Ẹme-ọ-gwọlọ yọ oware arozaha ha. Ọkiẹriwo jọ nọ a ru evaọ obọ Britain u dhesẹ nọ, ẹme-ọ-gwọlọ yọ oware jọ nọ o be whae ze nọ izoge 40 evaọ usu udhusoi (100) a bi ro thuru whu.

 Orọnikọ a tẹ kao obọ te ohwo ọvo họ ẹme-ọ-gwọlọ họ. Idhere efa jọ nọ a rẹ rọ gwọlọ ohwo ẹme họ.

•   Ẹmeunu. Ọmọtẹ jọ nọ a re se Celine nọ ọ rrọ ikpe 20 ọ ta nọ, “unu emetẹ jọ o da vi ọpia. Edẹ nọ a jẹ hae se omẹ gbe eka nọ a jẹ hae la omẹ, e rẹ thọrọ omẹ ẹro ho. A jẹ hai ru omẹ wọhọ ẹsenọ me fioka ohwo ho. A hai tube kpe omẹ dede, o hai woma vi eka nọ a jẹ la omẹ na.”

•   Ehwa ohwo nọ i re siomano ohwo. Ọmọtẹ jọ nọ a re se Haley nọ ọ rrọ ikpe 18 ọ ta nọ, “Ibe emọ isukulu mẹ a te je siomano omẹ. A re ru wọhọ ẹsenọ oria nọ ma rẹ jọ re emu evaọ oke ibreki na o te gba ha, re mẹ se ae ba ẹkeria gba. Evaọ ẹgbukpe soso, mẹ ọvo mẹ jẹ keria oria mẹ sa re emu, yọ mẹ be viẹ.”

•   Evaọ Itanẹte. Ọmọzae jọ nọ ọ rrọ ikpe 14 nọ a re se Daniel ọ ta nọ, “ẹmẹme kakao ọvo nọ who kere kpahe ohwo evaọ itanẹte o rẹ raha odẹ riẹ lọlọhọ. Ohwo ọ rẹ sai roro nọ o vẹrẹ tere he, rekọ o rẹ sae via!” Oghẹrẹ ofa họ ekpehre ifoto gbe eme etọtọ nọ a rẹ rọ ifonu vi se ohwo.

 Enana yọ eware jọ nọ e rẹ whae ze.

•   Epanọ a ru rai a bi ru amọfa na. Uzoge jọ nọ a re se Antonio ọ ta nọ, “Ehwa mẹ a gwọlọ omẹ ẹme te epanọ me ro mu ẹme amọfa họ ẹgwọlọ. Uwhremu na mẹ tẹ te ruẹ nọ oware nọ me bi ru na u woma ha.”

•   Emamọ oriruo nọ a fihotọ kẹ ai hi. Jay McGraw ọ jọ evaọ obe na Life Strategies for Dealing With Bullies ta nọ, “ẹsibuobu, oghẹrẹ nọ emọ buobu a ruẹ nọ esẹgbini rai gbe ahwo uviuwou rai a bi ru amọfa . . . , oye a re rri rọ gwọlọ ẹme.”

•   A rẹ wọ oma kpehru wọhọ ẹsenọ ae a mai woma, rekiyọ a fioka oware ovo ho. Aye jọ nọ a re se Barbara Coloroso ọ ta evaọ obe na The Bully, the Bullied, and the Bystander inọ, “Emọ nọ e rẹ gwọlọ ẹme na a rẹ wọ oma kpehru re amọfa a seba ẹriẹ nọ ugbogbo ufofe gheghe a rrọ.

•   Ahwo nọ a rrọ goli. Izoge nọ i re kuomagbe amọfa ha, nọ i re ru dhedhẹ, ae egwọlọ ẹme a rẹ kake vabọ tu lọlọhọ.

•   Izoge nọ a rri nọ a wo ohẹriẹ. Egwọlọ ẹme a rẹ gwọlọ izoge jọ ẹme fiki oghẹrẹ nọ a rrọ, oria nọ a no ze, egagọ rai, fikinọ a rrọ fuẹfu hayo kakao. A rẹ rọ oware kpobi nọ u ru ohwo wo ohẹriẹ gwọlọ iẹe ẹme.

•   Izoge nọ i re rri omarai kuẹku. Egwọlọ ẹme a rẹ riẹ nọ ohwo o te bi rri omariẹ kuẹku. Yọ izoge itieye na nọ i wo obọ họ na, eye a rẹ mae gwọlọ ẹme rai keme a riẹ nọ a te kpobọ họ.

•   Whọ kpunu hu. Ọmọtẹ jọ nọ a re se Kylie ọ ta nọ, “Egwọlọ ẹme a re ru re o da owhẹ, rekọ whọ gbẹ kpọ ai unu hu, o vẹ bẹ ae.” Ebaibol na ọ ta nọ: ‘Ohwo nọ o wareghẹ ọ rẹ fọ rirẹ.’​—Itẹ 29:11.

•   Who ru kele he. Orukele ọ rẹ lẹliẹ ẹbẹbẹ na kpotọ họ, rekọ ọ rẹ lẹliẹ eware yoma. Ebaibol na ọ ta nọ: “Wha rọ eyoma hwosa eyoma kẹ ohwo ọvo ho.”​—Ahwo Rom 12:17; Itẹ 24:19.

•   Who kpohọ oria nọ a rẹ jọ gwọlọ owhẹ ẹme he. Daoma whaha ahwo nọ a rẹ gwọlọ ẹme gbe eria nọ a rẹ jọ.​—Itẹ 22:3.

•   Kpahe ẹme kẹ ae wolẹ. Ebaibol ọ ta nọ: “Uyo olọlọhọ o rẹ whaha ofu.”​—Itẹ 15:1.

•   Ru oware jọ nọ u re fou ehwẹ. Wọhọ oriruo, ọgwọlọ ẹme ọ tẹ ta kẹ owhẹ nọ who fu hrọ, whọ sae rọ omara dhesẹ nọ o da owhẹ hẹ, jẹ kpahe kẹe nọ, “Mẹ ginẹ rrọ fuẹfu!”

•   Nya no etẹe. Ọmọtẹ ikpe 19 jọ nọ a re se Nora ọ ta nọ, “whọ gbẹ kpunu hu, u re dhesẹ nọ who wo areghẹ vi ohwo nọ ọ be gwọlọ owhẹ ẹme na. U te je dhesẹ nọ who rẹ sae kpọ ofu ra, oware nọ ọgwọlọ ẹme na ọ rẹ sai ru hu.”

•   Whọ gbẹ hai rri omara kuẹku hu. Ọmọtẹ jọ nọ a re se Rita ọ ta nọ, “egwọlọ ẹme a rẹ riẹ nọ ozọ u te bi mu owhẹ, yọ a sae rehọ oyena ruọ owhẹ oma.”

•   Ta kẹ ohwo jọ. Ọkiẹriwo jọ nọ a ru o dhesẹ nọ, a tẹ ghale izoge nọ a rẹ gwọlọ ẹme evaọ itanẹte kpohọ abava, abọvo rai ọ rẹ ta via ha fiki omovuọ, maero kọ emezae hayo fiki ozọ inọ ohwo na ọ te wariẹ ru ofa. Rekọ riẹ nọ whọ gbẹ ta via ha, ẹsiẹe ohwo na o re ru ga. Whọ tẹ ta via, ẹsiẹe ohwo na ọ sae rọ seba.