ ahwo nọ a rrọ họ, yọ a re ru onana re a ruẹse viẹ amọfa họ hayo fiki oriobọ.

Evaọ okenọ orẹwho Izrẹl a mu eghẹnẹ efa họ ẹgọ, a te je dhesẹ uruemu eviẹhọ evaọ egagọ rai,  fikiere Ọghẹnẹ ọ tẹ vẹvẹ ae unu kpahe oware nọ u ti noi ze. Ẹkwoma ọruẹaro na Aizaya, Jihova ọ ta inọ: “Ahwo nana a rehọ unu rai si kẹle omẹ a tẹ jẹbe rehọ igbenu rai kẹ omẹ oro, yọ idu rai i theri abọ no omẹ.” (Aizaya 29:13) Fikinọ orẹwho Izrẹl o rọwo kurẹriẹ hẹ, Ọghẹnẹ ọ tẹ kuvẹ re egbaẹmo Babilọn a raha Jerusalẹm avọ etẹmpol riẹ evaọ 607 B.C.E, jẹ kuvẹ re egbaẹmo Rom a raha Jerusalẹm avọ etẹmpol riẹ totọ riẹriẹriẹ evaọ ukpe 70 C.E. Onana u dhesẹ nọ eviẹhọ e rẹ dha Ọghẹnẹ eva, yọ o re thihakọ eviẹhọ bẹdẹ bẹdẹ hẹ.

Evaọ abọdekọ riẹ, Ọghẹnẹ avọ Ọmọ riẹ a re rri ahwo oruọzewọ nọ a kare eviẹhọ ghaghae. Wọhọ oriruo, evaọ emuhọ usiuwoma ota Jesu evaọ otọakpọ, ọzae jọ nọ a re se Nataniẹl ọ nyabru Jesu ze. Nọ Jesu ọ ruẹ e riẹ, ọ tẹ ta nọ: “Rri, ohwo Izrẹl dẹẹ ọnọ eviẹhọ e rrọ oma ha.” (Jọn 1:47) Nataniẹl nana nọ a re je se Batolomio na, o zihe ruọ omọvo ikọ 12 Jesu uwhremu na.—Luk 6:13-16.

Jesu ọ raha oke ro wuhrẹ ilele riẹ kpahe eware nọ e rẹ dha Ọghẹnẹ eva gbe enọ e rẹ were iẹe. O wuhrẹ ilele riẹ nọ a whaha uruemu eviẹhọ evaọ udevie rai. Re a riẹ epanọ onana u wuzou te, Jesu o brukpe isu egagọ oke yena nọ i je dhesẹ uruemu eviẹhọ. Joma ta kpahe iruemu eviẹhọ rai jọ.

A je dhesẹ “ẹrẹreokie” rai evaọ iraro ahwo. Jesu ọ ta kẹ ogbotu nọ ọ jẹ gaviezọ kẹe nọ: “Wha yọroma re wha gbe dhesẹ ẹrẹreokie rai evaọ aro ahwo re a ruẹse ruẹ owhai hi . . . wọhọ epanọ eviẹwẹ na i re ru.” Ọ tẹ jẹ ta kẹ ae nọ, ekẹ rai e rẹ jọ ekẹ nọ a kẹ evaọ idhere, hayo enọ a rẹ rọ areghẹ kẹ. Ọ ta nọ a lẹ evaọ ukpẹ rai, orọnikọ evaọ ẹgbede he, re ahwo a ruẹse ruẹ e rai. Nọ a te ru ere, ẹsiẹe egagọ rai e te rọ were Ọsẹ obo odhiwu riẹ.—Matiu 6:1-6.

A jẹ hae kake fo ahwo gahrọ. Jesu ọ ta nọ: “Whẹ ọviẹwẹ! Kaki si ubro-ure nọ o rrọ ubiẹro ra no, kẹsena whọ vẹ te ruẹ ude ziezi si orara no ubiẹro oniọvo ra.” (Matiu 7:5) Ohwo ọ tẹ be hae kaki muẹrohọ iruthọ amọfa dede nọ o wo iruthọ nọ e rro vrẹ eyena, yọ o bi ru omariẹ họ ọviẹwẹ. Uzẹme riẹ họ, “ahwo kpobi a raha uzi no, a be sai dhesẹ oruaro Ọghẹnẹ via ha.”—Ahwo Rom 3:23.

A wo iroro imuomu. Evaọ okejọ, ilele otu Farisi gbe ahwo utu Herọd a tẹ nyabru Jesu ze re a nọe onọ kpahe osa-uzou nọ a rẹ jẹ. A tẹ rọ eme eviẹhọ ta kẹ Jesu nọ: “Owuhrẹ, ma riẹ nọ whọ rẹ ta uzẹme je bi wuhrẹ edhere Ọghẹnẹ evaọ uzẹme.” A tẹ be rọ onọ kpahe ẹta kẹ Jesu, inọ: “Kọ u fo re a hwa osa-uzou kẹ Siza manikọ u fo ho?” Jesu ọ tẹ za kẹ ae nọ: “Emejabọ wha be rọ dawo omẹ, eviẹwẹ na?” Jesu ọ ta gba nọ o ro se ai eviẹwẹ, keme orọnikọ uyo onọ na a ginẹ gwọlọ họ, rekọ a jẹ gwọlọ “rehọ ẹmeunu riẹ kru rie.”—Matiu 22:15-22.

Nọ a to ukoko Ileleikristi na họ evaọ Pẹntikọst 33 C.E., o jọ oria nọ a rẹ jọ wuhrẹ uzẹme je dhesẹ uruemu oruọzewọ. Ileleikristi uzẹme a daoma gaga re a whaha uruemu eviẹhọ evaọ uzuazọ rai. Wọhọ oriruo, Pita nọ ọ jọ omọvo ikọ 12 na, ọ tuduhọ ibe Ileleikristi riẹ awọ inọ a hae ruabọhọ ‘ẹmeoyo kẹ uzẹme na, onọ o wha riẹ ze nọ a ro wo uyoyou-inievo nọ o kare eviẹhọ na.’ (1 Pita 1:22) Pọl ọ tẹ jẹ tuduhọ ibe Ileleikristi riẹ awọ inọ a wo “uyoyou nọ u no udu ofuafo ze je no emamọ obruoziẹ-iroro ze je no ẹrọwọ nọ ọ kare eviẹhọ ze.”—1 Timoti 1:5.

Iwuhrẹ Jesu gbe erọ ikọ na nọ e rrọ Ebaibol na i gbe wo ẹgba nẹnẹ wọhọ epanọ e jọ evaọ ikpe udhusoi ọsosuọ. Pọl ukọ na ọ ta kpahe Ẹme Ọghẹnẹ nọ: “Ẹme Ọghẹnẹ ọ rrọ uzuazọ o te je wo ẹgba yọ ọ da vi ọgbọdọ akọava, o re duwu thabọ te epanọ o rẹ rọ fere oghẹrẹ nọ ohwo ọ ginẹ rrọ evaọ okafe gbe obeva via, gbe ezo-oma avọ iwhri  ighogho-enwa na. O rẹ sae kiẹ iroro gbe ẹjiroro udu na via.” (Hibru 4:12) Ewuhrẹ Ebaibol na o fiobọhọ kẹ ahwo buobu siobọno uruemu eviẹhọ no, je bi yeri uzuazọ oruọzewọ enẹna. Joma ta kpahe iriruo imasa nọ ma fodẹ evaọ obọ emuhọ na.

Evaọ ẹdẹjọ nọ a zizie Panayiota kpohọ ewuhrẹ evaọ obọ Ọgwa Uvie, eriwo riẹ o te nwene. Keme ọ jọ obei ruẹ ohwo ọvo nọ o bi dhesẹ nọ o kiẹrẹe vi amọfa ha. Ọ ta nọ: “Mẹ jọ etẹe ruẹ oware nọ uvi uyoyou o ginẹ rrọ, mẹ ruẹ oghẹrẹ uyoyou utiona vievie he evaọ obọ esuo-ohrowo nọ mẹ jọ.”

Panayiota o te mu Ebaibol na họ ewuhrẹ te epanọ ọ rọ họ-ame. Onana o via anwọ ikpe 30 nọ i kpemu. Ọ ta nọ: “Enẹna nọ mẹ be ta usiuwoma kpahe Uvie Ọghẹnẹ na, uzuazọ mẹ o mai ro woma vi okenọ mẹ jẹ hae rọ nya n’uwou ruọ uwou ta kpahe esuo-ohrowo.”

Daniel o wo ẹnyaharo te epanọ a rọ kẹe ewha-iruo jọ evaọ ukoko na. Rekọ imikpe jọ nọ i lele i rie, udu riẹ u te je brukpei fiki oware jọ nọ o thọ riẹ obọ. Ọ ta nọ, “Fiki oware nọ me ru na, mẹ tẹ ruẹ nọ u fo ho re mẹ gbẹ rẹrote ewha-iruo nọ a kẹ omẹ na keme o te wọhọ uruemu eviẹhọ nọ a jẹ hae ru evaọ ichọche nọ mẹ jọ vẹre. Yọ mẹ gwọlọ yeri uzuazọ ọviẹwẹ hẹ re me ru ahwo roro nọ enẹ mẹ rrọ, kpakiyọ mẹ rrọ ere he.”

Nọ omoke jọ o vrẹ no, Daniel o te ru inwene jọ evaọ uzuazọ riẹ, kẹsena ọ tẹ ruẹ nọ ọ sae wariẹ rẹrote ewha-iruo na ababọ obruoziẹ iroro riẹ nọ o re brukpei, fikiere nọ a wariẹ kẹe ewha-iruo na, ọ tẹ jẹ ae rehọ. Oma ahwo nọ a be ginẹ gọ Ọghẹnẹ a rẹ jọ ruẹ oghẹrẹ uruemu oruọzewọ utionana. A be daoma ‘kaki si ubro-ure nọ o rrọ ubiẹro rai no’ taure a tẹ te sae ‘ruẹ ude ziezi si orara no ubiẹro inievo rai.’

Jeffery nọ ọ jẹ rehọ uzuazọ riẹ kpobi thueki vẹre na, ọ ta nọ: “Nọ me bi wuhrẹ Ebaibol na haro na, mẹ tẹ te ruẹ nọ uruemu eviẹhọ nọ a re ro bru okpa họ oware re a sae zẹ oware na, u woma vievie he. Oria Ebaibol jọ nọ u duobọte omẹ gaga họ, obe Itẹ 11:1 nọ o ta nọ, ‘owawọ-eviẹhọ u re tu ỌNOWO na oma.’” Wo ohẹriẹ no ahwo nọ a jẹ rehọ ẹghẹ nọ Jesu onọ kpahe osa-uzou na, Jeffery o siobọno uruemu eviẹhọ nọ a re ro yerikugbe amọfa riẹriẹriẹ.

Isẹri Jihova nọ e rrọ akpọ na soso a be daoma fi eware nọ a bi wuhrẹ no Ebaibol na ze họ iruo. A be daoma kpobi re a “whẹ uruemu okpokpọ na họ oma, onọ a ma lele oreva Ọghẹnẹ evaọ uvi ẹrẹreokie gbe uyoyou nọ o rẹ hiẹ hẹ.” (Ahwo Ẹfisọs 4:24) Ma be tuduhọ owhẹ awọ re who gbe wuhrẹ kpahe oghẹrẹ ahwo nọ Isẹri Jihova a ginẹ rrọ, eware nọ a rọwo, gbe epanọ a sai ro fiobọhọ kẹ owhẹ wuhrẹ kpahe akpọ ọkpokpọ nọ Ọghẹnẹ ọ ya eyaa riẹ na. Akpọ nọ “ẹrẹreokie ọ te jọ” nọ eviẹhọ e te jọ họ.—2 Pita 3:13.