O lọhọ gaga enẹna re whọ riẹ oware nọ o be via evaọ eria sa-sa akpọ na. Onana o sai si owhẹ no uye hayo fiobọhọ kẹ owhẹ riẹ oware nọ who re ru re eyao sa-sa e siọ owhẹ ba ete. Rekọ, oware kpobi nọ whọ be daoma riẹ kpahe kẹhẹ, u fo re whọ yọroma kpahe:

•   Evuẹ nọ e rrọ uzẹme he

•   Iku erue

•    Usi nọ o rẹ lẹliẹ ahwo viẹro ku amọfa

 Wọhọ oriruo, evaọ oke ẹyao COVID-19 na, ọnọ o wuzou ukoko Okugbe Erẹwho (United Nations) ọ vẹvẹ ahwo unu inọ usi erue e vọ oria kpobi. Ọ ta nọ: “Ahwo a bi leri ta ha kpahe eware nọ i re kpe ẹyao na. Iyẹrẹ erue e da etẹlẹvisiọno gbe iredio fia. Ahwo a bi mu vaha iku nọ e rẹ wha ozọ họ ahwo ẹro nọ e rrọ uzẹme he. A bi mu vi iwou nọ ahwo a re ro mukpahe amọfa hayo rọ ekpehre ubiẹro rri ahwo jọ.”

 Uzẹme riẹ họ, orọnikọ nẹnẹ iku erue i muhọ họ. Rekọ Ebaibol na ọ ta nọ evaọ oke mai na, “ahwo omuomu gbe eviẹahwohọ a ti no onọ u yoma ruọ onọ o mai yoma, su ahwo thọ yọ a bi su ai thọ re.” (2 Timoti 3:1, 13) Yọ itanẹte o bi tube ru nọ iku erue i re ro te omai obọ lọlọhọ, ababọ oke oraha. Ma gbẹ yọroma ha, nọ iku erue itieye i te te omai obọ, kọ evi ọvo. Enana kpobi e sai ru nọ iku erue gbe usi elẹliẹhọ nọ a ru onaa họ e rẹ rọ vọ oria kpobi.

 Ẹvẹ whọ sae rọ kẹnoma kẹ iku erue gbe usi nọ o rẹ lẹliẹ ahwo viẹro ku egọmeti hayo amọfa? Joma ta kpahe ehrẹ Ebaibol jọ nọ i ti fiobọhọ kẹ owhẹ.

•   Whọ nwane rọwo oware kpobi nọ whọ ruẹ hayo onọ who yo ho

   Oware nọ Ebaibol na ọ ta: “Ogbori ọ rẹ rọwo ẹme kpobi, rekọ ọnọ o wo orimuo o re rri otọ mu re ọ tẹ te jowọ.”​—Itẹ 14:15.

   Ma gbe rri otọ mu hu, a rẹ viẹ omai họ lọlọhọ. Wọhọ oriruo, u wo iwoho jọ nọ a kere eme fihọ nọ ahwo a re vi se ohwohwo evaọ itanẹte. Fikinọ iwoho nana i re fou ehwẹ a re ro vi ai. Rekọ o rrọ lọlọhọ re ohwo nọ iwoho hayo ividio i te obọ o nwene eware jọ evaọ eva riẹ hayo tube kere eme efa nọ e rrọ uzẹme he lele onọ u te rie obọ na. Ahwo a sai tube ru ividio nọ whọ rẹ jọ ruẹ ahwo nọ a be ta ẹme nọ a ta ẹdẹvo ho hayo ru eware nọ a ru hu.

   “Eware buobu nọ ahwo nọ a rẹ kiẹ kpahe eware a rẹ ruẹ evaọ itanẹte na yọ iwoho gbe ividio nọ a rehọ omoria jọ riẹ ọvo lahwe re a siọ uzẹme na ba ẹriẹ.”​—Axios Media.

   Nọ omara nọ: ‘Kọ usi nọ u te omẹ obọ na uzẹme, binikọ a jariẹ nwene eware jọ?’

•   Daoma riẹ oria nọ u no ze gbe eme efa nọ a jariẹ ta

   Oware nọ Ebaibol na ọ ta: “Wha vuhu eware kpobi mu.”​—1 Ahwo Tẹsalonika 5:21.

   Re whọ tẹ te rọwo iku jọ nọ who yo hayo vi ei se omọfa, daoma riẹ sọ iku na uzẹme, o tẹ make rọnọ who yo rie unuẹse buobu no. Ẹvẹ whọ sae rọ riẹ?

   Daoma riẹ sọ a sai fievahọ ohwo nọ ọ ta ẹme na hayo oria nọ a rehọ ẹme na no ze. Ahwo nọ a re whowho usi, enọ i re kere ebe-usi, gbe amọfa a rẹ sai ru onaa họ iku jọ fikinọ a be gwọlọ epanọ okọ rai o rẹ rọ nyaharo hayo fikinọ a rrọ abọ ikpahwo egọmeti jọ. Otẹrọnọ whọ jọ obe-usi hayo etẹlẹvisiọno yo usi jọ, daoma riẹ epanọ itu efa nọ i re whowho usi a ta kpahe iẹe. Egbẹnyusu ra a sae jọ itanẹte vi eware jọ nọ e rrọ uzẹme he se owhẹ. Daoma riẹ sọ ere oware na o ginẹ via taure whọ tẹ te rọwo iẹe.

   Daoma riẹ sọ eware nọ a gbiku kpahe na yọ eware nọ e via obọnana hayo enọ e via kri no nọ e gbẹ rrọ epanọ a gbe rai hi, re whọ jẹ riẹ sọ iku na erọ uzẹme. Rri sọ whọ te ruẹ oke nọ ovuẹ na o rọ lahwe, gbe eware efa nọ i re fiobọhọ kẹ owhẹ riẹ sọ iku uzẹme. Yọroma gaga otẹrọnọ a gbiku na evaọ oghẹrẹ nọ oware nọ o rrọ bẹbẹ o rẹ rọ wọhọ nọ o rrọ lọlọhọ hayo a gbe rai evaọ oghẹrẹ nọ o rẹ rọ lẹliẹ eva dha ohwo, hayo lẹliẹ ohwo ru oware jọ kpata kpata.

   “O wọhọ nọ epanọ abọ-ọwozẹ u wuzou na, ere u wuzou gaga enẹna re whọ daoma kiẹ kpahe oware nọ who yo sọ uzẹme.”​—Sridhar Dharmapuri, a Senior Food Safety and Nutrition Officer for the U.N.

   Nọ omara nọ: ‘Kọ ere oware na o ginẹ via manikọ oghẹrẹ nọ ohwo nọ o gbiku na o rri rie ọ be ta na? Kọ abọ ọvo iku na ọvo me bi yo na?’

•   Rọwo iku nọ e rrọ uzẹme, orọnikọ enọ e were owhẹ hẹ

   Oware nọ Ebaibol na ọ ta: “Ohwo kpobi nọ o fievahọ omobọ riẹ ọ rrọ gheghẹ.”​—Itẹ 28:26.

   Ẹsibuobu nọ ma te yo iku, otẹrọnọ ere ma rri ẹme na vẹre, ma rẹ gbẹ vro iku na ha. U te no ere no, ekọmpene nọ e be rọ itanẹte kọ okọ a re fi oghẹrẹ eware nọ a roro nọ e te were owhẹ gbe enọ whọ be hae gwọlọ evaọ itanẹte họ oria nọ whọ sae jọ ruẹ e rai vẹrẹ. Rekọ, kareghẹhọ nọ ẹsejọ ma rẹ sai roro nọ oware jọ uzẹme kpakiyọ o rrọ ere he.

   “Ohwo-akpọ ọ rẹ sai roro oware te ziezi je rri ẹme oghẹrẹ nọ u fo, rekọ oghẹrẹ eware nọ e rẹ were iẹe, enọ o bi rẹro riẹ, ozọ, gbe eware nọ ọ gwọlọ ru, e sae lẹliẹe rọwo oware nọ o rrọ uzẹme he keme oye o riẹe eva.”​—Peter Ditto, social psychologist.

   Nọ omara nọ: ‘Kọ fikinọ a jọ iku na ta oware nọ o rrọ omẹ eva, oye mẹ be rọ rọwo iku na?’

•   Who vi iku erue se amọfa ha

   Oware nọ Ebaibol na ọ ta: “Whọ rẹ vaha iku nọ e rrọ uzẹme he vievie he.”​—Ọnyano 23:1.

   Riẹ nọ ahwo buobu a rẹ sae rọwo ẹme nọ whọ ta kẹ ae, te ọ gba te ọ gba ha. Who te vi iku jọ nọ who roro nọ uzẹme se ohwo, kpakiyọ ọrue, o sae wha ẹbẹbẹ se ohwo na.

   “Oware nọ o rẹ mai fiobọhọ kẹ omai whaha iku erue nọ ma re vi se ahwo họ, ma rẹ nọ omamai nọ, ‘Kọ u mu omẹ ẹro inọ iku nana nọ mẹ gwọlọ vi na uzẹme?’ Ohwo kpobi o te ru ere, iku erue nọ e rẹ jọ itanẹte i re gbe bu kakaka ha.”​—Peter Adams, a senior vice president of the News Literacy Project.

   Nọ omara nọ: ‘Iku nana nọ me bi ti vi na, kọ fikinọ mẹ riẹ nọ uzẹme jabọ nọ me bi ti ro vi ei na?’