Hpungtang hpaji rawt jat galu gaba wa ai hpe anhte hkap la ga ai. Madi madun lam ni hte hkrak re ai hpungtang hpaji ni hpe mung anhte kam ga ai.

 “Hpungtang hpaji ngu ai gaw, shingra tara hte de a shamu shamawt ai lai nsam hpe hkaja nna, dai kaw na lu la ai machye machyang hpe tsun ai re.” (Collins Cobuild Advanced Learner’s English Dictionary) Chyum Laika gaw hpungtang hpaji laika buk n re tim, shingra tara hpe hkaja na matu hte chye wa ai lam ni kaw nna akyu la na matu masha ni hpe n-gun jaw ai. Ga shadawn nkau mi hpe hkaja yu ga:

•   Lamu Shagan Hpaji: “Matsaw ntsang de mada yu mu: dai hte hpe hpan da ai wa gaw, kadai rai ta? shi gaw de a wunawng wuwa ni hpe nambat hte shapraw nna, yawng hpe amying shamying wu ai.”​—Esaia 40:26.

•   Nsoi Hpaji: Shawlumon gaw “Libanon bum ga na marau hpun kaw nna, bunghku hta tu ai hpun ni du hkra, hpun amyu mahkra a lam hpe mung, ashu ashan a lam, u amyu a lam, gumrawt hkawm ai baw hte nga amyu a lam hpe mung, shi tsun nga ai.”​—1 Hkawhkam 4:33.

•   Tsi Hpaji: “Hkam kaja ai ni tsi sara n ra ma ai, machyi ai ni sha ra ma ai.”​—Luka 5:31.

•   Lamu Marang Hpaji: “Ahkyen rawng ai sut dek de nang shang yu n ni?  . .  sin a sut dek hpe nang mu yu n ni? . . .  Sinpraw nbung gaw kanang nna lamu ga ntsa e bra nga a ta?”​—Yoba 38:22-24.

 Anhte a laili laika ni hta, shingra tara lam hte hpungtang hpaji hku nna tam mu da ai lam ni lawm ai sumhpa ni hpe bang ya ai hku nna hpungtang hpaji hpe shagrau hkungga ai. Sakse Hkam kanu kawa ni mung shanhte a kashu kasha ni hpe hpaji chye hkra galaw na matu n-gun jaw ai. Rai yang she, shanhte nga ai mungkan ga kaw byin nga ai lam ni hpe grau nna chye na lu na re. Sakse Hkam nkau mi mung, nsoi hpaji, sawnhpan hpaji, hkrang jasat hpaji ni zawn hpungtang hpaji hte seng ai bungli ni hkan e bungli galaw nga ma ai.

 Shinggyim masha ni a ga san ni yawng hpe hpungtang hpaji gaw mahtai jaw lu ai nga nna anhte n hkap la ai. a Ga shadawn, ginding aga hte seng ai hpaji ninghkrin ni gaw mungkan ga hpe hpa hte galaw da ai lam hkaja ma ai. Masha nsoi hpaji ninghkrin ni mung, masha hkum hkrang hpe gara hku galaw da nna gara hku amu galaw nga ai lam hkaja sawk sagawn ma ai. Raitim, mungkan ga gaw asak hkrung ai ni a matu hpa majaw htap htuk dik htum shara rai kun? Hkum hkrang hta nga ai adaw achyen ni gaw hpa majaw langai hte langai rap rap ra ra matut mahkai amu galaw nga ai kun?

 Dai ga san ni a matu myit dik lu ai mahtai hpe Chyum Laika sha, mahtai lu jaw ai hpe anhte sawk sagawn nna chye wa ai. (Shakawn 139:13-16; Esaia 45:18) Dai majaw, kaja ai hpaji ngu ai gaw, hpungtang hpaji hte Chyum Laika, lahkawng yan hpe chye ai lam re nga nna anhte hkap la ga ai.

 Kalang lang, hpungtang hpaji gaw Chyum Laika hte n htan shai ai zawn rai chye ai. Raitim, dai hku shadu ai gaw Chyum Laika hta tsun da ai lam ni hpe atsawm n chye na ai majaw re. Ga shadawn, Chyum Laika hta mungkan ga hpe hkying hkum 24 nga ai nhtoi 6 ya hte sha hpan tawn da ai nga nna n tsun da ai.​—Ningpawt 1:1; 2:4.

 Sumru jasat lam (Theory) nkau mi gaw hpungtang hpaji hte hkrak re ai ngu hkap la da tim, madi madun lam n nga nna, amying gumhkawng ai hpungtang hpaji du nkau mi mung dai sumru jasat lam ni hpe n hkap la ma ai. Ga shadawn, mungkan a tsawm la ai hkrang hpe yu dat yang, hpaji rawng ai marai langai a majaw byin wa ai gaw danleng nga ai. Dai ni gaw ndum shami hkrup mara byin wa ai n re ai nga nna nsoi hpaji ninghkrin (biologist), dat jasat hpaji ninghkrin (chemist) hte kaga hpaji ninghkrin ni sawk sagawn nna tsun wa ai zawn anhte mung hkap la ai.