Nĩwĩthĩwa o mĩtũkĩ ũnakwʼĩĩiwe nĩ mũnyanyau kana mũndũ wa mũsyĩ? Ethĩwa vailye ũu, kĩlungu kĩĩ no kĩũtetheesye ũmĩanĩsye na kyeva kĩla wĩ nakyo.

Kĩlungunĩ kĩĩ

•  Nĩnĩthĩwa ndyĩmakĩa kũthonoka?

•  Ũndũ ũtonya kũmĩanĩsya na kyeva kya kũkwʼĩĩwa

•  Kĩla andũ angĩ ma mũika maasya

 Andũ aingĩ nĩmemakĩaa mũno yĩla makwʼĩĩwa na nĩmakuaa ĩvinda ũndũ ũsu ũikaathela.

 “Mũthenya ndũthelaa ndasũanĩĩte ĩũlũ wa ũmau wakwa. O na kũtwʼĩka nĩvathelete myaka ĩlĩ kuma akwʼa,ndileaa kũĩa yĩla ngũneena ĩũlũ wake.”—Olivia.

 “Sũsũ wakwa nĩwandetheeisye mũno kwĩyĩkĩĩa mĩvango ya kĩ-veva, ĩndĩ akwie atanamba kwona ndianĩsya mũvango o na ũmwe. Nĩnĩwʼaa ndithĩnĩka mũno yĩla neanĩsya ũndũ mũna ate vo.”—Alison.

 Kyeva kya kũkwʼĩĩwa no kĩtume mũndũ ethĩwa na mĩwʼĩle yĩ kĩvathũkanyʼo. Kwa ngelekanyʼo:

 “Yĩla mũũme wa mũndũ mũka ũsyaanĩwʼe na ĩthe-akwa wakwie, natelemile mũno na nekala ĩvinda yĩasa ndekũĩkĩĩa ũndũ ũsu. Yĩu nĩyo yaĩ ĩvinda yakwa ya mbee kũkwʼĩĩwa nĩ mũndũ wa vakuvĩ, na natiiwe ngũnĩkĩte mũno.”—Nadine.

 “Yĩla ũmau wakwa wakwie, nĩnamũthatĩie nũndũ ndaasũvĩa mwĩĩ wake o na kũtwʼĩka nĩtwamwĩkĩaa vinya eke ũu.”—Carlos.

 “Andũ ala angĩ ma mũsyĩ maĩ vo yĩla ũmae witũ wakwie ate o nyie na mwĩĩtu wa mwaitũ. Ĩtina nĩnambĩĩie kwĩyĩandũa nũndũ tũyaatiana nesa.”—Adriana.

 “Mũsyĩ witũ waĩ ndũũ na mwana-a-asa ũmwe na mũka, ala makwatie akisitendi ya ngalĩ na makwʼa. Ĩtina wa vau, nĩnambĩĩie kwĩwʼa wia yĩla mũndũ wa mũsyĩ wathi vandũ, ndyona o nake ta ũtonya kũkwʼa.”—Jared.

 “Yĩla sũsũ wakwa wakwie myaka ĩtatũ mĩvĩtu, nĩnambĩĩie kwĩlila nũndũ ndyaatũmĩa ĩvinda yingangĩ vamwe nake yĩla waĩ thayũ.—Julianna.

 Kũtelema, kũthata, kwĩyĩandũa, wia, na kwĩlila, nĩ maũndũ makwataa mũndũ yĩla wakwʼĩĩwa. Ethĩwa nũkwatĩtwe nĩ ũmwe wa maũndũ asu, lilikana kana o ũndũ ĩvinda yĩvĩtĩte nowʼo maendeeaa maolekete. Ĩndĩ ĩvindanĩ yĩĩ, ũtonya kũmĩanĩsya na kyeva kya kũkwʼĩĩwa ata?

 Elesya mũnyanyau ũndũ ũkwĩwʼa. Mbivilia yaĩtye kana mũnyanya wa wʼo “asyaiwe kwondũ wa kũthĩnũkasya.” (Nthimo 17:17) Kũelesya mũndũ mwĩ ndũũ ũndũ ũkwĩwʼa no kũtume ũkwata ũtethyo ũla waĩle.

 “Ti ũthũku kwĩthĩwa na kyeva. Mavinda amwe no ũtwʼe kũvindya yĩla wĩ na kyeva, ĩndĩ nĩvatonyeka ũkambĩĩa kũsũanĩa kana maũndũ ti ta makaseũva. Nĩkyo kĩtumi waĩle kũneena na mũndũ ũngĩ ĩũlũ wa ũndũ ũsu.”—Yvette.

 Lilikanaa mwendwa waku. Mbivilia yaĩtye kana “mũndũ mũseo ethĩawa aiĩte syĩndũ nzeo ngoonĩ yake.” (Luka 6:45, Easy-to-Read Version, 1992) No ũandĩke maũndũ maseo ala ũlilikene ĩũlũ wa mwendwa waku kana ũkaia visa syake.

 “Nĩnatwie kũandĩka maũndũ onthe ala mũnyanyawa wamanyĩisye atanamba kũkwʼa, na nũndũ wa ũu ngelekanyʼo yake nĩyandetheeisye mũno. Kũandĩka maũndũ asu nĩkwandetheeisye kũmĩanĩsya na kyeva kya kũkwʼĩĩwa.”—Jeffrey.

 Sũvĩa mwĩĩ waku. Mbivilia nĩyonanĩtye kana kwĩka masoesi nĩkũtethasya. (1 Timotheo 4:8) Kwoou ĩkĩĩthya nĩwaya lĩu wa kwaka mwĩĩ, nĩweeka masoesi, na nĩwakoma too wĩanĩtye.

 “Kyeva no kĩtume ũtasũanĩa nesa, kwoou ĩkĩĩthya kana nĩwasũvĩa mwĩĩ waku. Ndũkaeme kũya lĩu na ũikoma too wĩanĩtye.”—Maria.

 Tetheesya andũ angĩ. Mbivilia yaĩtye atĩĩ: “Kũnengane kwĩ ũtanu mwingĩ kwĩ kwosa.”—Meko ma Atũmwa 20:35.

 “Tata ũtetheesye andũ ala angĩ, na mũno mũno ala o namo makwʼĩĩwe. Kwĩka ũu no kũũlilikanyʼe kana ndũũthĩna wĩ weka.”—Carlos.

 Yĩla ũũvoya elesya ũndũ ũkwĩwʼa. Mbivilia ĩmwĩtĩte Yeova Ngai “ũla wĩwʼaa mboya.” (Savuli 65:2) O na nĩsyokete ĩkasya kana Yeova “nũvoasya ala [matũlĩkĩte] ngoo, na kwova mawũkite moo.”—Savuli 147:3.

 “Mũvoye Yeova aũtetheesye na aikwĩkĩa vinya. Mĩthenyanĩ ĩmwe maũndũ makeethĩawa me momangũ, ĩndĩ ĩvinda yonthe Yeova akeethĩawa eyũmbanĩtye kũtũtetheesya.”—Jeanette.

 Ndũkekwatye maũndũ matatonyeka. Lilikana kana kĩla mũndũ ametaa kwa nzĩa yĩ kĩvathũkanyʼo na ũla ũngĩ. Mbivilia yaĩtye kana Yakovo ‘nĩwaleile kũkiakiĩka’ asũanĩa kana mwana wake aĩ mũkwʼũ. (Mwambĩlĩlyo 37:35) Kwoou, ndũkasengʼe woona kyeva kyaku kĩteũthela.

 “Nĩnĩmanyĩte kana ve maũndũ maingĩ matonya kũtuma nambĩĩa kũsũanĩa ĩũlũ wa mũndũ mũka wasyaanĩwʼe na sũsũ wakwa, o na kũtwʼĩka nĩvavĩtĩte myaka 15 kuma akwʼa.”—Taylor.

 Kwasũanĩa nĩwatũlĩka ĩvĩndĩ. Ũu no ũtume wĩthĩwa na woo mwingĩ, na ũikua ĩvinda ĩasa ũikaaĩsa kũvoa. Ĩvindanĩ yĩu ndakĩtalĩ nũtonya kũũtavya maũndũ mana ũtonya kwĩka nĩ kana ũvoe.

 Ũu no wʼo vethĩawa vailye yĩla mũndũ ũendeee kũmĩanĩsya na “woo” kana kyeva kya kũkwʼĩĩwa. Nĩvavĩtaa ĩvinda ĩasa kyeva kya kũkwʼĩĩwa kĩyĩsa kũthela. Kwoou ĩthĩwa na wũmĩĩsyo. Sũanĩa maũndũ ala mawetetwe kĩlungunĩ kĩĩ, na ũisisya nĩ meva matonya kũũtetheesya mũno.