1, 2. (a) Chyum Laika n nga ai prat gaw gara hku byin nga na kun? (b) Karai a Mungga kaw nna akyu lu na matu anhte hpe hpa gaw karum ya na kun?

CHYUM Laika n nga yang, na a prat gaw gara hku byin nga na kun? Shani shagu na asak hkrung lam hta hpaji rawng ai lam matsun nang hta nga na n re. Karai Kasang a lam, prat hte seng ai lam, htawm hpang hte seng ai lam ni hpe teng man ai hku nang chye lu na n re. Lai wa sai aten na masha ni hpe, Yehowa galaw ya wa ai lam ni hpe mung chye lu na n re.

² Dai zawn n re ai majaw chyeju dum hpa re. Yehowa gaw anhte hpe shi a Mungga re ai Chyum Laika jaw da ai. Dai Mungga gaw galoi mung agrin nga na ngu shi ga sadi jaw da ai. Kasa Petru gaw Esaia 40:8 hpe la kap da ai. Dai Chyum daw gaw shinggyim masha ni hte seng ai Karai Kasang a shiga lam tsun ai raitim, Chyum Laika a lam mung tsun nga ai. (1 Petru 1:24, 25 hpe hti u.) Chyum Laika hpe anhte a amyu ga hte lu hti yang, akyu hpring tup lu na re. Karai a Mungga hpe tsawra ai ni gaw dai hpe chye ma ai. Lai wa sai tsa ban shaning ni hta, masha ni gaw Chyum Laika hpe dang lu ai daram ga gale na matu, ninghkap  ai lam hte mayak mahkak ni grai law ai lapran hta shakut wa ai. Yehowa gaw byin mai ai daram masha law law hpe “hkye hkrang la ai hkrum lu nna, teng man ai lam a chye chyang ai kaw du lu” na matu ra sharawng ai.​—⁠1 Timohti 2:3, 4.

3. Ndai sumhpa hta gara lam ni hpe hkaja lu na kun? (Ndai sumhpa shawng na sumla hpe yu u.)

³ Ndai sumhpa hta, Karai Mungga gaw (1) amyu ga galai shai wa ai lam, (2) mung masa lam galai shai wa ai lam a majaw law malawng tsun shaga ai ga galai shai ai lam hte (3) Chyum Laika ga gale na matu ninghkap ai lam ni nga tim agrin nga ai lam hpe hkaja lu na re. Ndai hkaja ai lam gaw anhte hpe gara hku karum ya na kun? Chyum Laika hte Chyum Laika Madu hpe grau nna hkungga wa shangun ai.​—⁠Mihka 4:2; Roma 15:4.

4. (a) Aten ni na wa ai hte maren amyu ga gaw gara hku galai shai wa ai kun? (b) Karai Kasang gaw ga amyu baw langai ngai hpe grau ra sharawng ai lam n nga ai hpe gara hku chye lu ai kun? Dai hpe nang gara hku hkam sha ai kun?

⁴ Aten na wa ai hte maren tsun shaga ai ga mung galai shai wa ai. Ga si ni hte lachyum hpaw dan ai lam ni gaw, moi na hte grai shai mat wa sai. Nang tsun shaga nga ai na a amyu ga hta mung shai ai lam nga ai hpe myit yu u. Moi aten na tsun shaga ai ga ni mung dai zawn sha re. Moi Chyum Laika ka wa ai Hebre hte Greek ga ni gaw, ya tsun nga ai Hebre hte Greek ga ni hte grai shai mat sai. Chyum Laika hta ka da ai moi na ga si ni hpe, masha law malawng n chye na mat sai majaw, ga gale na matu ra wa ai. Moi na Hebre hte Greek ga hpe sharin yang, Chyum Laika hpe grau chye na na re nga nna, masha nkau mi sawn la ma ai. Raitim, shanhte dai zawn myit ai gaw nau akyu n nga ai. * Chyum Laika hpe buk ting (sh) daw hte daw hku nna amyu ga 3,000 daram ga gale da lu ai majaw, anhte grai chyeju dum ai. Yehowa gaw, “amyu baw shagu, baw lakung shagu, ga amyu shagu hte masha mungdan shagu” hpe shi a Mungga kaw nna akyu lu shangun mayu ai hpe chye lu ai. (Shingran 14:6 hpe hti u.) Dai gaw tsawra myit rawng nna myi man n lata ai anhte a Karai Kasang hte grau ni htep ai ngu hkamsha shangun ai.​—⁠Kasa 10:34.

5. King James Version gaw hpa ahkyak ai lam hpe galaw ya ai kun?

⁵ Amyu ga galai shai wa ai lam gaw Chyum Laika ga gale ai lam hta mung akyu shabyin wa ai. Shawng nnan shapraw ai aten hta gaw hti na matu loi tim, hpang e gaw yak wa ai. Ga shadawn, King James Version ngu ai Chyum Laika hpe 1611 hta shawng nnan hku nna shapraw ai. Dai Chyum Laika gaw, amying kaba ai English Chyum Laika ni kaw nna langai re. Ya du hkra naw lang nga ai English ga si nkau gaw King James Version kaw na yu hkrat wa ai re. Dai ga gale Chyum Laika hta Yehowa a amying loi mi sha lawm ai. Madung Hebre Chyum Laika kaw Karai Kasang a amying lawm ai shara ni hta “MADU” ngu ga  si kaba hte ndai ga gale Chyum Laika hta ka da ai. Hpang e dip shapraw ai Hkristan Greek Chyum Laika kaw nna Chyum daw nkau hta mung “MADU” ngu nna ga si kaba hte ka da ai. Dai majaw King James Version gaw Ga Shaka Ningnan hta mung Karai Kasang a amying lawm ai hpe hkap la ai.

6. Mungkan Nnan Ga Gale Chyum Laika lu ai hpe hpa majaw chyeju dum ai kun?

⁶ Nnan shapraw ai King James Version hta na ga si ni gaw prat dep ai ga si ni re. Raitim, aten ni na wa ai hte maren, dai ga si ni gaw prat n dep mat nna dai ni aten na masha ni chye na na matu yak wa ai. Kaga amyu ga hte ga gale da ai shawng nnan na Chyum Laika ni mung dai zawn sha re. Dai majaw, prat dep amyu ga hte ka da ai Mungkan Nnan Ga Gale Chyum Laika hpe lu la ai majaw, anhte grai kabu ga ai. Dai ga gale Chyum Laika hpe buk ting (sh) daw hte daw hku nna amyu ga 150 jan hte lu mai sai. Dai gaw mungkan ting kaw nna masha law law gaw tinang a amyu ga hku nna dai Chyum Laika hpe lu mai ai ngu ai lachyum re. Anhte a myit salum de Karai a shiga aloi sha du na matu, prat dep nna chye na loi ai ga si ni hte ka da ai. (Shakawn 119:97) Mungkan Nnan Ga Gale Chyum Laika hta gaw Karai Kasang a amying hpe madung shara hta bai bang da ya ai gaw laklai ai.

7, 8. (a) Hpa majaw B.C. tsa ban masum kaw nna Yuda masha ni gaw Hebre Chyum Laika hpe n chye na ai kun? (b) Greek Septuagint ngu ai gaw hpa rai kun?

⁷ Mung masa lam galai shai wa ai majaw, masha ni tsun shaga ai ga ni mung galai shai wa ai. Raitim, Yehowa gaw Chyum Laika hpe masha ni chye na ai ga hte lu la shangun mayu ai. Ga shadawn, Israela ni gaw ga shaka dingsa re ai laika buk 39 hpe ka da ai. Shanhte gaw shawng nnan, “Karai Kasang a shingran ga shanhte hkamla lu ma ai” ni re. (Roma 3:1, 2) Shawng nnan ka wa ai gaw Hebre (sh) Aramaic ga hte re. Raitim, B.C. tsa ban masum hta Yuda masha law law gaw Hebre ga hpe n chye na mat sai. Hpa majaw kun? Hkawhkam Alexander gaw mungkan kaw na mungdan law law hpe awng dang nna Greek Hkawseng Mungdan chyam bra hkra galaw ai. Greek ni uphkang ai shara ni hta Greek ga hpe madung ga hku nna shaga wa ai. Masha law law gaw tinang a ga shaga na malai Greek ga sha, shaga ai baw byin wa ai. (Daniela 8:5-7, 20, 21) Dai hta Yuda masha law law lawm ai majaw Hebre ga hte ka da ai Chyum Laika hpe chye na na matu yak wa ai. Gara hku hparan na kun?

⁸ Yesu n shangai shi ai shaning 250 daram hta Chyum Laika a shawng nnan na laika 5 hpe Greek ga hku ga gale ngut sai. Dai hpang, ngam ai Hebre ga hku ka da ai Chyum Laika ni hpe bai ga gale ai. Dai ga gale Chyum hpe Greek Septuagint Chyum Laika ngu nna chye ma ai. Dai gaw Hebre Chyum Laika buk ting hpe kaga amyu ga hte shawng nnan ga gale ai re.

9. (a) Septuagint hte kaga ga gale Chyum Laika ni gaw Karai a Mungga ra sharawng ai ni hpe gara hku karum ya ai kun? (b) Hebre Chyum Laika kaw nna gara daw hpe nang ra sharawng ai kun?

⁹ Greek ga shaga ai Yuda masha ni Hebre hku ka da ai Chyum Laika hpe Greek ga hte lu hti hkra Septuagint hpe galaw da ai. Shanhte a ga hte Karai a Mungga hpe na lu, hti lu ai majaw kade daram kabu na hpe shingran yu u. Dai hpang, Chyum Laika a daw ni hpe masha law law chye na ai Syriac, Gothic, hte Latin zawn re ai kaga amyu ga ni hku nna bai ga gale ai. Masha law law gaw, Karai Mungga hpe lu hti nna chye na wa ai majaw, Chyum Laika hpe ra sharawng wa ai. Dai ni anhte ra  ai Chyum daw ni hpe matsing da mai ai zawn, shanhte mung dai zawn galaw lu ai. (Shakawn 119:162-165 hpe hti u.) Karai a Mungga gaw mung masa hte amyu ga galai shai tim agrin nga ai.

10. John Wycliffe aten hta masha law law gaw Chyum Laika hpe hpa majaw n lu hti ai kun?

¹⁰ Shaning ni na wa ai hte maren, ahkaw ahkang nga ai ningbaw ni gaw, Chyum Laika hpe masha ni n lu hti hkra shakut nna pat shingdang wa ai. Raitim, Karai Kasang hpe hkrit hkungga ai masha ni gaw Chyum Laika hpe yawng lu hti hkra shakut ma ai. Dai ni kaw na langai gaw, tsa ban 14 hta asak hkrung wa ai England mungdan kaw nna John Wycliffe re. Chyum Laika hpe masha yawng lu hti ging ai ngu shi kam ai. Shi asak hkrung ai laman, England hta nga ai masha law law gaw Chyum Laika shiga hpe shanhte a amyu ga hte kalang mi mung n na ga shi ai. Chyum Laika gaw grai manu hpu nna dai hpe lata hte sha ka da ai. Dai majaw, Chyum Laika hpe masha loi mi sha lu ai. Dai aten hta na masha law law mung n chye hti ma ai. Church de sa yang gaw, Latin hku hti dan ai hpe na lu tim, prat n dep mat sai ga si ni re ai majaw, yu maya masha ni gaw n chye na ai. Masha ni tinang a ga hku Chyum Laika lu hti hkra Yehowa gara hku galaw ai kun?​—⁠Ga Shagawp 2:1-5.

11. Wycliffe Chyum Laika gaw gara hku akyu shabyin ya ai kun?

¹¹ 1382 hta, John Wycliffe hte kaga ni gaw Chyum Laika hpe English ga hku ga gale wa ai. Wycliffe Chyum Laika gaw Lollard ngu ai hpung a lapran hta amying kaba wa ai. Shanhte ni gaw Chyum Laika hpe grai ra sharawng ma ai. England mung ting hta kahtawng mi kaw nna kahtawng mi de lam hkawm sa ma ai. Lollard ni gaw masha ni hpe Chyum Laika hti dan nna lata hte ka da ai Chyum daw ni hpe jaw ai. Shanhte dai hku galaw wa ai majaw, Chyum Laika gaw bai amying kaba wa ai.

12. Jau ni gaw Wycliffe hte shi a bungli hte seng nna gara hku hkam sha ai kun?

¹² Jau ni gaw Wycliffe hte shi hpang hkan ai ni hpe n ju ma ai. Shanhte gaw Lollard ni hpe zingri nna Wycliffe Chyum Laika mu mamu yawng hte hpe mung jahten kau ai. Wycliffe si ai hpang pyi Jau ni gaw, shi  hpe nawku htung ninghkap ai wa, Church a hpyen ngu tsun shabra ma ai. Shi a nra hpe bai htu la nna wan nat ai. Dap hpe gaw Swift hka nu hta shayawng kau ai. Raitim, Karai a Mungga hpe masha law law hti mayu, chye na mayu ai hpe Church gaw n lu pat shingdang ai. Tsa lam shaning law law na ai laman, Europe hte mungkan a kaga shara ni hta nga ai masha ni gaw masha law law chye na loi ai amyu ga ni hku nna Chyum Laika hpe ga gale nna dip shapraw wa ai.

13. Anhte hpa hpe kam mai ai kun? Dai gaw anhte a makam masham hpe gara hku ngang kang shangun ai kun?

¹³ Chyum Laika gaw Karai Kasang shung ya ai laika buk re. Raitim, Septuagint, Wycliffe Chyum Laika, King James Version hte kaga ga gale Chyum Laika ni gaw, Karai Kasang ading tawk shung ya ai ngu lachyum gaw n re. Raitim, dai ga gale Chyum Laika ni gara hku shapraw wa ai lam hpe atsawm myit dat yang, Yehowa gaw shi a Mungga agrin nga na ngu ai ga sadi hte maren galaw ai gaw dan leng nga ai. Dai gaw Yehowa a kaga ga sadi ni mung hpring tsup wa na hte seng nna anhte a makam masham hpe grau ngang kang shangun ai.​—⁠Yawshu 23:14.

14. Chyum Laika hpe anhte hkaja ai lam gaw Karai Kasang hpe grau tsawra wa na matu gara hku karum ya ai kun?

¹⁴ Yehowa gaw shi a Mungga hpe makawp maga ya ai lam anhte chye wa ai shaloi, anhte a makam masham grau ngang kang wa ai. Shi hpe mung grau tsawra wa ai. * Yehowa gaw moi kaw nna masha hpe hpa majaw Chyum Laika jaw da ai kun? Dai hpe makawp maga na ngu hpa majaw ga sadi jaw wa ai kun? Shi anhte hpe tsawra nna anhte akyu lu na matu shi sharin ya mayu ai majaw re. (Esaia 48:17, 18 hpe hti u.) Dai gaw shi hpe tsawra nna shi a ga madat na matu anhte hpe shadut ya ai.​—⁠1 Yawhan 4:19; 5:3.

15. Hpang na sumhpa hta hpa lam ni hpe hkaja lu na kun?

¹⁵ Karai Mungga hpe anhte grai tsawra ai. Dai majaw tinang hkrai Chyum Laika hti ai kaw nna gara hku akyu lu la na kun? Hkaw tsun magam hta hkrum ai masha ni Chyum Laika hpe manu shadan wa hkra anhte gara hku karum ya mai na kun? Nawku hpung hta sharin achyin ya ai shaloi Karai a Mungga hpe madung tawn nna gara hku sharin ya mai na kun? Dai ga san ni hpe hpang na sumhpa hta anhte hkaja lu na re.