უფრო ღრმად ჩავიხედოთ უხილავში — რა გამომჟღავნდა?

რა იქნა მიღწეული, როცა უახლესი მეთოდებით ადამიანებმა, ასე ვთქვათ, ფარდა ახადეს იმას, რის დანახვაც ერთ დროს არ შეეძლოთ? ასეთმა ქმედებამ გარკვეულწილად ნათელი მოჰფინა ადრე უცნობ საკითხებს (იხილეთ ქვემოთ მოცემული ჩარჩო).

წინათ გავრცელებული იყო ისეთი შეხედულება, თითქოს დედამიწა სამყაროს ცენტრს წარმოადგენდა. მაგრამ შემდგომში ტელესკოპების გამოყენებით ცხადი გახდა, რომ პლანეტებს, დედამიწის ჩათვლით, თავისი ორბიტები აქვთ მიჩენილი, და მზის გარშემო ბრუნავენ. შედარებით ახლო წარსულში, მძლავრი მიკროსკოპების გამოგონების შემდეგ ადამიანებმა თავად ატომი შეისწავლეს და დაინახეს, თუ გარკვეული ტიპის ატომების სხვა ტიპის ატომებთან ბმით როგორ იქმნება მოლეკულები.

დავფიქრდეთ სიცოცხლისთვის უმნიშვნელოვანესი ნივთიერების, წყლის, მოლეკულის შედგენილობაზე. სტრუქტურის მიხედვით, წყლის მოლეკულის შესაქმნელად წყალბადის ორი ატომი ჟანგბადის ერთ ატომს უნდა შეუერთდეს — ასეთი მოლეკულები კი თითოეულ წვეთში მილიარდობით გვხვდება! რის  გაგება შეგვიძლია წყლის მოლეკულის გამოკვლევითა და იმაზე დაკვირვებით, თუ როგორ მოქმედებს ის სხვადასხვა მდგომარეობაში?

წყლის სასწაული

მიუხედავად იმისა, რომ წყლის წვეთი ერთი შეხედვით ძალზე მარტივი ჩანს, წყალი უაღრესად რთულ ნივთიერებას წარმოადგენს. ლონდონის „იმპერიალ კოლეჯის“ მეცნიერმა და მწერალმა ჯონ ემსლიმ თქვა, რომ ის „ყველა ქიმიური ნივთიერებიდან ერთ-ერთი ყველაზე შესწავლილი, მაგრამ ამავე დროს ყველაზე ნაკლებად შეცნობილია“. ჟურნალ „ნიუ საიენტისტში“ ნათქვამი იყო: „წყალი დედამიწაზე არსებულ სითხეთა შორის ყველაზე ცნობილია, მაგრამ ამავე დროს ერთ-ერთი ყველაზე იდუმალებით მოცულიც“.

დ-რ ემსლიმ თქვა, რომ წყლის მარტივი სტრუქტურის მიუხედავად „არაფერია მასავით რთული“. მაგალითად, მან თქვა: „წესით H₂O აირი უნდა ყოფილიყო, . . მაგრამ ის სითხეა. უფრო მეტიც, როცა ის იყინება, . . მისი მყარი ფორმა, ყინული, ტივტივებს, ნაცვლად იმისა, რომ ჩაიძიროს“, რაც, ჩვეულებრივ, მოსალოდნელი უნდა ყოფილიყო. ამ უჩვეულო თავისებურების შესახებ მეცნიერების წინსვლით დაინტერესებული ამერიკული ასოციაციის ყოფილმა პრეზიდენტმა დ-რ პოლ კლოპსტეგმა შენიშნა: „ჩანს, რომ ეს არის ღირსშესანიშნავი ჩანაფიქრი წყალქვეშა სიცოცხლის, მაგალითად თევზების, არსებობის მხარდასაჭერად. დაფიქრდით იმაზე, რა მოხდებოდა, თუკი გაყინვის შემთხვევაში წყალს არ დაემართებოდა ის, რაც ზემოთ იყო აღწერილი. ყინული იმ დონემდე გაიზრდებოდა, რომ მთელ ტბას მოიცავდა და წყლის ფაუნასა და ფლორას მთლიანად თუ არა, ნაწილობრივ მაინც მოსპობდა“. დ-რ კლოპსტეგმა თქვა, რომ წყლის ეს უჩვეულო თვისება „სამყაროზე გავლენის მომხდენი უძლიერესი პიროვნების მიზანდასახული მოქმედების მტკიცებაა“.

„ნიუ საიენტისტის“ თანახმად, ამჟამად მკვლევარები თვლიან, რომ ესმით წყლის ამ უჩვეულო ქცევის მიზეზი. მათ ჩამოაყალიბეს პირველი თეორია, რომელიც ზუსტად წინასწარმეტყველებს წყლის გაფართოებას. „ამ საოცრების ამოსახსნელი გასაღები, — მიხვდნენ მკვლევარები, — მდგომარეობს ამ სტრუქტურების შიგნით არსებული ჟანგბადის ატომების შეუვსებელ სივრცეებში“.

განა საოცარი არ არის ეს? მოლეკულა, რომელიც ძალზე მარტივი ჩანს, თავისი თვისებებითა და თავისებურებებით ადამიანს აოგნებს. აბა იმაზეც დაფიქრდით, რომ წყალი ჩვენი სხეულის წონის უმეტეს ნაწილს შეადგენს! ორი ელემენტის მხოლოდ სამი ატომისგან შემდგარი ამ მოლეკულის საოცრებაში თქვენც ხედავთ თუ არა „უძლიერესი პიროვნების მიზანდასახული მოქმედების მტკიცებას“? მიუხედავად ამისა, წყლის მოლეკულა უაღრესად მცირე და მრავალ სხვა მოლეკულაზე ბევრად უფრო მარტივია.

რთული სტრუქტურის მქონე მოლეკულები

ზოგიერთი მოლეკულა ათასობით ატომისგან შედგება, რომელთაგანაც მრავალი დედამიწაზე ბუნებრივი სახით არსებულ 88 ელემენტში გვხვდება. მაგალითად, დნმ-ის (დეზოქსირიბონუკლეინის მჟავა) მოლეკულა, რომელიც ყოველი ცოცხალი არსების მემკვიდრეობის კოდირებულ ინფორმაციას შეიცავს, შეიძლება რამდენიმე ელემენტის მილიონობით ატომისგან შედგებოდეს!

მიუხედავად მისი დაუჯერებელი სირთულისა, დნმ-ის მოლეკულა დიამეტრში მხოლოდ და მხოლოდ 0,0 000 025 მმ-ია. ის იმდენად მცირეა, რომ მისი დანახვა ძლიერი მიკროსკოპის გარეშე შეუძლებელია. 1944 წელს მეცნიერებმა აღმოაჩინეს, რომ დნმ ადამიანის მემკვიდრეობითობას განსაზღვრავს. ამ აღმოჩენამ მეცნიერები იმისკენ აღძრა, რომ ამ უაღრესად რთული მოლეკულის ინტენსიური გამოკვლევა დაეწყოთ.

მაგრამ დნმ და წყალი მხოლოდ ორია იმ მრავალი სახის მოლეკულიდან, რომელთაგანაც უამრავი რამ შედგება. ხოლო იმის გამო, რომ არსებობს მრავალი მოლეკულა, რომლებიც როგორც ცოცხალ, ისე არაცოცხალ სხეულებშია აღმოჩენილი, უნდა დავასკვნათ თუ არა, რომ ცოცხალსა და არაცოცხალს შორის რაღაც უბრალო ნაბიჯი, ანუ გადასასვლელია?

დიდი ხნის მანძილზე ბევრ ადამიანს სჯეროდა, რომ ეს ასე უნდა ყოფილიყო. „იმ იმედს, რომ ბიოქიმიის ცოდნის ზრდა განაპირობებდა ხიდის გადებას ამ ზღვარზე, XX საუკუნის 20-იან და 30-იან წლებში ბევრი ავტორიტეტული პირი გამოთქვამდა“, — თქვა მიკრობიოლოგმა მაიკლ დენტონმა. მაგრამ დროთა განმავლობაში, სინამდვილეში რა აღმოაჩინეს?

სიცოცხლე არაჩვეულებრივი და უნიკალურია

თუმცა მეცნიერები ცოცხალსა და არაცოცხალს შორის გარდამავალი შუალედური ან თანდათანობითი ჯაჭვების აღმოჩენას მოელოდნენ, დენტონი აღნიშნავდა, რომ „XX საუკუნის 50-იანი წლების დასაწყისში მოლეკულური ბიოლოგიის დარგში გარდამტეხი აღმოჩენების  შემდეგ საბოლოოდ დამტკიცდა“, რომ მათ შორის ასეთი კავშირი არ არსებობდა. ამ ღირსშესანიშნავ ფაქტთან დაკავშირებით, რომელიც მეცნიერებისთვის უკვე ცხადია, დენტონმა ახსნა განაგრძო: „ამჟამად ჩვენთვის ცნობილია არა მხოლოდ ცოცხალ და არაცოცხალ სამყაროს შორის ზღვარის არსებობა, არამედ ისიც, რომ ბუნებაში არსებულ ყველანაირ ზღვართა შორის ის ყველაზე სენსაციურსა და საფუძვლიანს წარმოადგენს. ცოცხალ უჯრედსა და მაღალორგანიზებულ არაბიოლოგიურ სისტემას შორის, როგორიცაა კრისტალი ან თოვლის ფიფქი, ყველაზე დიდი და გადაულახავი უფსკრულია, რომლის წარმოდგენაც კი შეიძლება“.

ეს არ ნიშნავს იმას, რომ მოლეკულის შექმნა ადვილია. წიგნში „მოლეკულებიდან ცოცხალ უჯრედებამდე“ ახსნილია, რომ «პატარ-პატარა მოლეკულური ნაერთების სინთეზი თავისთავად რთული პროცესია». მაგრამ იქ ისიც არის ნათქვამი, რომ ასეთი მოლეკულების შექმნა ბავშვური თამაშია იმასთან შედარებით, თუ რა უნდა მოჰყვეს პირველი ცოცხალი უჯრედის წარმოქმნას“.

უჯრედები შეიძლება არსებობდნენ როგორც მიკროსკოპული ორგანიზმები, როგორიცაა, მაგალითად, ბაქტერიები, ან მათ შეიძლება მრავალუჯრედიანი ორგანიზმის, მაგალითად, ადამიანის სხეულის, ნაწილის ფუნქცია შეასრულონ. 500 საშუალო ზომის უჯრედი ამ წინადადების ბოლოში დასმული წერტილს გაუტოლდებოდა. ნამდვილად, გასაკვირი არ არის, რომ უჯრედის ფუნქციონირება შეუიარაღებელი თვალისთვის უხილავია. მაშ, რა გამოამჟღავნა მიკროსკოპის გამოყენებით ადამიანის სხეულის უჯრედში ჩახედვამ?

უჯრედი — შემთხვევითობის თუ ჩანაფიქრის ნაყოფი?

უპირველეს ყოვლისა, შეუძლებელია ადამიანი არ გაოცდეს ცოცხალი უჯრედების სირთულით. ერთმა მეცნიერმა და მწერალმა შენიშნა: „უმარტივესი ცოცხალი უჯრედის ჩვეულებრივი ზრდაც კი იმას მოითხოვს, რომ ათიათასობით შეთანხმებული ქიმიური რეაქცია მოხდეს“. მან დასვა კითხვა: „როგორ შეიძლება, რომ ერთ პაწაწინა უჯრედში მოხდეს 20 000 რეაქცია, რომელთაგანაც ყველა ერთდროულად არის გაკონტროლებული?“.

მაიკლ დენტონი ყველაზე მცირე ცოცხალ უჯრედსაც კი „ნამდვილ მიკრომინიატურულ ფაბრიკას ადარებს, რომელიც შეიცავს რთული მოლეკულური მექანიზმის სრულყოფილად კონსტრუირებულ ათასობით ნაწილს — ერთად შერწყმულ ას მილიარდ ატომს. ყოველივე ეს გაცილებით უფრო რთულია, ვიდრე ადამიანის მიერ შექმნილი ნებისმიერი მექანიზმი და მას საერთოდ არ გააჩნია ანალოგი არაცოცხალ მატერიაში“.

 2000 წლის 15 თებერვლის „ნიუ-იორკ ტაიმზში“ აღნიშნული იყო, რომ უჯრედის სირთულე მეცნიერებს საგონებელში აგდებს: «რაც უფრო მეტს იგებენ ბიოლოგები ცოცხალი უჯრედების შესახებ, მით უფრო დამაფიქრებელ ამოცანას წარმოადგენს მათთვის ყოველივე იმის გაგება, რაც უჯრედებში ხდება. ადამიანის უჯრედი იმდენად მცირეა, რომ მისი დანახვა შეუძლებელია, მაგრამ ნებისმიერ მომენტში მისი 100 000 გენიდან 30 000-ს შეუძლია გადაერთოს იმაზე, რომ შეასრულოს უჯრედის „დამლაგებლის“ დანიშნულება ან სხვა უჯრედებიდან მოსულ ინფორმაციაზე მოახდინოს რეაგირება».

ჟურნალმა „თაიმმა“ დასვა კითხვა: „როგორ შეიძლება ასეთი პაწაწინა და ასეთი რთული მექანიზმის გაანალიზება? და თუკი უდიდესი ძალისხმევის შედეგად ოდესმე სრულიად იქნება გაგებული ადამიანის ერთი უჯრედი მასში მიმდინარე პროცესებით, ადამიანის სხეულში დარჩება სულ მცირე 200 სხვადასხვა ტიპის უჯრედი, რომელთა გარკვევაც იქნება საჭირო“.

ჟურნალ „ნეიჩაში“ გამოქვეყნებულ სტატიაში, სახელწოდებით „შემოქმედების ნამდვილი მექანიზმები“, ლაპარაკია იმ აღმოჩენის შესახებ, რომ სხეულის ყოველი უჯრედის შიგნით პაწაწკინტელა ძრავები არსებობს. ისინი ბრუნავენ ადენოზინტრიფოსფატის ანუ უჯრედისთვის აუცილებელი ენერგიის წყაროს შესაქმნელად. ერთი მეცნიერი დაფიქრდა: „რის გაკეთებას შევძლებთ, როდესაც გავიგებთ, როგორ დავგეგმოთ და შევქმნათ მოლეკულური მექანიზმის სისტემები, რომლებიც უჯრედების მოლეკულური სისტემების იდენტურია?“.

მხოლოდ დაფიქრდით უჯრედის შემოქმედებით უნარიანობაზე! ჩვენი სხეულის მხოლოდ ერთი უჯრედის დნმ-ში შემავალი ინფორმაციის რაოდენობა მილიონამდე ამ ზომის ფურცელს შეავსებდა! უფრო მეტიც, ყოველთვის, როცა უჯრედი იყოფა და ქმნის ახალ უჯრედს, იგივე ინფორმაცია ახალ უჯრედშიც გადადის. როგორ ფიქრობთ, ყოველი უჯრედი — რომელთაგანაც 100 ტრილიონი თქვენს სხეულშია — როგორ არის ასეთი ინფორმაციით დაპროგრამებული? მოხდა ეს შემთხვევით თუ ამაზე დიდებული კონსტრუქტორია პასუხისმგებელი?

შესაძლოა, თქვენც იგივე დასკვნამდე მიხვედით, რა დასკვნამდეც მივიდა ბიოლოგი რასელ ჩარლზ არტისტი. მან თქვა: „ჩვენ შემაშფოთებელი, გადაულახავი სირთულეების წინაშეც კი ვდგავართ, როდესაც ვცდილობთ, დავადგინოთ [უჯრედის] საწყისი და, აქედან გამომდინარე, მისი შემდგომი ფუნქციონირება, თუ არ დავეთანხმებით, და არცთუ უსაფუძვლოდ და ლოგიკურად, იმას, რომ უჯრედის არსებობა ინტელექტმა, გონებამ, განაპირობა“.

ბუნებაში არსებული სასწაულებრივი წესრიგი

რამდენიმე წლის წინათ ჰარვარდის უნივერსიტეტის პროფესორი, გეოლოგი კირთლი მაზერი, შემდეგ დასკვნამდე მივიდა: „ჩვენ ვცხოვრობთ არა შემთხვევითობისა და კაპრიზის შედეგად წარმოქმნილ, არამედ კანონზომიერებას დაქვემდებარებულ და მოწესრიგებულ სამყაროში. მისი მართვა სრულიად გონივრულად ხდება, ეს კი უდიდეს პატივისცემას იმსახურებს. დავფიქრდეთ ბუნებაში არსებულ სასწაულებრივ მათემატიკურ კონსტრუქციაზე, რომელიც იმის საშუალებას გვაძლევს, რომ ელემენტების პერიოდულ სისტემაში ყოველ ქიმიურ ნივთიერებას თავისი თანმიმდევრული ატომური ნომერი მივცეთ“.

მოდი მოკლედ მიმოვიხილოთ ეს „ბუნებაში არსებული სასწაულებრივი მათემატიკური კონსტრუქცია“. ძველად ცნობილ ელემენტებს * შორის იყო ოქრო, ვერცხლი, სპილენძი, კალა და რკინა. შუა საუკუნეებში ალქიმიკოსებმა დარიშხანის, ბისმუთისა და სურმის არსებობა დაადგინეს, ხოლო მოგვიანებით, XVIII საუკუნის განმავლობაში, უფრო მეტი ელემენტი აღმოაჩინეს. 1863 წელს სპექტროსკოპი, რომელსაც ყოველი ელემენტის მიერ გამოსხივებული მხოლოდ და მხოლოდ მისთვის დამახასიათებელი დიაპაზონისა და, აქედან გამომდინარე, განსაზღვრული  ფერების მქონე ტალღების დაშლა შეეძლო, გამოყენებულ იქნა ინდიუმის დასადგენად, რომელიც აღმოჩენილ ელემენტთა შორის 63-ე იყო.

იმ დროს რუსმა ქიმიკოსმა დიმიტრი ივანეს ძე მენდელეევმა დაასკვნა, რომ ელემენტები შემთხვევით ვერ წარმოიქმნებოდა. საბოლოო ჯამში, 1869 წლის 18 მარტს რუსეთის ქიმიკოსთა საზოგადოების წინაშე წაკითხულ იქნა მისი ნაშრომი, სახელწოდებით „ელემენტების სისტემის ცდა“. მასში მან განაცხადა: „მსურს, დავადგინო გარკვეული სახის სისტემა, რომელიც არა შემთხვევითობის შედეგად, არამედ რაღაც განსაზღვრული და ზუსტი პრინციპის მიხედვით არის ნაკარნახები“.

ამ ცნობილ ნაშრომში მენდელეევმა იწინასწარმეტყველა: „ჩვენ ჯერ კიდევ ბევრი უცნობი ელემენტის აღმოჩენა მოგვიწევს; მაგალითად, ალუმინისა და სილიციუმის მსგავსი ელემენტებისა, რომელთა ატომური წონა 65-დან 75-მდე იქნება“. ახალი ელემენტებისთვის მენდელეევმა 16 ცარიელი ადგილი დატოვა. როდესაც მას კითხვა დაუსვეს იმასთან დაკავშირებით, თუ რა აძლევდა ასეთი წინასწარმეტყველების საფუძველს, მან უპასუხა: „მე არ მჭირდება დამამტკიცებელი საბუთი. გრამატიკის კანონებისგან განსხვავებით, ბუნებაში არსებული კანონები გამონაკლისს არ უშვებს“. მან დასძინა: „ვფიქრობ, როდესაც ჩემს უცნობ ელემენტებს აღმოაჩენენ, უფრო მეტი ადამიანი მოგვაქცევს ყურადღებას“.

ეს ზუსტად შესრულდა! «მომდევნო 15 წლის მანძილზე, — ხსნის ენციკლოპედია „ამერიკანა“, — გალიუმის, სკანდიუმისა და გერმანიუმის აღმოჩენამ, რომელთა თვისებებიც მენდელეევის მიერ წინასწარ აღწერილ თავისებურებებს ზუსტად შეესაბამებოდა, პერიოდული სისტემის დამაჯერებლობა აღიარა და მის ავტორს სახელი გაუთქვა». XX საუკუნის პირველ წლებში ყველა არსებული ელემენტი იქნა აღმოჩენილი.

ცხადია, რომ, როგორც მკვლევარი და ქიმიკოსი ელმერ მაურერი შენიშნავდა, „ამ შესანიშნავ მოწესრიგებულობას ძნელად თუ უწოდებ შემთხვევითობის ნაყოფს“. იმის შესაძლებლობასთან დაკავშირებით, რომ ელემენტების ჰარმონიული წყობა შემთხვევითობის შედეგია, პროფესორი ქიმიის დარგში, ჯონ კლივლენდ კოთრენი, აღნიშნავდა: «ყველა იმ ელემენტის აღმოჩენამ, რომელთა არსებობაც [მენდელეევმა] იწინასწარმეტყველა, და მის მიერ მათი თვისებების თითქმის ზუსტმა წინასწარმა აღწერამ ნებისმიერი ასეთი შესაძლებლობა სრულიად გამორიცხა. მისი დიდებული განაცხადისთვის არასოდეს უწოდებიათ „პერიოდულობის შემთხვევა“. პირიქით, ეს არის „პერიოდულობის კანონი“».

ელემენტებისა და იმის გულმოდგინე შესწავლამ, თუ როგორ ერწყმის ისინი ერთიმეორეს სამყაროში ყველაფრის შესაქმნელად, კემბრიჯის უნივერსიტეტის ყოფილ პროფესორს მათემატიკის დარგში, ცნობილ ფიზიკოსს, პოლ დირაკს, ათქმევინა: „შეიძლება ყველაფერი აგვეხსნა, თუ ვიტყვით, რომ ღმერთი უმაღლესი რანგის მათემატიკოსია და მან სამყაროს შექმნისას გამოიყენა მათემატიკის ყველაზე პროგრესული ცოდნა“.

ნამდვილად მომაჯადოებელია უხილავ სამყაროში ღრმა ჩახედვა, იქნება ეს უსასრულოდ პაწაწკინტელა ატომებში, მოლეკულებში, ცოცხალ უჯრედებსა თუ უსაზღვროდ შორეულ, შეუიარაღებელი თვალისთვის მიუწვდომელ, ვარსკვლავებისგან შემდგარ გიგანტურ გალაქტიკებში! ბევრი რამ ჯერ კიდევ ამოუცნობია. პირადად თქვენზე ყოველივე ეს რა გავლენას ახდენს? ყოველივე ამაში რის ანარეკლს ხედავთ? ხედავთ თუ არა იმაზე უფრო მეტს, ვიდრე თქვენს ფიზიკურ თვალს შეუძლია დაინახოს?

[სქოლიო]

[ჩარჩო⁄სურათები 5 გვერდზე]

იმდენად სწრაფია, რომ თვალს ვერ მოჰკრავ

იმის გამო, რომ გაჭენებული ცხენის მოძრაობა ძალზე სწრაფია, XIX საუკუნეში მამაკაცები ბჭობდნენ იმაზე, რომ ცხენის ყოველი ჩლიქი იყო თუ არა ერთდროულად მიწის ზედაპირს აცილებული. საბოლოო ჯამში, 1872 წელს ედვარდ მაიბრიჯმა წამოიწყო ექსპერიმენტების ჩატარება ფოტოგრაფირებით, რამაც მოგვიანებით გადაჭრა ეს საორჭოფო საკითხი. მან პირველმა შემოიღო მოძრავი კადრის გადაღების ტექნიკა.

მაიბრიჯმა ერთ მწკრივში დააწყო 24 კამერა, ოღონდ ისე, რომ მათ შორის ოდნავი დაშორება ყოფილიყო. ყოველი კამერის ფოტოგრაფიული საკეტიდან სარბენ ბილიკზე გადაჭიმული იყო ზონარი ისე, რომ, როცა ცხენი კამერის წინ გაირბენდა, ზონარს გაწყვეტდა და გადაღებაც მოხდებოდა. ფოტოგრაფირების შედეგების გაანალიზებამ ცხადყო, რომ დროის რაღაც მონაკვეთებში ცხენი აბსოლუტურად სცილდებოდა მიწის ზედაპირს.

[საავტორო უფლება]

Courtesy George Eastman House

[სურათი 7 გვერდზე]

ჩაძირვის ნაცვლად გაყინული წყალი რატომ ტივტივებს?

[სურათი 7 გვერდზე]

დნმ-ის მოლეკულა დიამეტრში 0,0 000 025 მმ-ია, მაგრამ მასში არსებული ინფორმაცია მილიონ გვერდს შეავსებდა.

[საავტორო უფლება]

Computerized model of DNA: Donald Struthers/Tony Stone Images

[სურათი 8 გვერდზე]

სხეულის ყოველ უჯრედში — სულ 100 ტრილიონში — ათიათასობით ქიმიური რეაქცია შეთანხმებულად ხდება.

[საავტორო უფლება]

Copyright Dennis Kunkel, University of Hawaii

[სურათები 9 გვერდზე]

რუსმა ქიმიკოსმა მენდელეევმა დაასკვნა, რომ ელემენტები შემთხვევით ვერ წარმოიქმნებოდა.

[საავტორო უფლება]

Courtesy National Library of Medicine