Ẹzi ọfuafo na yọ ogaga Ọghẹnẹ nọ o re ro ru iruo. (Maeka 3:8; Luk 1:35) Ọghẹnẹ o re vi ẹzi riẹ, koyehọ ogaga riẹ kpohọ oria kpobi nọ ọ gwọlọ re o ru ẹjiroro riẹ gba.—Olezi 104:30; 139:7.

 Evaọ Ebaibol na, ẹme Hibru nọ a re se ruʹach gbe ẹme Griki nọ a re se pneuʹma, a fa ẹme na “ẹzi” no ze. Ẹsibuobu, a rẹ rọ eme nana dhesẹ ogaga nọ Ọghẹnẹ o re ro ru iruo hayo ẹzi ọfuafo na. (Emuhọ 1:2) Rekọ, Ebaibol na ọ rẹ jẹ rọ eme nana dhesẹ eware efa, wọhọ:

•   Ẹwẹ.— Habakuk 2:19; Eviavia 13:15.

•   Ofou.—Emuhọ 8:1; Jọn 3:8.

•   Ẹgba uzuazọ nọ o rrọ oma emama kpobi nọ e rrọ uzuazọ.—Job 34:14, 15.

•   Uruemu nọ ohwo o dhesẹ.—Ikelakele 14:24.

•   Emama ẹzi, onọ u kugbe Ọghẹnẹ gbe ikọ-odhiwu na.—1 Ivie 22:21; Jọn 4:24.

 Who te muẹrohọ oghẹrẹ nọ a dhesẹ eme ive na, whọ rẹ ruẹ nọ e rọ oware jọ tho ohwohwo. A rẹ sae rọ ubiẹro ruẹ e rai hi, rekọ a rẹ ruẹ eware nọ i ru via. Epọvo na re, “wọhọ epanọ a rẹ sae ruẹ ofou hayo kaobọ tei hi rekọ u wo ẹgba nọ o re ro ru oware na,” ere ẹzi ọfuafo na ọ rrọ re.—Obe na An Expository Dictionary of New Testament Words, onọ W. E. Vine o kere.

 Ebaibol na o te je se ẹzi ọfuafo na “abọ” hayo “iziabọ” Ọghẹnẹ. (Olezi 8:3; 19:1; Luk 11:20; Je rri Matiu 12:28.) Wọhọ epanọ ọwena ọ rẹ rọ abọ gbe iziabọ riẹ ro ru iruo na, ere Ọghẹnẹ ọ rọ ẹzi ọfuafo riẹ ro ru eware nọ ma be te fodẹ na:

•   Ehrugbakpọ na.—Olezi 33:6; Aizaya 66:1, 2.

•   Ebaibol na.—2 Pita 1:20, 21.

•   Iruo igbunu nọ idibo Ọghẹnẹ evaọ oke anwae a je ru gbe usi uwoma nọ a jẹ ta.—Luk 4:18; Iruẹru Ikọ 1:8; 1 Ahwo Kọrint 12:4-11.

•   Emamọ uruemu nọ ahwo nọ a bi yoẹme kẹ Ọghẹnẹ a bi dhesẹ.—Ahwo Galesha 5:22, 23.

Ẹzi ọfuafo na yọ ohwo ho

 Nọ orọnọ Ebaibol na o se ẹzi Ọghẹnẹ “abọ,” “iziabọ,” hayo “ẹwẹ” na, onana u dhesẹ nọ ẹzi ọfuafo na yọ ohwo ho. (Ọnyano 15:8, 10) Ọwena ọ rẹ rọ abọ riẹ ru iruo, rekọ abọ na ọvo e sae nyai ru iruo kẹ oma rai hi; epọvo na re, Ọghẹnẹ ọ rẹ kpọ ẹzi ọfuafo na re o ru oware kpobi nọ ọ gwọlọ. (Luk 11:13) Ebaibol na ọ tẹ jẹ rọ ẹzi ọfuafo na ro dhesẹ ame, yọ a fodẹ e riẹ kugbe eware wọhọ ẹrọwọ gbe eriariẹ. Onana u dhesẹ nọ ẹzi ọfuafo na yọ ohwo ho.—Aizaya 44:3; Iruẹru Ikọ 6:5; 2 Ahwo Kọrint 6:6.

 Ebaibol na ọ vuẹ omai nọ odẹ Ọghẹnẹ họ Jihova, yọ odẹ Ọmọ riẹ họ Jesu Kristi, rekọ whọ rẹ jọ oria ọvuọvo ruẹ odẹ ẹzi ọfuafo na ha. (Aizaya 42:8; Luk 1:31) Evaọ okenọ a jẹ rọ itho fi Stivin kpe, ọ jọ eruẹaruẹ ruẹ odhiwu nọ o rovie fihọ. Yọ imava ọvo ọ ruẹ orọnikọ imasa ha. Ebaibol na ọ ta nọ: “Avọ ẹzi ọfuafo nọ ọ vọ riẹ oma, o te rri kpobọ odhiwu, ọ tẹ ruẹ oruaro Ọghẹnẹ gbe Jesu nọ o dikihẹ obọze Ọghẹnẹ.” (Iruẹru Ikọ 7:55) Ọghẹnẹ ọ rọ ẹzi ọfuafo riẹ kẹ Stivin ogaga nọ ọ rọ ruẹ eruẹaruẹ na.

 Eriwo ọthọthọ: “Ẹzi Ẹri” na hayo ẹzi ọfuafo na yọ ohwo, yọ ọ rrọ abọjọ Esanerọvo na wọhọ epanọ obe 1 Jọn 5:7, 8 o ta evaọ Ebaibol efafa King James.

 Uzẹme ẹme na: A jọ Ebaibol efafa King James na fi eme jọ ba obe 1 Jọn 5:7, 8 na. Eye họ “evaọ odhiwu, Ọsẹ na, Ẹme na, gbe Ẹzi Ẹri na: esa nana ọvo. Yọ esa e riẹ nọ i bi se isẹri evaọ otọakpọ.” Rekọ ahwo nọ a rẹ kiẹ otọ eme Ebaibol a ruẹ nọ orọnikọ Jọn uko na o kere eme nana ha, yọ u fo nọ e rẹ jọ Ebaibol na ha. Prọfẹsọ jọ nọ a re se Bruce M. Metzger o kere nọ: “O rrọ vevẹ inọ eme nana e rrọ uzẹme he, yọ u fo nọ e rẹ jọ Ọvọ Ọkpokpọ na ha.”—Obe na A Textual Commentary on the Greek New Testament.

 Eriwo ọthọthọ: Ebaibol na ọ rehọ oghẹrẹ nọ a re ro dhesẹ ohwo ro dhesẹ ẹzi ọfuafo na, fikiere onana u dhesẹ nọ ẹzi ọfuafo na yọ ohwo.

 Uzẹme ẹme na: Evaọ ẹsejọ, Ebaibol na ọ rehọ oghẹrẹ nọ a re ro dhesẹ ohwo ro dhesẹ ẹzi ọfuafo na. Ebaibol na ọ tẹ jẹ rọ oghẹrẹ nọ a re ro dhesẹ ohwo dhesẹ areghẹ, uwhu, gbe uzioraha re. (Itẹ 1:20; Ahwo Rom 5:17, 21) Wọhọ oriruo, Ebaibol na ọ ta kpahe “iruo” nọ areghẹ o ru gbe “emọ” nọ o yẹ, yọ o dhesẹ uzioraha wọhọ ẹsenọ o be liẹliẹ ohwo họ, kpe ohwo, jẹ fere eware nọ e rrọ eva ohwo via.—Matiu 11:19; Luk 7:35; Ahwo Rom 7:8, 11.

 Epọvo na re, okenọ Jọn ukọ na ọ jẹ wariẹ eme Jesu, o dhesẹ ẹzi ọfuafo na wọhọ “ofiobọhọ” nọ ọ te kẹ imuẹro, kpọ, ta, yo, whowho, jẹ kẹ oruaro. Ọ ta eme wọhọ “ọ te” gbe “o ti” ro dhesẹ “ofiobọhọ” na wọhọ ẹsenọ ọ rrọ ohwo. Yọ eme nọ a rẹ rọ ta ẹme kpahe ọzae ọ rọ tae. (Jọn 16:7-15) O ru ere keme, ẹme Griki nọ a rẹ rọ ta ẹme kpahe “ofiobọhọ” (pa·raʹkle·tos) yọ ẹme nọ a rẹ rọ ta ẹme kpahe ọzae, yọ ere etata ẹme ahwo Griki o gwọlọ. Evaọ okenọ Jọn ọ rehọ ẹme nọ a re se pneuʹma rọ ta kpahe ẹzi ọfuafo na, ẹme nọ o dhesẹ ọzae hayo aye he o kugbe rọ tae, ‘o te’ gbe ‘o rrọ.’—Jọn 14:16, 17.

 Eriwo ọthọthọ: Nọ orọnọ a rẹ rọ odẹ ẹzi ọfuafo na họ ohwo ame na, onana u dhesẹ nọ ẹzi ọfuafo na yọ ohwo.

 Uzẹme na: Ẹsejọ, Ebaibol na ọ rẹ rọ “odẹ” ro dhesẹ ogaga hayo udu esuo. (Iziewariẹ 18:5, 19-22; Ẹsta 8:10) O nwane wọhọ ẹme jọ nọ a rẹ ta evaọ Oyibo inọ “evaọ odẹ uzi na.” Orọnikọ onana u dhesẹ nọ uzi na yọ ohwo ho. Ohwo nọ ọ họ-ame “evaọ odẹ” ẹzi ọfuafo na o vuhumu inọ ẹzi ọfuafo na o wo ogaga nọ o re ro fiobọhọ kẹ ohwo ru oreva Ọghẹnẹ.—Matiu 28:19.

 Eriwo ọthọthọ: Ikọ Jesu gbe ilele ọsosuọ efa a rọwo nọ ẹzi ọfuafo na yọ ohwo.

 Uzẹme na: Ebaibol na ọ ta ere vievie he, yọ a jọ ebe ikuigbe ta ere gbe he. Obe na Encyclopædia Britannica o ta nọ: “Evaọ ẹgwae Council of Constantinople nọ a gba evaọ ukpe ad 381, a jọ dhesẹ Ẹzi Ọfuafo na inọ yọ Ọghẹnẹ kẹ omariẹ . . . .” Onana o via nọ ukọ urere Jesu o whu vrẹ ikpe egba ivẹ gbe udhuvẹ-gbikpe (250) no.