“Evaọ oria nọ mẹ be rria, o vẹrẹ hẹ re whọ ruẹ ohwo nọ ọ kpako te ikpe udhegbisoi no nọ o ri vovo ẹdẹvo ho, te erọ ẹlẹtriki nọ a re se ivepu.”—Julia.

Ma te ta kpahe eware nana

•  Oware nọ u fo nọ whọ rẹ riẹ

•  Oware nọ whọ rẹ sai ru

•  Kọ u fo re a vovo ige?

•  Ẹme nọ ehwa ra a ta

 Oware nọ u fo nọ whọ rẹ riẹ

•   Isigareti i re kpe ohwo. Ekẹmika nọ a re se Nicotine ọ da isigareti fia. Ekẹmika nana ọ rẹ nua oma na, yọ ohwo o te vovo ẹsiẹvo ọvo dede, o rẹ jọ bẹbẹ re ohwo na ọ siẹe ba. Utu ahwo jọ nọ a re se Centers for Disease Control and Prevention evaọ United States a ta nọ, “ivovavovo o rrọ usu eware nọ a rẹ sae whaha rekọ nọ o be wha ẹyao ze je bi kpe ahwo kufiẹ evaọ akpọ na soso.”

   “Abọ usiwo imu nọ me bi jo ru iruo họ, ofẹ nọ a rẹ jọ rehọ emashini rri eware nọ e rrọ obeva oma ohwo jẹ rehọ ae ifoto. Mẹ ruẹ oghẹrẹ nọ isigareti nọ ahwo jọ a bi vovo e raha eware buobu no evaọ oma rai. U gbe omẹ unu gaga nọ makọ ahwo nọ a je vovo vẹre nọ a seba no, ighogho azẹ rai i gbe fi di gaga. Ugboma mẹ o rrọ ghaghae kẹ omẹ, fikiere mẹ rẹ dawo iẹe vovo isigareti hi.”—Theresa.

   Kọ whọ riẹ? Ekẹmika nọ e rrọ isigareti i bu te oware wọhọ idu ihrẹ (7,000), yọ ekẹmika nana buobu e rẹ nua oma na. Kukpe kukpe ima ahwo buobu a bi whu fiki eyao sa-sa nọ isigareti ivovo e be wha se ae.

•   Ahwo nọ a re vovo isigareti ẹlẹtriki nọ a re se ivepu, ekẹmika a bi se fihọ oma rai na. Egba-eriariẹ a ruẹ no inọ oghẹrẹ isigareti ẹlẹtriki nọ a re se ivepu na, te enọ e rẹ wọhọ ebairo na e rẹ wha ẹyao irue gbe uwhu ze. Ofariẹ, epanọ isigareti ibi i wo nicotine na, ere erọ ẹlẹtriki na buobu i wo nicotine re. Obe jọ nọ o ta kpahe isigareti ẹlẹtriki o ta nọ fikinọ nicotine nọ o rẹ reria ohwo azẹ na ọ rrọ isigareti nana, “nọ izoge i te bi vovo ae, u re ru nọ imu egaga efa e rẹ rọ reria ae azẹ re.”

   “Oghẹrẹ isigareti ẹlẹtriki nọ a se edẹ wọhọ cotton candy gbe cherry bomb i re gbo emamọ ore wọhọ iswiti, yọ enana e rẹ were emaha gbe izoge gaga. Fikinọ i re gbo emamọ ore, a re roro nọ i ti ru ai oware ovo ho.”—Miranda.

   Kọ whọ riẹ? Erri nọ o re kuye no isigareti ẹlẹtriki ze na orọnikọ ame ọvo ho. A rọ eware efa nọ e rẹ nua ugboma na rọ guae, makọ ekẹmika nọ e rẹ wha ẹyao se ohwo dede. Yọ eware nana i re kpohọ irue ohwo.

 Oware nọ whọ rẹ sai ru

•   Riẹ uzẹme ẹme na. Whọ nwane rọwo oware kpobi nọ who yo ho. Wọhọ oriruo, whọ sai yo nọ isigareti ẹlẹtriki na i re ru ohwo oware uyoma ovo ho, hayo inọ a sae rehọ iẹe kpairoro. Daoma kiẹ kpahe oware nọ who yo, re who ru oware nọ u dhesẹ nọ who wo areghẹ.

   Ohrẹ Ebaibol: “Ogbori ọ rẹ rọwo ẹme kpobi, rekọ ọnọ o wo orimuo o re rri otọ mu re ọ tẹ te jowọ.”—Itẹ 14:15.

   “Who te roro didi kpahe ebẹbẹ nọ isigareti ivovo, te erọ ẹlẹtriki e rẹ wha ze, whọ rẹ ruẹ nọ o rrọ oware ‘omaweromẹ’ vievie he wọhọ epanọ ahwo nọ a riẹ odẹ gbe ehwa ra a rẹ gwọlọ ru ei fihọ nọ a te bi vovo.”—Evan.

   Roro kpahe enọ nana: Kọ izoge nọ i re vovo isigareti je se ivepu a be ginẹ wereva vi enọ i re vovo ho? Kọ ae a rẹ mai thihakọ nọ a te wo ebẹbẹ, te enọ a wo obọnana hayo enọ a ti wo evaọ obaro? Manikọ oware nọ u ti si uye se ai evaọ obaro a bi ru na?

•    Gwọlọ emamọ edhere nọ who re ro ru awaọruọ ra kpotọ. U wo emamọ eware nọ whọ rẹ sai ru nọ whọ tẹ rrọ awawa. Ejọ họ, ohrẹ-odhẹ hayo eware efa nọ i re ru oma na jaja, obe-use, hayo emamọ egbẹnyusu nọ e rẹ ta owhẹ udu ga nọ whọ rẹ kọ họ. Who te bi ru emamọ eware buobu nọ i re si iroro ra no oware nọ o be kẹ owhẹ uye na, urru isigareti u gbe ti si owhẹ hẹ.

   Ohrẹ Ebaibol: “Awaọruọ nọ ọ rrọ udu ohwo u re mi ei ẹgba, rekọ emamọ ẹme ọ rẹ sasa iẹe oma.”—Itẹ 12:25.

   “Ahwo a re roro nọ isigareti ivovo, te erọ ẹlẹtriki e rẹ lẹliẹ ohwo siọ awa ba ẹruọ. E tẹ maki ru iruo dede, ubroke ọvo. Rekọ ebẹbẹ nọ e rẹ wha se ohwo e rẹ jọ oke lelehie. Nọ emamọ edhere nọ ohwo ọ rẹ rọ kpairoro vrẹ ebẹbẹ vievie he.”—Angela.

   Roro kpahe enọ nana: Eware jọ vẹ whọ rẹ sai ru nọ whọ tẹ be ruawa? Whọ tẹ gwọlọ riẹ eware nana jọ, se uzoẹme na “Eme Me ti Ru re Mẹ Gbẹ Ruawa Ga Hrọ Họ?” evaọ oria “Enọ Izoge Na.”

•    Whọ kuvẹ re ehwa ra a gele owhẹ fihọ ẹbẹbẹ hẹ. Emọ nọ wha gbẹ rrọ isukulu hayo eware wọhọ ifimu nọ whọ be hai rri e sae lẹliẹ urru isigareti si owhẹ. Te ividio, ighe etẹlẹvishọno, gbe itanẹte e sae lẹliẹ owhẹ roro nọ isigareti ivovo, te erọ ẹlẹtriki yọ akpọriọ.

   Ohrẹ Ebaibol: “Ahwo nọ a kpako [a] wuhrẹ ẹgba orimuo rai no ẹkwoma iruo nọ a be rehọ iẹe ru, re a sai vuhu oware uwoma gbe uyoma.”—Ahwo Hibru 5:14.

   “Nọ mẹ gbẹ jọ isukulu, ehwa mẹ buobu a jẹ hae kẹ omẹ adhẹẹ fikinọ mẹ jẹ hai vovo isigareti hi, te erọ ẹlẹtriki. Nọ mẹ vuẹ ae vevẹ no inọ me re vovo ho, ae a jẹ hae tubẹ thothọ mẹ dede. Fikiere, nọ ehwa ra a tẹ riẹ nọ who re vovo ho, u re gbe owhẹ unu nọ ẹsiẹe eware e rẹ mae tubẹ lọhọ kẹ owhẹ dede.”—Anna.

   Roro kpahe enọ nana: Nọ ehwa ra a tẹ be gwọlọ ta isigareti ivovo ruọ owhẹ oma, kọ whọ te sae ginẹ se? Kọ o via kẹ owhẹ no ere ẹdẹ jọ? Whọ tẹ gwọlọ riẹ oware nọ who re ru, rri echate na “Peer-Pressure Planner” evaọ uzou avọ 15 Questions Young People Ask—Answers That Work, Uko avọ 2.

•   Mu usu kugbe emamọ ahwo. Who te mu usu kugbe ahwo nọ a re vovo ho wọhọ owhẹ, o te nwane lọhọ tere he re isigareti i si owhẹ urru.

   Ohrẹ Ebaibol: “Ọnọ o bi lele iwareghẹ nya usu o re wo areghẹ, rekọ ọnọ o ku usu gbe ahwo ogheghẹ o re kie ruọ ẹbẹbẹ.”—Itẹ 13:20.

   “U re gine woma gaga nọ who te mu usu kugbe ahwo nọ a wo emamọ uruemu wọhọ oma-onyẹ jẹ be daoma ru oware nọ u kiehọ. Whọ tẹ ruẹ oghẹrẹ nọ eware i bi woma kẹ ae, u re ru nọ whọ rẹ rọ gwọlọ rọ aro kele ai.”—Calvin.

   Roro kpahe onọ nana: Kọ egbẹnyusu ekpekpe ra a be hai ru ei lọhọ kẹ owhẹ re whọ kẹnoma kẹ eware nọ i fo ho, manikọ a be hai ru ei bẹbẹ kẹ owhẹ?

 Kọ u fo re a vovo ige?

 Ahwo buobu a rẹ ta nọ ige i re ru ohwo oware ovo ho. Rekọ yọ ọrue koikoi!

•   Nọ izoge a te mu ige họ evovo, o rẹ jọ bẹbẹ kẹ ae re a siẹe ba. Ekiakiẹ jọ nọ a ru u dhesẹ nọ ige e rẹ sae raha ẹvori ohwo no, je tube ru nọ ohwo o gbe ro wo emamọ areghẹ hẹ.

•   Utu jọ evaọ obọ United States nọ a re se Substance Abuse and Mental Health Services Administration o ta nọ, “ekiakiẹ nọ a ru i dhesẹ nọ ahwo nọ a re vovo ige ae a rẹ mai wo ẹbẹbẹ kugbe ahwo nọ a kpekpe rai oma, ae a rẹ mae riẹ ru tere he evaọ isukulu, ae a rẹ mai kpemu evaọ iruo, yọ ae a rẹ wereva tere he evaọ uzuazọ.”

   “U wo oke jọ nọ me wo ẹbẹbẹ, mẹ tẹ gwọlọ mu ige họ evovo re mẹ rọ kpairoro. Rekọ nọ mẹ kareghẹhọ nọ me te mu ei họ mẹ te sae gbẹ siẹe ba ha, gbe igho nọ mẹ te hae raha rọ dẹe, gbe ẹyao nọ ọ te wha fihọ omẹ oma, mẹ tẹ ruẹ nọ me te vovo ige yọ ebẹbẹ efa me bi si se omamẹ na.”—Judah.