•  Fikieme oware nọ whọ be re u ro wuzou gaga?

•  Eware ene jọ nọ ma re ru re emu mai ọ sae jọ fuafo

•  Eware esa jọ nọ i re fiobọhọ kẹ omai re emu nọ o re kiehọ ugboma na

•  Eware ethọthọ jọ nọ ahwo jọ a re roro

 Emu nọ whọ be re o rrọ usu eware nọ i re kpomahọ oghẹrẹ nọ ugboma ra o rẹ jọ. Whọ tẹ be hae re emu nọ ọ rrọ fuafo gbe emu nọ o re kiehọ kẹ ugboma na, o sai fiobọhọ kẹ owhẹ. Rekọ nọ whọ tẹ be hae re emu nọ ọ rrọ gbegbe gbe emu nọ o kiehọ kẹ oma na ha, o sae wha ẹyao fihọ owhẹ oma, nwane wọhọ epanọ ekpehre epẹtiro ọ rẹ wha ẹbẹbẹ fihọ ẹjini omoto na. O sae raha oke re o te ti dhesẹ oma via, rekọ o rẹ seba ẹlahwe he.​—Ahwo Galesha 6:7.

 Ukoko nọ a re se World Health Organization (WHO) o ta nọ, “Whọ rẹ jọ orẹwho kpobi evaọ akpọ na ruẹ ahwo nọ a be re emamọ emu hu.” Onana u dhesẹ nọ ahwo jọ a be re emu nọ ọ rẹ kẹ oma na emamọ oware ovo ho, yọ efa jọ a be re emu nọ ọ rẹ lẹliẹ ae fu ga hrọ. Nọ ohwo ọ tẹ be hae re emu hayo da udi nọ u woma kẹ ugboma na ha, ọ sai wo ẹyao-udu, ẹyao okie, ẹyao-evẹ, gbe ẹyao-ọta. Ekiakiẹ jọ nọ a ru evaọ ukpe 2017 u dhesẹ nọ, ahwo nọ a whu fikinọ a be re emamọ emu hu a bu vi oware wọhọ ima ikpegbọvo (11,000,000). Ukoko na o ta nọ unu ahwo nọ a bi whu kẹdẹ kẹdẹ fiki ekpehre emu nọ a be re a bu vrẹ odu ọvo, yọ onana o be wha ẹyao se ima ahwo buobu gbidi gbidi re.

 Ma rẹ jọ Ebaibol na ruẹ ehrẹ nọ i re fiobọhọ kẹ omai riẹ epanọ ẹme nana o wuzou te. Ebaibol na ọ ta nọ obọ Ọghẹnẹ “uzuazọ u no ze.” (Olezi 36:9) Uzuazọ yọ okẹ, yọ ma re dhesẹ nọ okẹ nana o rrọ ghaghae kẹ omai nọ ma tẹ be hae rẹrote ugboma mai ziezi gbe ọrọ ahwo uviuwou mai. Joma ta kpahe epanọ whọ sai ro ru onana.

 1. Ruẹ nọ oria gbe eware nọ who bi ro there emu e rrọ fuafo.

 Fikieme onana u ro wuzou? Keme eware nọ e rẹ wha ẹyao ze nọ a re se germs a e tẹ rrọ eva emu gbe ame nọ whọ gwọlọ ro there emu, e sae lẹliẹ owhẹ mọ nọ e tẹ ruọ ugboma ra.

 Eware nọ ahwo nọ a wuhrẹ kpahe ugboma na a ta:

•   Taure who te ti there emu, kake rọ odha avọ ame b rọ wezẹ abọ ra. O tẹ kawo, wezẹ abọ ivẹ ra ziezi evaọ oware wọhọ emaharo udhe. Daoma wozẹ obemu abọ ra, udevie iziabọ ra gbe otọ ikpituabọ ra. Wurie abọ ra, je ririe ae ya ziezi.

•   Rehọ ame gbe odha rọ wozẹ imidhe, oria nọ whọ te jọ jo bru eware gbe eware efa nọ whọ riẹ nọ who ti ro there emu. U te no ere no, who du fi emu nọ who ti there avọ ọnọ who ti there he họ oria ovona ha.

•   Wozẹ ẹbe gbe ibi-ire kpobi ziezi. Yọ otẹrọnọ ame-isọ a re kuhọ ekakọ nọ a kọ re e sai woma ziezi evaọ okegbe ra, daoma rehọ oware ofa rọ wozẹ ae re e sae fo ziezi.

 2. Who du fi emu nọ a there no avọ ọnọ a ri there he họ oria ọvona ha.

 Fikieme onana u ro wuzou? Emera nọ e rẹ wha ẹyao e rẹ jọ emu nọ a ri there he. Wọhọ oriruo, arao ọkpokpọ ọ sai su ame fihọ emu nọ a there no nọ a te fi ae họ oria ọvona, yọ onana u re ru nọ emu na ọ rẹ rọ jọ gbegbe.

 Eware nọ ahwo nọ a wuhrẹ kpahe ugboma na a ta:

•   Nọ who te no eki ze, hẹriẹ eware ekpokpọ wọhọ arao no usu eware nọ whọ riẹ nọ a re there he. Daoma ruẹ nọ who fi rai họ oria nọ e rẹ jọ raha ha.

•   Nọ whọ tẹ biẹ arao ọkpokpọ no, wozẹ abọ ra, amagha na, gbe oria nọ whọ jọ biẹ arao na ziezi, taure whọ tẹ te biẹ oware ofa kpobi.

 3. Hae daoma there emu ye ziezi.

 Fikieme onana u ro wuzou? Keme emera nọ e rẹ wha ẹyao ze i re whu nọ who te there emu rrorro je ye ziezi.

 Eware nọ ahwo nọ a wuhrẹ kpahe ugboma na a ta:

•   There emu ra bẹsenọ ọ rẹ rrorro gaga. O tẹ kawo, o gwọlọ nọ emu kpobi nọ who ro there ọ rẹ rrorro te idigri 70, koyehọ enwenọ ẹrrorro ame nọ o bi te ẹhọrọ no. Makọ arao nọ a ro there, u fo nọ ọ rẹ rrorro te obeva. Yọ who re there iei evaọ emaharo ọgba hayo vrẹ ere.

•   Daoma ruẹ nọ izuwo gbe istiu e họrọ ziezi.

•   Re whọ tẹ te re emu nọ o dhẹ no, wariẹ rehọ iẹe kpahe erae re ọ rrorro te epanọ o re ro kueri.

 4. Rawo emu evaọ oghẹrẹ nọ ọ gbẹ rọ raha ha.

 Fikieme onana u ro wuzou? Nọ a tẹ rawo emu evaọ ẹrrorro idigri 5 rite 60 evaọ iminiti 20 ọvo, emera nọ e rẹ wha ẹyao ze nọ e rrọ eva emu na e sae rọ akuava bu vi epaọ ọsosuọ. Ofariẹ, otẹrọnọ a gbe fi arao ọkpokpọ họ oria nọ o dhẹ ziezi hi, bacteria nọ e riẹe eva e sae nua arao na, yọ whọ tẹ maki there iẹe ziezi, i re whu hu.

 Eware nọ ahwo nọ a wuhrẹ kpahe ugboma na a ta:

•   Jọ emu ra ọ rrorro ziezi hayo jọ dhedhẹ viukpenọ ọ rẹ jọ ruọruọruọ. Enẹ whọ sae rọ whaha emera nọ e rẹ wha ẹyao ze hayo ru nọ i gbe ro vihọ họ.

•   Who du nyasiọ emu ba otọ gheghe vrẹ euwa ivẹ hẹ otẹrọnọ ẹrrorro uwou ra ọ rrọ oware wọhọ idigri 20. Yọ otẹrọnọ ẹrrorro uwou ra o vrẹ idigri  32, who du nyasiọ emu ba vrẹ auwa ọvo ho.

•   Nọ who te there emu no, ru ei fihọ oghẹrẹ nọ ọ gbẹ rọ roro bọwo okenọ whọ rẹ re iẹe.

 1. Hae re ibi-ire gbe oghẹrẹ ẹbe sa-sa.

 Ibi-ire gbe oghẹrẹ ẹbe sa-sa e rẹ kẹ oma na eware nọ a re se vitamins, minerals, gbe eware itienana efa nọ i re fiobọhọ kẹ ugboma na. Ukoko nọ a re se World Health Organization o ta nọ, u fo nọ ohwo ọ rẹ re ẹbe gbe ibi-ire ziezi kẹdẹ kẹdẹ. Rekọ eware wọhọ iduku, igari hayo ẹgu, e rrọ usu eware nọ ma fodẹ na ha.

 2. Hae re umutho emu nọ i wo iwhri avọ ewhri.

 Ukoko nọ a re se World Health Organization o ta nọ, u fo nọ ohwo ọ rẹ re eware nọ a fra tere he, hayo emu nọ a rọ ekẹmika rawo gbe eware nọ a beki fihọ eki be zẹ, keme ẹsibuobu iwhri nọ i re kiehọ kẹ ugboma na ha a re ro ru ai. O tẹ lọhọ, u fo nọ ewhri nọ o re dhẹmu hu who re ro there emu ra. c Oghẹrẹ ewhri otiọna o woma vi ọnọ o re dhẹmu.

 3. Who du re uwhei avọ isugẹ buobu hu.

 Ukoko nọ a re se World Health Organization o ta nọ, u fo nọ uwhei nọ ohwo ọ rẹ re evaọ okpẹdoke ọ rẹ vọ ugẹji ọsese he. Ukoko na o tẹ jẹ ta nọ isugẹ gheghe nọ ohwo ọ rẹ re evaọ okpẹdoke, u fo nọ e rẹ vọ igẹji esese ikpegbivẹ hẹ. d Isugẹ họ uzedhe oware nọ a bi ro ru oghẹrẹ emu gbe idi sa-sa. Wọhọ oriruo, enwenọ igẹji esese isugẹ ikpe soso a re ro ru ogọ udi nọ o te ubro ilita ha. Dede nọ idi ememere e rẹ kẹ ohwo ẹgba, e rẹ kẹ ugboma na emamọ oware ovo ho.

 Ebaibol na ọ ta nọ: “Ohwo nọ o wo areghẹ ọ rẹ ruẹ oware enwoma, o ve siomano, rekọ ogbori ọ rẹ nyaruọ ẹe, ọ vẹ reoja oware nọ u re noi ze.” (Itẹ 22:3) Nọ whọ tẹ be hae re emu nọ o re kiehọ ugboma na jẹ whaha enọ i kiehọ họ, u re dhesẹ nọ who wo areghẹ yọ who wo edẹro kẹ uzuazọ gbe emamọ oma nọ Ọghẹnẹ ọ kẹ owhẹ na.

 Iroro ethọthọ: “U kri no nọ mẹ be hae rọ re oghẹrẹ emu nọ u fo ho, fikiere mẹ tẹ make siọ ẹe ba dede, u ti fiobọhọ kẹ omẹ hẹ.”

 Uzẹme ẹme na: Eware nọ egba-eriariẹ a kiẹ via i dhesẹ nọ, ohwo ọ tẹ be hae re emu nọ o re kiehọ oma na, onana o rẹ sae whaha uwhu nọ a rẹro riẹ hẹ. Yọ epanọ ohwo ọ re emu otiọna kri te, ere o re wo irere bu te.