Uzẹme riẹ họ oghẹrẹ nọ a fa otọ ẹme nana u wo ohẹriẹ evaọ eria sa-sa, rekọ oghẹrẹ nọ ohwo kpobi ọ riẹ uruemu “ọgbaduo” họ, otẹrọnọ a tẹ be gba ohwo họ lele wezẹ, ẹsejọ dede ogaga a re ro ru ei. Onana u kugbe emeboba hayo emọ ikpe ikpegbọ nọ a rẹ gba du, ọsẹ hayo oni nọ o re lele ọmọ obọriẹ wezẹ, ọkpako nọ a rẹ gba du, gbe amọfa wọhọ edọkita, iticha hayo isu-egagọ nọ a fievahọ inọ a rẹ sai ru oware utioye he nọ e rẹ gba amọfa họ lele wezẹ. Ahwo nọ a re ru oware nana a re seha kẹ ọnọ a be gba du na re ọ seba ẹta.

 Wọhọ epanọ ọkiẹriwo jọ nọ a ru evaọ America ọ ta, enwenọ ahwo nọ i bu vi idu egba ivẹ a be hae gbadu kukpe kukpe. Abọvo evaọ unu ahwo nana yọ emọ ikpe 12 gbe 18.

•   Ebaibol o mukpahe uruemu ọgbaduo. A jọ Ebaibol na fodẹ ogbotu ahwo jọ nọ e jẹ gwọlọ gba ezae ivẹ jọ du, ezae ivẹ jọ nọ e kpahe okpẹwho Sọdọm oware wọhọ ikpe 4,000 nọ e vrẹ—Oware nana nọ o via na o kẹ omai imuẹro oware nọ Jihova ọ rọ raha okpẹwho yena. (Emuhọ 19:4-13) U te no ere no, Uzi nọ a kẹ Mosis oware wọhọ ikpe 3,500 nọ e vrẹ u mukpahe ọsẹ hayo oni nọ o re lele ọmọ obọriẹ wezẹ, onọ u kugbe omoni nọ o re lele omoni riẹ wezẹ.—Iruo-Izerẹ 18:6.

•   Egbẹrioma gbe ahwo nọ a thabọ họ ae a rẹ mae gba amọfa du. “Otẹrọnọ a gba imasa du, imava evaọ usu imasa na a rẹ riẹ ohwo nọ ọ gba rai du na te uwou,” ere obe na Talking Sex With Your Kids o ta. “Orọnikọ ohwo obọ ugbothabọ jọ nọ a riẹ hẹ hẹ.”

•   A rẹ sae gba te ọzae te aye du. Evaọ obọ America, abọvo abakpe ahwo nọ a be hae gbadu na yọ ezae hayo emezae. Wọhọ epanọ ogbẹgwae Rape, Abuse & Incest National Network (RAINN) o ta, ozọ u re mu ezae hayo emezae nọ a gbadu gaga “keme a re roro nọ oware nọ o via kẹ ae na o te lẹliẹ ai wo uruemu ezae-duezae” hayo o rẹ lẹliẹ ae roro nọ “a ‘te ọzae he.’”

•   Uruemu ọgbaduo o gbẹ rrọ oware okpokpọ jọ nọ u bi gbe gbe ahwo unu hu. Ebaibol ọ ta no vẹre inọ “evaọ edẹ urere na” ahwo buobu “a ti wo uyoyou kẹ ibe ahwo-akpọ rai hi,” yọ a te vọ “avọ ofu-ọkpoo” gbe ababọ “oma-onyẹ.” (2 Timoti 3:1-3) Iruemu nana eye e be lẹliẹ ahwo gba amọfa du nẹnẹ na.

•   Orọnikọ ohwo nọ a be gbadu na ọye ọ be whae ze he. U kiehọ re a gba omọfa du vievie he. Otẹrọnọ obọ u te ọnọ ọ gba riẹ du na, ọye ọvo ọ rẹ rọ uzou riẹ wha oware kpobi nọ u no rie ze. O make rrọ ere ghele na, u wo eware jọ nọ whọ rẹ sai ru nọ o gbẹ sae kake via kẹ owhẹ hẹ.

•   Ruẹrẹ oma kpahe. Wo oware nọ who ti ru fihọ iroro kpahotọ otẹrọnọ—makọ ohwo nọ wha gbẹ be nya usu orọo hayo omoni ra dede ọ be gwọlọ gba owhẹ họ lele wezẹ. Uvovo-aye jọ nọ a re se Erin ọ ta nọ, otẹrọnọ ohwo ọ rẹ sae ruẹrẹ oma kpahe kẹ otunyẹ kpobi nọ o bi no obọ ehwa riẹ ze, onana o sae fiobọhọ kẹe riẹ oware nọ o re ru nọ a tẹ gwọlọ gbae du. Ọ ta nọ, “ohwo ọ rẹ sae rri ei nọ, o tẹ gwọlọ via o sae via kẹ ohwo no ghele, rekọ evaọ uzẹme o rẹ sae ru ohwo yọrọma gaga nọ o gbẹ sae rọ via kẹe he.”

   Ebaibol ọ ta nọ: “Fikiere, wha fiẹrohọ otọ ziezi re wha ruẹ nọ oghẹrẹ nọ wha bi yeri o rrọ wọhọ igheghẹ hẹ rekọ iwoareghẹ, . . . keme edẹ na e rrọ muomu.”—Ahwo Ẹfisọs 5:15, 16.

   Nọ omara nọ: ‘Eme me re ru otẹrọnọ ohwo jọ o kru hayo dhobọ te omẹ nọ o were omẹ hẹ?’

•   Gbẹ edhere nọ whọ sae rọ dhẹvabọ. Ogbẹgwae RAINN o ta nọ u fo nọ ohwo o re wo “oghẹrẹ eme nọ ọ rẹ sae ta kẹ egbẹnyusu hayo ahwo uwou riẹ evaọ ifonu nọ a jẹ riẹ nọ ohwo nọ whọ rrọ kugbe evaọ oke yena o kiehọ owhẹ oma ha, ababọ ohwo na nọ ọ rẹ riẹ otọ ẹme nọ whọ be ta. Egbẹnyusu hayo ahwo uwou ra a vẹ sae dhogbo bru owhẹ ze ababọ oke oraha hayo a vẹ sae mi uvẹ kẹ owhẹ nọ whọ sae ro kpo dhedhẹ.” Rekọ kake daoma whaha eria nọ i kiehọ họ nọ a re weze kpohọ, re oware nọ o rẹ lẹliẹ owhẹ vioja o gbẹ via kẹ owhẹ hẹ.

   Ebaibol ọ ta nọ: “Ohwo owareghẹ ọ ruẹ ese o re siomano, rekọ ogbori o re zue ruẹe, ọ vẹ ruẹ uye riẹ.”—Itẹ 22:3.

   Nọ omara nọ: ‘Eme mẹ gba riẹ mu nọ me re ru rọ dhẹ vabọ?’

•   Fi izi họ kẹ omara—jẹ daoma koko ai. Wọhọ oriruo, otẹrọnọ whọ be nya usu ọrọo, jọ owhai imava na wha keria re wha ta iruemu nọ i kiehọ gbe enọ i kiehọ họ nọ wha rẹ whaha. Otẹrọnọ ọ gbẹ rọwo ho, kiyọ ohwo ọyena o kiehọ kẹ owhẹ vẹre he—Rehọ omọfa nọ ọ rẹ sae kẹ owhẹ adhẹe, nọ whọ tẹ vuẹe nọ oware jọ u gbe kiehọ owhẹ oma ha.

   Ebaibol ọ ta nọ: “Uyoyou . . . u re ru ugberuo ho, o rẹ gwọlọ ewoma obọriẹ hẹ.”—1 Ahwo Kọrint 13:4, 5.

   Nọ omara nọ: ‘Iruemu vẹ e rẹ were omẹ? Iruemu vẹ i kiehọ họ?’