Anwọ ikpe jọ ze na, evaọ erẹwho jọ, unu izoge nọ i bi kpe omarai no i bi dhe ebuebu. Eme o be whae ze? Kọ whọ riẹ sọ ọmọ ra o bi wo iroro uwhu?

Ma te ta kpahe eware nana

•  Emọ nọ e gwọlọ kpe omarai no—fikieme u ro fo nọ esẹgbini a re se ẹme nana gboja?

•  Ẹvẹ whọ sae rọ riẹ sọ ọmọ ra ọ gwọlọ kpe omariẹ no?

•  Eme who re ru nọ ọmọ ra o te wo iroro uwhu?

 No umuo ukpe 2009 rite 2019, a tẹ ghale izoge nọ e rrọ ekọleji evaọ United States kpohọ udhusoi, enọ e jẹ mọ ẹyao ọkora a rọ udhuvẹ bu vi epaọ ọsosuọ. Evaọ etoke yena re, izoge nọ i kpe omarai i bu vi epaọ ọsosuọ. a

 “Ebẹbẹ nọ i bi te izoge enẹna e ga wo umuo ho . . . Yọ ebẹbẹ nana e be whae ze nọ a be rọ mọ ẹyao iroro gbe eyao efa.”—Vivek H. Murthy, U.S. Surgeon General.

 Ohrẹ Ebaibol: “Uweri u re mi ohwo ẹgba.”—Itẹ 17:22.

 Joma ta kpahe eware jọ.

•   Eware nọ e be via. Kọ oware odada jọ o via kẹ ọmọ ra kẹle nọ o bi thihakọ riẹ? Wọhọ oriruo, kọ egbẹnyusu riẹ a se nọ o re kuomagbe ai, hayo ohwo nọ o bi lele nyusu orọo ọ fa usu na? Kọ u wo oware jọ nọ o je ru nọ o riẹ nya ziezi hi, hayo kọ ohwo jọ nọ ọ kẹle riẹ gaga o whu? O tẹ rrọ ere, kọ o sae jọ nọ eware nana e be kẹe b uye vi epanọ who roro?

•   Uruemu riẹ. Kọ who muẹrohọ nọ ọmọ ra ọ gbẹ be jọ kugbe ahwo uviuwou gbe egbẹnyusu riẹ tere he, hayo eware jọ nọ e jẹ hae were iẹe vẹre e gbẹ be were iẹe tere he? Kọ ọ rehọ eware riẹ jọ nọ e rẹ were iẹe gaga ru amọfa ọghọ no?

•   Oghẹrẹ eme nọ ọ be ta. Kọ ọmọ ra ọ be hae ta ẹme uwhu ẹsikpobi hayo ta nọ, “O mai woma re me whu viukpọ onana nọ mẹ rrọ na”? Kọ ọ be hae ta nọ ọ gwọlọ jọ owha kẹ owhẹ hẹ?

   Uzẹme na họ, eme riẹ jọ e sae jọ “eme izuehọ” gheghe. (Job 6:3) Rekọ ejọ e sai dhesẹ nọ ọ gwọlọ nọ who fiobọhọ kẹe. Fikiere who du rri ẹme uwhu kpobi nọ ọmọ ra ọ be ta vo vievie he.

 Ọmọ ra ọ tẹ ta nọ o roro kpahe epanọ ọ sai ro kpe omariẹ no ẹdẹ jọ, whọ sae nọe inọ, “Kọ who roro kpahe oke gbe oghẹrẹ nọ who ti ro ru ei no?” Uyo riẹ u ti fiobọhọ kẹ owhẹ riẹ epanọ oware na o ga te.

 “Mai esẹgbini ma rẹ gwọlọ nọ emọ mai enọ họ fiki ozọ uyo nọ a te kẹ omai. Rekọ otẹrọnọ ẹme nọ ọmọ ra ọ kpahe kẹ owhẹ họ oware nọ o ginẹ rrọ udu riẹ, kọ u gbe woma nọ ọ ta riẹ via?”—Sandra.

 Ohrẹ Ebaibol: “Iroro nọ e rrọ udu ohwo e wọhọ ame odidi, rekọ ohwo nọ o wo orimuo o re si ai lahwe.”—Itẹ 20:5.

•   Daoma riẹ oware nọ o be kẹ ọmọ ra uye. Kaki jiri ọmọ ra nọ ọ rọ ta eva riẹ kẹ owhẹ. Kẹsena whọ sae ta kẹe nọ: “Mẹ ginẹ gwọlọ riẹ epanọ eware e rrọ kẹ owhẹ. Mẹ gwọlọ nọ whọ vuẹ omẹ eware jọ nọ e be via kẹ owhẹ kẹle na,” hayo “Kọ whọ sai dhesẹ epanọ oma o bi ru owhẹ anwẹnọ who bi ro wo iroro nana?”

   Gaviezọ ziezi kẹ ẹme nọ ọmọ ra ọ te ta. Who du ta kẹe he inọ oware na u te oware ovo ho hayo rọ ovariẹ vuẹe oware nọ o re ru re ẹbẹbẹ na o “kuhọ” vẹrẹ vẹrẹ hẹ.

   Ohrẹ Ebaibol: “Jọ ọnọ ọ rẹ kake gaviezọ, ọnọ ọ rẹ rọ okpakpa ta ẹme he, ọnọ ọ rẹ kaki mu ofu hu.”—Jemis 1:19.

•   Ru eware nọ whọ sae rọ thọ ọmọ ra. Fiobọhọ kẹ ọmọ ra riẹ eware nana, re o je kere ai fihotọ:

   Eware nọ e rẹ lẹliẹe wo iroro uwhu. Eware jọ vẹ hayo oghẹrẹ iroro jọ vẹ e rẹ sae lẹliẹe wo iroro uwhu?

   Eware nọ e rẹ lẹliẹ omariẹ jaja. Eware jọ vẹ e rẹ lẹliẹ omariẹ jaja je ru nọ o gbe ro wo iroro uwhu hu?

   Ahwo nọ a re fiobọhọ kẹe. Kọ ọmọ ra o wo ahwo jọ nọ a rẹ sai fiobọhọ kẹe oke kpobi nọ ọ gwọlọ obufihọ? Whọ sae jọ usu ahwo nana, gbe ọkpako ọfa nọ who fievahọ, gbe edọktọ nọ o wuhrẹ kpahe ẹyao iroro, hayo utu ahwo nọ a wuhrẹ kpahe epanọ a sai ro fiobọhọ kẹ ahwo nọ a gwọlọ kpe omarai no.

   Ohrẹ Ebaibol: “Omaa ohwo nọ o re kru obọ ga, o rẹ riẹ nya hrọ.”—Itẹ 21:5.

•   Muẹrohotọ ziezi. Muẹrohọ oware kpobi nọ ọmọ ra o bi ru o tẹ make rọnọ o gbe bi wo iroro uwhu hu.

   “Nọ ọmọzae mẹ ọ vuẹ omẹ nọ o gbe bi wo iroro uwhu hu, me te je roro nọ ẹbẹbẹ na o kuhọ no. Rekọ me roro thọ. Ohwo ọ sai wo ẹbẹbẹ ọfa jọ nọ o rẹ sae lẹliẹe wariẹ wo iroro uwhu, yọ onana o sae via idudhe.”—Daniel.

   Fiobọhọ kẹ ọmọ ra nọ o te uzoge no riẹ epanọ iroro e rrọ: Iroro e rẹ raha oke he. Obe jọ nọ a re se The Whole-Brain Child o ta nọ, “Iroro e wọhọ ehru nọ o bi. Nọ oso ọ tẹ be rrọ, oware ugheghẹ o rrọ re ohwo o dikihẹ udevie oso bi ru wọhọ ẹsenọ oso ọ be rrọ họ. Yọ ere ovona o rẹ jọ oware ugheghẹ re nọ ohwo o te roro nọ uvo o te va ze vievie he fikinọ oso ọ be rrọ.”

•   Ta eware nọ i re ru udu tei otọ: Ta kẹ ọmọ ra nọ who you rie, inọ who ti fiobọhọ kẹe nọ ọ tẹ gwọlọ obufihọ. Whọ sae jẹ vuẹe nọ, “Mẹ te daoma ru oware kpobi nọ o gwọlọ re me fiobọhọ kẹ owhẹ bẹsenọ ẹbẹbẹ na o re kuhọ.”

   Ohrẹ Ebaibol: “Emamọ ogbẹnyusu o re dhesẹ uyoyou ẹsikpobi ọ tẹ jẹ rrọ oniọvo nọ a yẹ fiki oke idhọvẹ.”—Itẹ 17:17.